Saray Hasmonaean tan say Impatawir Da

SANEN wadiad dalin si Jesus, say Judaismo so naapag-apag ed nanduruma iran grupo, a pansasamsaman dan amin so pakaimpluensia ed totoo. Ontan a kipapasen so niparungtal ed saray salaysay na Ebanghelyo tan ed saray sulat na inmunan-siglon Judion manag-awaran a si Josephus.

Mapatnag a saray Fariseo tan saray Saduceo so walaan na maimpluensian pakayari ed saman a panaon, a sarag dan sagyaten so publiko angga ed punton nipulisay ni ingen si Jesus bilang say Mesias. (Mateo 15:1, 2; 16:1; Juan 11:47, 48; 12:42, 43) Balet, sayan duaran maimpluensia a grupo so agbalot asalambit ed Hebreon Kasulatan.

Say primeron impanaglawi nen Josephus ed saray Saduceo tan saray Fariseo et diad komadua lan siglo K.K.P. Legan na sayan peryodo et dakel a Judio so naingganyo ed pananagyat na Helenismo, salanti, say Griegon kultura tan pilosopiya. Say balingaan na Helenismo tan Judaismo so linmoor sanen tinilolan na saray manuley a Seleucid so templo ed Jerusalem, diad impangidedika ra ed satan ed si Zeus. Sakey a mabiskeg a lider a Judio, si Judah Maccabee, a nanlapud pamilyan kabkabat bilang saray Hasmonaean, so angidaulo ed sakey a rebeldin armada pian nalukpos so templo manlapud panangontrol na Griego. *

Napatnagan ed saray taon kayarin tuloy na inyalsa tan impanbiktorya na saray Macabeo so tendensian pamorma na saray sekta a nibase’d manlalaslasan iran ideolohiya, a kada sakey et mankaliktan a mangontrol ed malalaknab a Judion komunidad. Balet akin a linmesa iyan tendensia? Akin ya ontanlay inkaapag-apag na Judaismo? Pian naebatan, usisaen tayo pa so awaran na saray Hasmonaean.

Ompapalalon Inka-independenti tan Agpankakasakey

Kayari ton adampot so relihyoson kalat to a nipawil so panagdayew diad templo nen Jehova, nagmaliw lan mapolitika si Judah Maccabee. Lapud satan et dakel a Judio so agla tinmumbok ed sikato. Siansia, intultuloy toy akilaban ed saray manuley a Seleucid, akipaknaan ed Roma, tan nanggunaetan toy kiletneg na independentin Judion Estado. Kayari impatey nen Judah ed bakalan, intuloy na agagi ton Jonathan tan Simon so pilalaban. Diad inmuna et pirmi so insumpa na saray manuley a Seleucid ed saray Macabeo. Balet asabi panaon et inmabobon iray manuley ed mapolitikan pikokompromiso, ya angipagamor ira ed sanagin Hasmonaean na laknab na pakapanuley.

Anggaman poli ira na saray saserdote, anggapo ni ed pamilyan Hasmonaean so nanlingkor bilang atagey a saserdote. Isipen na dakel a Judio a sayan posisyon so nepeg ya okupaan na saray saserdote ed kapolian nen Zadok, a tinuro nen Solomon bilang atagey a saserdote. (1 Arari 2:35; Ezequiel 43:19) Inusar nen  Jonathan so pibabakal tan diplomasya pian natangguyor iray Seleucid a sikatoy turoen da bilang atagey a saserdote. Balet kayari impatey nen Jonathan, malalaknab ni so adampot na kuya to a si Simon. Nen Setyembre 140 K.K.P., sakey ya importantin ganggan so nipaway diad Jerusalem, a niukit ed saray tapyas a gansa diad istilon Griego: “Sikato [si Simon] so pinekderan nen Ari Demetrius [say Griegon manuley a Seleucid] diad atagey ya inka-saserdote, a pinagmaliw ton sakey ed Kakaaro to, tan inggalgalang ton maong. . . . Denesidi na saray Judio tan saray saserdote ra a nepeg a si Simon so magnayon a lider tan atagey a saserdote ra, anggad ilesa na sakey a napanmatalkan a propeta.”​—1 Macabeo 14:38-41 (maawaran a libron naromog ed Apocrypha).

No nipaakar ed posisyon nen Simon tan saray kapolian to bilang manuley tan atagey a saserdote, satan so aglambengat inabobonan na sankailin autoridad a Seleucid noagta ontan met ed “say Baleg a Tipon” na mismon totoo to. Saya la so gapoan na importantin pananguman. Unong ed insulat na manag-awaran a si Emil Schürer, sanen niletneg la na saray Hasmonaean so mapolitikan dinastiya, “say manunan nampagaan da et aliwa lan say panumpal ed Tora [Judion Ganggan] noagta say pansiansia tan pambayag na mapolitikan pakayari ra.” Anggaman ontan, pian agnasakitan so liknaan na saray Judio, inusar nen Simon so titulon “ethnarch,” odino “lider na totoo,” imbes ya “ari.”

Walaray naingongotan ed agmanepeg ya impanamsam na Hasmonaean ed panangontrol ed relihyon tan politika. Unong ed dakel a manag-awaran, aporma so komunidad na Qumran legan na satan a panaon. Sakey a saserdote ed linya nen Zadok, a panisiaan a sikatoy atukoy ed sulsulat a Qumran bilang “say Managbangat na Inkatunong,” so tinmaynan ed Jerusalem tan indaulo to so onsusumpan grupo ed Desierto na Judea diad gilig na Inatey a Dayat. Sakey ed saray Dead Sea Scroll, a komentaryo ed libro na Habacuc, so mangokondena ed “say Marelmeng a Saserdote a diad gapo et tinawag ed ngaran na katuaan, balet sanen inuleyan to so Israel say puso to so nagmaliw a matangas.” Panisiaan na dakel ya iskolar a si Jonathan odino si Simon so nayarin ontukoy ed deskripsion na sekta nipaakar ed manguuley a “Marelmeng a Saserdote.”

Intuloy nen Simon iray kampanya to ed militar pian napalaknab so teritoryan nasasakopan to. Balet, biglan angangga so uley to sanen say manugang ton laki, si Ptolemy, so amatey ed sikato a pati duara ed saray ilalak to legan a sikaray manpipiesta diad asingger ed Jerico. Sinmaew iyan getma nen Ptolemy a mangontrol. Si John Hyrcanus, say nakekeraan ya ilalak nen Simon, so apasakbayan a wala ed kaatapan so bilay to. Inerel toray iinapen ton mamatey ed sikato tan sikatoy sinmalat ed panangipangulo tan atagey ya inka-saserdote nen ama to.

Nagkalalon Panamalaknab tan Panamairap

Diad inmuna, nipaarap si John Hyrcanus ed grabe iran pananesga na saray puersa na Sirya, balet kasabi 129 K.K.P., atalo so dinastiya na Seleucid ed importantin pibabakal da ed saray Parthian. Nipaakar ed epekto na sayan impibakal ed saray Seleucid, oniay insulat na Judion manag-awaran a si Menahem Stern: “Say intiron uksoyan na panarian so nagba lawarin amin.” Kanian “abawi lanlamang [nen Hyrcanus] so sigpot a kawayangan na Judea diad politika tan inggapo toy panamalaknab ed nambabangil a direksion.” Tan sikatoy peteg ya akapalaknab.

Natan ta agla nasigensigen na Sirya, ginapoan nen Hyrcanus so inlusob ed saray teritorya ed paway na Judea, pian sakopen iratan. Kaukolan a manpakomberti ed Judaismo iray taga-diman ta no andi et napoolan iray syudad da. Say sakey ed saratan a kampanya et sumpa ed saray Idumaean (Edomita). Nipaakar ed sayan kampanya et oniay inkuan nen Stern: “Say inkakomberti na saray Idumaean so nikadkaduma, ta agawa itan diad intiron rasa imbes ed pigara labat ya indibidual.” Sakey ed saray lugar ya akonkesta et say Samaria, a gineba nen Hyrcanus so templo na saray Samaritanon walad Palandey Gerazim. Diad impangibalikas to ed pisumlangan na sayan totontonen a puersaan a panangomberti na dinastiya na Hasmonaean, insulat nen manag-awaran a si Solomon Grayzel: “Nia so apo nen Mattathias [ama nen Judah Maccabee] a manusumlang ed mismon prinsipyo​—relihyoson kawayangan​—a pirmin indepensa na inmuunan kailalakan.”

Pinmatnag Iray Fariseo tan Saduceo

Sanen insulat nen Josephus so nipaakar ed uley nen Hyrcanus, inmunaunan sinaglawi to so  ombibiskeg ya impluensia na saray Fariseo tan Saduceo. (Sinaglawi nen Josephus iray Fariseo a nambilay legan na uley nen Jonathan.) Agto insalaysay so nipaakar ed nanlapuan da. Sikaray momoriaen na pigaran iskolar bilang sakey a grupo a nanlapud Hasidim, sakey a debotadon sekta ya anuporta ed si Judah Maccabee diad saray relihyoson kalat to balet ta inkaindan da sanen sikatoy nan-ambisyon ed politika.

Say ngaran a Fariseo so kaslakan a nisiglaot ed Hebreon lamot a salitan mankabaliksay “saray akabiig,” anggaman moriaen na arum itan bilang mitukoyan ed salitan “saray managpatalos.” Saray Fariseo et iskolar ira a nanlapud kabanyakan a totoo, ya andian na nikadkaduman kapolian. Imbiig day inkasikara manlapud alaokan a ritual panamegley na pilosopiya na nikaduman inkadeboto, ya iyaaplika iray ganggan ed templo nipaakar ed makasaserdoten inkasanto diad saray ordinaryon kipapasen ed inagew-agew a kabibilay. Atibukel na saray Fariseo so balon porma na panangipatalos ed Kasulatan tan sakey ya ideyan diad saginonor et akabkabat bilang insangin ganggan. Legan na uley nen Simon et agamoran da so babaleg ya impluensia sanen arum ed sikara so aturo ed Gerousia (konsilyo na mamasiken), a diad saginonor et akabkabat bilang say Sanhedrin.

Insalaysay nen Josephus a si John Hyrcanus so sakey a babangatan tan mananuporta ed saray Fariseo ed primero. Balet, asabi so punto a sikatoy binaat na saray Fariseo lapud agto pangikaindan ed atagey ya inka-saserdote. Saya so nansumpal ed mabitabitar ya inkauman na bengabengatla. Sinebelan nen Hyrcanus iray relihyoson ganggan na saray Fariseo. Bilang kaaruman a dusa, sikato so akidapag ed saray Saduceo, a relihyoson kakabusol na Fariseos.

Say ngaran a Saduceos so mapatnag a misiglaotan ed Atagey a Saserdoten Zadok, a saray kapolian to so amemben ed betang na inka-saserdote nanlapula’d panaon nen Solomon. Balet, aliwan amin a Saduceo so nanlapu ed sayan poli. Unong ed si Josephus, saray Saduceo so aristokrata tan mayayaman a lalaki na nasyon, tan andian ira na pananuporta na saray totoo. Kuan nen Propesor Schiffman: “Maslak ed sikara . . . so ompatnag a saserdote odino angasawa ed saray pamilya na atagey iran saserdote.” Abayag la ra sirin a maapit a nisiglaot ed saramay walad pakayari. Kanian, say ombibiskeg a betang na saray Fariseo ed bilay na publiko tan ed say Fariseon ideya a mangipagamor na singa-saserdoten inkasanto ed amin a totoo so inisip bilang sesga a nayarin makaderal ed ginaway-toon autoridad na saray Saduceo. Natan, diad kaunoran iran taon na uley nen Hyrcanus, abawi na saray Saduceo so panangontrol.

Kinmasil a Politika, Kinmapuy a Debosyon ed Relihyon

Say panguloan ya anak nen Hyrcanus, si Aristobulus, so nanuley na sakey taon lambengat sakbay a sikatoy inatey. Intuloy to so pananontonan a puersaan a panangomberti ed saray Iturean tan asakop na Hasmonaean so tagey a parti na Galilea. Balet diad impanguley na agi ton Alexander Jannaeus, a nanuley manlapud 103-76 K.K.P., adampot na dinastiya na Hasmonaean so kapantokan na say pakayari to.

 Agtinumbok nen Alexander Jannaeus so inmunan pananontonan tan parungtalan ton inyabawag so inkasikato bilang say atagey a saserdote tan ari. Saray gotgotan ed baetan na saray Hasmonaean tan Fariseo so linmoor, ya angitonton ni ingen ed guerra sibil ya inateyan na 50,000 a Judio. Sanen kinmepa so rebelyon, impabitay nen Jannaeus iray 800 a rebelde, a mangipapanonot ed saray paganon arari. Diad manpapanabos lan kipapasen da, saray kaasawaan dan bibii tan ananak da so pinapatey ed mismon imaton da, legan a si Jannaeus so parungtalan a manpiepiesta a kaiba iray kabit to. *

Anggaman ed pambusol to’d saray Fariseo, si Jannaeus so sakey a praktikal a politiko. Amoria ton ondarakel so onsusuporta ed saray Fariseo. Say bilin to ed akulaw to, si Salome Alexandra, sanen sikatoy manpapanabos la et miuley ed sikara. Sikatoy pinili nen Jannaeus bilang kasalat to diad panarian to, imbes a saray anak to. Pinaneknekan to a sikatoy matalonan manuley, a pinawala to ed nasyon so mas mareen a peryodo na uley na Hasmonaean (76-67 K.K.P.). Nipawil iray Fariseo ed saray posisyon na autoridad, tan nakal iray ganggan a manesebel ed saray relihyoson pananontonan da.

Diad impatey nen Salome, saray anak ton si Hyrcanus II, a nanserbi bilang atagey a saserdote, tan si Aristobulus II so nansamsaman ed pakayari. Anggapo ed sikaran dua so marunong ed politika tan militar a singa ed saray inmunan atateng da, tan ompatnag ya anggapo’d sikara so makatalos ed sigpot a kabaliksay ombibiskeg a kiwawala la na Roma ed lugar da kayari na nagnap ya inkagba na panariay Seleucid. Nen 63 K.K.P., sikaran sanagi so inmarap ed Romanon manuley a si Pompey legan a sikatoy walad Damasco pian patulongan ed balingaan da. Diad saman lanlamang a taon, si Pompey tan saray sundalo to so nanmartsa ed Jerusalem tan sinakop da itan. Satan so gapoan na anggaan lay panarian na Hasmonaean. Nen 37 K.K.P., say Jerusalem so inuleyan na Ari na Idumaean a si Herodes a Baleg, ya inabobonan na Romanon Senado bilang “Ari na Juda,” “kaalyado tan kaaro na totoon taga-Roma.” Naandi la’d saman so panarian na Hasmonaean.

Say Impatawir na Hasmonaean

Say panaon na saray Hasmonaean, manlapu la’d si Judah Maccabee ya anggad si Aristobulus II, so sengegay inkiwala na relihyoson inkaapag-apag sanen wadiad dalin si Jesus. Ginmapo iray Hasmonaean ed maseseg a panagdayew ed Dios, balet ta tinmayer itan lapud maabuso lan kaalakan dan dili. Saray saserdote ra, a walaay pankanawnawan mamakasakey ed totoo diad panumbok ed Ganggan na Dios, so angitonton ed nasyon ed kalinsurong na pambabakal ed politika. Diad onian kipapasen, dinmakel so mansusumlangan iran punto-de-bista ed relihyon. Anggapo laray Hasmonaean, balet ta say pampupuligesgesan ed pakakontrol na relihyon ed baetan na saray Saduceo, saray Fariseo, tan arum nira so pakapatnagan ed nasyon ya uuleyan la ed saman nen Herodes tan say Roma.

[Saray paimano ed leksab]

[Tsart ed pahina 30]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

Say Dinastiya na Hasmonaean

Judah Maccabee Jonathan Maccabee Simon Maccabee

↓

John Hyrcanus

↓ ↓

Salome Alexandra ​— ya inasawa nen ​— Alexander Jannaeus Aristobulus

↓ ↓

Hyrcanus II Aristobulus II

[Litrato ed pahina 27]

Nanggunaetan nen Judah Maccabee so kawayangan parad saray Judio

[Credit Line]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.