Ang mga Hasmoneanhon kag ang Ila Palanublion

SANG si Jesus yari sa duta, ang Judaismo nabahinbahin sa mga grupo, kag nagapaindisanay ang tanan sa pag-impluwensia sa mga tawo. Amo ini ang kahimtangan nga ginlaragway sa mga kasaysayan sang Ebanghelyo subong man sa mga sinulatan sang unang-siglo nga Judiyong istoryador nga si Josephus.

Ang mga Fariseo kag ang mga Saduceo sa sini nga danyag may daku nga impluwensia, nga may ikasarang sa pagbuyok sang opinyon sang publiko bisan pa tubtob sa punto nga sikwayon si Jesus subong ang Mesias. (Mateo 15:​1, 2; 16:⁠1; Juan 11:​47, 48; 12:​42, 43) Apang, wala gid mahinambitan ining duha ka impluwensiado nga grupo sa Hebreo nga mga Kasulatan.

Si Josephus una nga naghinambit sang mga Saduceo kag mga Fariseo sa konteksto sang ikaduhang siglo B.⁠C.⁠E. Sa sining panag-on madamo nga Judiyo ang nabuyok sa Helenismo, nga amo, ang Griego nga kultura kag pilosopiya. Ang binangig sa tunga sang Helenismo kag Judaismo labi nga naglala sang gindagtaan sang Seleucid nga mga manuggahom ang templo sang Jerusalem, nga gindedikar ini kay Zeus. Ginpangunahan sang dinamiko nga Judiyong lider, nga si Juda Macabeo, gikan sa pamilya nga nakilal-an nga mga Hasmoneanhon, ang rebelde nga hangaway nga naghilway sang templo gikan sa mga kamot sang mga Griego.⁠ *

Ang mga tinuig pagkatapos gid sang pagribok kag pagdaug sang mga Macabeo nakilal-an bangod sang huyog sa pagtukod sing mga sekta pasad sa nagapaindisanay nga mga ideolohiya, ang tagsa nagapaindis-indis sa iban agod madaug ang mas madamo nga Judiyong katilingban. Apang ngaa nagtubo ini nga huyog? Ngaa nabahinbahin gid ang Judaismo? Agod masabat ini, aton anay binagbinagon ang maragtas sang mga Hasmoneanhon.

Dugang nga Pagkaindependiente kag Di-paghiusa

Sa tapos matigayon ang iya relihioso nga tulumuron nga ipasag-uli ang pagsimba sa templo ni Jehova, si Juda Macabeo nangin interesado sa politika. Busa, madamo nga Judiyo ang nag-untat sa pagsunod sa iya. Walay sapayan sini, nagpadayon sia sa iya pagpakig-away batok sa Seleucid nga mga manuggahom, naghimo sing isa ka kasugtanan sa Roma, kag nagtinguha sa pagtukod sing isa ka independiente nga Estado sang Judaismo. Sang napatay si Juda sa inaway, ginpadayon sang iya manghod nga si Jonatan kag sang iya magulang nga si Simon ang pagpakig-away. Ang mga manuggahom sang Seleucid nagpamatok gid sing primero sa mga Macabeo. Apang sang ulihi, ang mga manuggahom nagpasugot sa mga kompromiso sa politika, nga naghatag sa mga Hasmoneanhon nga mag-ulutod sing kahilwayan.

Bisan pa naghalin sa kaliwatan sang mga saserdote, wala gid sing Hasmoneanhon nga nangin mataas nga saserdote. Madamo nga Judiyo ang naghunahuna nga ini nga palangakuan dapat pun-an sang mga saserdote sa linya ni Zadok, nga gintangdo ni Solomon subong mataas nga saserdote. (1 Hari 2:​35; Ezequiel  43:19) Gingamit ni Jonatan ang inaway kag diplomasya agod hayluhon ang mga Seleucid agod itangdo sia subong mataas nga saserdote. Apang sang napatay si Jonatan, kapin pa ang nahimo sang iya utod nga si Simon. Sang Septiembre, 140 B.⁠C.⁠E., isa ka importante nga mando ang ginpatuman sa Jerusalem, nga ginpreserbar sa bronse nga mga tapitapi sa estilo sang mga Griego: “Si Hari Demetrius [ang Griegong Seleucid nga manuggahom] nagbaton sa iya [kay Simon] nga mataas nga saserdote, naghimo sa iya nga isa sang iya mga Abyan, kag naghatag sa iya sing mataas nga mga kadungganan. . . . Namat-od ang mga Judiyo kag ang ila mga saserdote nga himuon si Simon nga ila lider kag mataas nga saserdote sa walay katubtuban, tubtob ang isa ka masaligan nga propeta magaabot.”​​—⁠1 Macabeo 14:​38-​41 (isa ka maragtason nga libro nga makita sa Apokripa).

Ang katungdanan ni Simon bilang gumalahom subong man isa ka mataas nga saserdote​​—⁠para sa iya kag sa iya mga kaliwatan⁠​—⁠​ginkasugtan nian indi lamang sang dumuluong nga awtoridad sang mga Seleucid kundi pati man sang “Daku nga Pagtilipon” sang iya mismo katawhan. Nagtanda ini sang isa ka importante nga hitabo. Subong sa ginsiling sang isa ka istoryador nga si Emil Schürer, sa tion nga ang isa ka dinastiya sang politika tukuron sang mga Hasmoneanhon, “ang ila panguna nga kabalak-an indi na ang katumanan sang Torah [Judiyong Kasuguan] kundi ang pag-amlig kag pagpauswag sang ila gahom sa politika.” Apang, sa paghalong nga indi masaklaw ang pagkamabinatyagon sang mga Judiyo, gingamit ni Simon ang titulo nga “ethnarch,” ukon “lider sang mga tawo,” sa baylo nga “hari.”

Indi tanan nahamuot sa pag-agaw sang mga Hasmoneanhon nga kontrolon ang relihion kag politika. Suno sa madamo nga iskolar, sa sini nga panahon nga naporma ang Qumran nga katilingban. Ang isa ka saserdote sa linya ni Zadok, nga kuno amo ang ginapatuhuyan sa Qumran nga mga sinulatan subong “ang Manunudlo sang Pagkamatarong,” nagbiya sa Jerusalem kag nanguna sa isa ka manugpamatok nga grupo padulong sa Judiyong Desyerto sa Patay nga Dagat. Ang isa sang mga Dead Sea Scroll, ang komentaryo sang mga tulun-an ni Habacuc, nagapakamalaut sang “Malaut nga Saserdote nga ginatawag sa ngalan sang kamatuoran sa ginsuguran, apang sang naggahom sia sa Israel nangin matinaastaason ang iya tagipusuon.” Madamo nga iskolar ang nagapati nga diin man kanday Jonatan ukon Simon ang nagakabagay sa paglaragway sang sekta sa nagagahom nga “Malaut nga Saserdote.”

Ginpadayon ni Simon ang iya pagpakig-away agod pasangkaron ang teritoryo nga iya ginagamhan. Apang, ang iya paggahom hinali nga nag-untat sang ginpatay sia upod sang iya duha ka anak nga lalaki, sang iya umagad, nga si Ptolemy, samtang nagasinalusalo sila malapit sa Jerico. Ining paninguha sa pagtigayon sing gahom napaslawan. Si John Hyrcanus, ang nabilin nga anak ni Simon, ginpaandaman sang buko nga pagpatay sa iya. Ginbihag niya ang iya posible nga mga manugpatay kag nagbulos sa iya amay subong lider kag mataas nga saserdote.

Dugang nga Pagpasangkad kag Pagpamigos

Sang primero, nag-atubang si John Hyrcanus sang makatalagam nga pagpamahog gikan sa puwersa sang Siria, apang sang 129 B.⁠C.⁠E., ang dinastiya sang Seleucid nalutos sa nagasandukot nga inaway batok sa mga Parteanhon. Tuhoy sa resulta sini nga inaway sa mga Seleucid, ang Judiyong iskolar nga si Menahem Stern nagsulat: “Ang bug-os nga kahimusan sang ginharian halos napukan.” Sa “nabawi sing bug-os [ni Hyrcanus] ang pagkaindependiente sa politika sang Judea kag ginpasangkad ini sa nanuhaytuhay nga direksion.” Kag napasangkad gid niya ini.

Wala na karon ginaupangan sang bisan ano nga pamahog sang Siria, ginsugdan ni Hyrcanus ang pagsalakay sa mga teritoryo sa guwa sang Judea, kag nagsakop sa ila. Ang mga pumuluyo dapat magpakumbertir sa Judaismo kay kon indi ang ila mga siudad pagasunugon. Ang isa sini nga mga pagpakig-away amo ang batok sa mga Idumeanhon (Edominhon). Tuhoy sa sini nagsiling si Stern: “Ang pagkumbertir sa mga Idumeanhon amo ang pinakauna gid sa sini nga sahi, kay ang bug-os nga rasa sa baylo sang pila lamang ka indibiduwal ang nakumbertir.” Ang iban pa nga mga duog nga nalutos amo ang Samaria, diin ginsunog ni Hyrcanus ang templo sang mga Samaritano nga nahamtang sa Bukid Gerazim. Sa pagpabutyag sining makahalam-ot nga pagsulundan sang pilit nga pagkumbertir sang dinastiya sang Hasmoneanhon, ang istoryador nga si Solomon Grayzel nagsulat: “Yari ang apo ni Matatias [amay ni Juda Macabeo] nga nagalapas sang prinsipio mismo​​—⁠relihioso nga kahilwayan⁠​—⁠​nga gin-amligan gid anay sang nagligad nga kaliwatan.”

Ang mga Fariseo kag mga Saduceo Nagluntad

Sang nagsulat tuhoy sa paggahom ni Hyrcanus nga una nga ginbinagbinag ni Josephus ang nagadugang nga impluwensia sang mga Fariseo kag mga Saduceo. (Si Josephus naghinambit tuhoy sa  mga Fariseo nga nagkabuhi sa tion sang paggahom ni Jonatan.) Wala niya ginsaysay ang ila ginhalinan. Ang pila ka mga iskolar nagtamod sa ila subong isa ka grupo nga naghalin sa Hasidim, isa ka relihioso nga sekta nga nagsakdag kay Juda Macabeo sa iya relihioso nga mga tulumuron apang nagbiya sa iya sang nahuyog sia sa politika.

Ang ngalan nga mga Fariseo kinaandan na nga ginaangot sa Hebreong gamot nga tinaga nga nagakahulugan “mga ginpain,” bisan pa ang iban nagatamod sini nga may kaangtanan sa tinaga nga “mga manugpatpat.” Ang mga Fariseo mga iskolar gikan sa ordinaryo nga mga tawo, nga wala sing pinasahi nga ginhalinan. Ginpain nila ang ila kaugalingon gikan sa ritwal nga pagkadi-putli paagi sa pilosopiya sang pinasahi nga pagkabalaan, nagaaplikar sang mga kasuguan sa templo sa pagkabalaan sang pagkasaserdote sa kinaandan nga mga kahimtangan sang adlaw-adlaw nga pagkabuhi. Ang mga Fariseo naghimo sang bag-o nga porma sang paghangop sa mga Kasulatan kag sang ideya nga nakilal-an sang ulihi subong ang ginabungat nga kasuguan. Sa tion sang paggahom ni Simon natigayon nila ang daku pa nga impluwensia sang ang iban gintangdo sa Gerousia (konsilyo sang tigulang nga mga tawo), nga nakilal-an sang ulihi bilang Sanhedrin.

Gin-asoy ni Josephus nga si John Hyrcanus sang primero isa ka estudyante kag sumalakdag sang mga Fariseo. Apang, sa isa ka hitabo ginsabdong sia sang mga Fariseo bangod indi sia maghalin subong mataas nga saserdote. Nagdul-ong ini sa hinali nga pagbaylo sang kahimtangan. Gindumilian ni Hyrcanus ang relihioso nga mga ordinansa sang mga Fariseo. Subong dugang nga silot, nagdampig sia sa mga Saduceo, ang relihioso nga mga kaaway sang mga Fariseo.

Ang ngalan nga Saduceo mahimo nga may kaangtanan sa Mataas nga Saserdote nga si Zadok, nga ang iya mga kaliwatan may palangakuan sang pagkasaserdote kutob pa sang panahon ni Solomon. Apang, indi tanan nga Saduceo naghalin sa sining kaliwat. Suno kay Josephus, ang mga Saduceo aristokrata kag manggaranon nga mga tawo sang pungsod, kag wala sila ginasakdag sang mga tawo. Si Propesor Schiffman nagkomento: “Ang kalabanan sa ila . . . mga saserdote ukon nagminyo sa pamilya sang mataas nga mga saserdote.” Madugay na sila nga tuman kasuod sa mga tawo sa palangakuan. Gani, ang nagadaku nga papel sang mga Fariseo sa publiko kag ang ideya sang Fariseo sa pagpasangkad sang kaangay-sang-saserdote nga pagkabalaan sa tanan nga tawo ginhantop nga isa ka katalagman nga mahimo magpahuyang sang natural nga awtoridad sang mga Saduceo. Gani, sang katapusan nga mga tinuig sang paggahom ni Hyrcanus, natigayon liwat sang mga Saduceo ang gahom.

Dugang nga Pamulitika, Nabuhinan ang Pagkarelihioso

Ang subang nga anak nga lalaki ni Hyrcanus, nga si Aristobulus, naggahom lamang sing isa ka tuig antes sia napatay. Ginpadayon niya ang pagsulundan sang pilit nga pagkumbertir sa mga Itureanhon kag ginpasakop ang naibabaw nga bahin sang Galilea sa mga Hasmoneanhon. Apang sa idalom sang paggahom sang iya manghod nga si Alexander Jannaeus, nga naggahom halin sang 103-​76 B.⁠C.⁠E., nga ang dinastiya sang mga Hasmoneanhon nakalab-ot sa putukputukan sang gahom sini.

Ginsikway ni Alexander Jannaeus ang nagligad nga pagsulundan kag hayag nga gindeklarar ang iya kaugalingon nga Mataas  nga Saserdote kag hari. Ang mga binangig sa ulot sang mga Hasmoneanhon kag sang mga Fariseo labi nga nag-init, nga nagdul-ong pa gani sa inaway sibil diin 50,000 ka Judiyo ang napatay. Sang nag-ugdaw ang pagrebelde, bilang pagdumdom sa pagano nga mga hari, ginpalansang ni Jannaeus sa usok ang 800 nga rebelde. Sang nagahimumugto na sila, ginpamatay ang ila mga asawa kag mga kabataan sa atubangan nila, samtang nagapangalipay sing hayag si Jannaeus upod sa iya mga babayi.⁠ *

Walay sapayan sang iya kaawayon sa mga Fariseo, si Jannaeus nangin isa ka praktikal nga politiko. Nakita niya nga nagadamo ang sumalakdag sang mga Fariseo. Sang nagatagumatayon sia, namilinbilin sia sa iya asawa nga si Salome Alexandra, nga ipaambit niya sa ila ang gahom. Ginpili ni Jannaeus ang iya asawa nga magsalili sa iya sangsa iya mga anak nga lalaki sa iya ginharian. Nangin isa sia ka sangkol nga manuggahom, nga naghatag sa pungsod sang isa sang mas mahidaiton nga mga tion sa idalom sang Hasmoneanhon nga paggahom (sang 76-​67 B.⁠C.⁠E.). Ang mga Fariseo ginpasag-uli sa mga poder, kag ang mga kasuguan batok sang ila relihioso nga mga ordinansa ginpakawalay pulos.

Sang napatay si Salome, ang iya mga anak nga sanday Hyrcanus II, nga nag-alagad subong mataas nga saserdote, kag si Aristobulus II nagpaindisanay sa paggahom. Wala sila sing paghantop sa politika kag sa pagpakig-away kaangay sang ila mga katigulangan, kag daw subong bala nga wala ni isa sa ila ang nakahangop sang bug-os nga kahulugan sang nagalapnag nga presensia sang mga Romano sa duog sa tapos mapukan sing bug-os ang Seleucid nga ginharian. Sang 63 B.⁠C.⁠E., ang duha ka mag-utod nagdangop sa gumalahom sang Roma nga si Pompey samtang didto sia sa Damasco kag nagpangabay nga magpatunga sia sa ila binangig. Sadto man nga tuig, si Pompey kag ang iya mga tropa nagmartsa padulong sa Jerusalem kag ginsakop ini. Amo ini ang umpisa sang katapusan sang Hasmoneanhon nga ginharian. Sang 37 B.⁠C.⁠E., ang Jerusalem gin-agaw sang Idumeanhon nga si Hari Herod nga Daku, diin ginbaton sia sang Senado sang Roma subong “Hari sang Judea,” “alyado kag abyan sang mga katawhan sang Roma.” Ang Hasmoneanhon nga ginharian wala na.

Ang Hasmoneanhon nga Palanublion

Ang panahon sang mga Hasmoneanhon, halin kay Juda Macabeo pakadto kay Aristobulus II, nagpahamtang sang sadsaran para sa pagbinahinbahin sang relihion nga nagluntad sang si Jesus yari sa duta. Ang mga Hasmoneanhon nagsugod nga may kakugi sa pagsimba sa Dios, apang nagdangat ini sang maabusuhon nga pagkamaiyaiyahon. Ang ila mga saserdote, nga may kahigayunan nga isahon ang mga tawo sa pagsunod sang Kasuguan sang Dios, nagdul-ong sa pungsod sa kaidadalman sang ilinaway sa politika. Sa sini nga palibot, ang nabahinbahin nga pagtamod sang relihion nag-uswag. Wala na ang mga Hasmoneanhon, apang ang pag-ilinaway para sa pagkontrol sang relihion sa ulot sang mga Saduceo, sa mga Fariseo, kag sang iban pa nagapakilala karon sang pungsod sa idalom ni Herod kag sang Roma.

[Mga nota]

[Tsart sa pahina 30]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Ang Dinastiya nga Hasmoneanhon

Juda Macabeo

Jonatan Macabeo

Simon Macabeo

↓

John Hyrcanus

↓

Aristobulus

Salome Alexandra — namana kay — Alexander Jannaeus

↓ ↓

Hyrcanus II

Aristobulus II

[Retrato sa pahina 27]

Si Juda Macabeo nagtinguha nga matigayon ang Judiyong pagkaindependiente

[Retrato sa pahina 29]

Nagpakig-away ang mga Hasmoneanhon agod makontrol ang mga siudad nga indi iya sang mga Judiyo

[Credit Line]

The Doré Bible Illustrations/​Dover Publications, Inc.