Go na content

Go na table of contents

Den Hasmoneisma èn a Krakti Di Den Ben Abi Tapu a Dyu Libimakandra

Den Hasmoneisma èn a Krakti Di Den Ben Abi Tapu a Dyu Libimakandra

Den Hasmoneisma èn a Krakti Di Den Ben Abi Tapu a Dyu Libimakandra

DI Yesus ben de na grontapu, a Dyu bribi ben prati na ini difrenti grupu, èn ala den grupu disi ben e strei nanga makandra fu abi moro krakti tapu a pipel. Dati na den sani di den Evangelietori èn so srefi Josefus, a Dyu historia skrifiman fu a fosi yarihondro, ben taki fu a situwâsi disi.

Na a ten dati, den Fariseiman nanga den Saduseisma ben abi furu makti, èn den ben abi so furu krakti tapu a denki fu a publiki, taki den kisi den so srefi fu no teki Yesus leki a Mesias (Mateus 15:1, 2; 16:1; Yohanes 11:47, 48; 12:42, 43). Ma den Hebrew Buku fu Bijbel no e taki no wan enkri sani fu den tu prenspari grupu disi.

A fosi leisi di Josefus e taki fu den Saduseisma nanga den Fariseiman, na te a taki fu sani di pasa na ini a di fu tu yarihondro b.G.T. Na a pisi ten disi, furu Dyu ben gi densrefi abra na a Griki kulturu nanga filosofia di ben hari den. A problema di ben de na mindri a Griki kulturu nanga filosofia, èn a Dyu bribi ben doro en heimarki di den tiriman fu a famirilin fu Seleikos pori a tempel na ini Yerusalem. Dati kon fu di den ben gebroiki en fu anbegi a gado Zeus. Wan fayafaya Dyu fesiman, Yuda Makabei, di ben de fu wan famiri di sma ben sabi leki den Hasmoneisma, ben de fesiman fu wan legre di ben opo ensrefi teige a Griki tirimakti. A legre disi teki a tempel abra baka fu den Grikisma. *

Na ini den yari syatu baka di den Makabeisma ben opo densrefi teige a Griki tirimakti èn ben wini a feti so srefi, sma bigin seti wan lo kerki grupu. Ibriwan fu den grupu disi ben abi wan tra denki, èn den ben e strei nanga makandra fu kisi a moro bigi grupu fu Dyu leki bakaman. Ma fu san ede sma bigin seti wan lo difrenti kerki grupu? Fu san ede a Dyu bribi kon prati na ini someni difrenti grupu? Fu man piki den aksi disi, meki wi ondrosuku a historia fu den Hasmoneisma.

Moro Srefidensi Nanga Pratifasi

Baka di Yuda Makabei ben doro a marki di a ben abi fu meki taki sma ben kan anbegi baka na a tempel fu Yehovah, dan a bigin teki prati na politiek. Leki bakapisi fu dati, furu Dyu tapu fu de bakaman fu en. Toku, a go doro fu feti teige den tiriman fu a famirilin fu Seleikos, a meki wan frubontu nanga Rome, èn a ben wani fu seti wan fri Dyu kondre. Baka di Yuda lasi en libi na ini wan feti, den brada fu en, Yonatan nanga Simon, go doro nanga a feti. Na ini a bigin, den tiriman fu a famirilin fu Seleikos ben gens den Makabeisma fayafaya. Ma baka wan pisi ten, den tiriman ben meki wan politiek frubontu èn leki bakapisi fu dati den Hasmonei brada kisi primisi fu teki bosroiti na ini spesrutu afersi fu a kondre di den ben tiri.

Ala di den Hasmoneisma ben de bakapikin fu priester, toku no wan fu den ben dini oiti leki granpriester. Furu Dyu ben feni taki priester fu a lin fu Sadok, di Salomo ben poti leki granpriester, ben musu kisi a wroko disi (1 Kownu 2:35; Esekièl 43:19). Yonatan ben feti èn ben handri na wan koni fasi fu kisi den tiriman fu a famirilin fu Seleikos fu poti en leki granpriester. Ma baka di Yonatan dede, en brada Simon ben doro moro bigi marki srefi. Na ini september 140 b.G.T., wan prenspari fruklari ben meki bekènti na ini Yerusalem, èn a fruklari disi ben skrifi na ini Grikitongo na tapu bronsu skrifiplanga. A fruklari ben de disi: „Kownu Demetrius [a Griki tiriman fu a famirilin fu Seleikos] poti en [Simon] leki granpriester, a meki a tron wan Mati fu en, èn a gi en bigi grani. . . . Den Dyu nanga den priester fu den wani taki Simon musu tron den fesiman nanga granpriester fu têgo, teleki wan getrow profeiti opo.”—1 Makabeisma 14:38-41 (wan historia buku di de fu feni na ini den Apocrief Buku).

A no soso a doroseikondre makti fu den tiriman fu a famirilin fu Seleikos ben agri taki Simon ben musu tron tiriman nanga granpriester — gi ensrefi èn so srefi gi den bakapikin fu en — ma „a Bigi Konmakandra” fu en eigi pipel ben agri nanga a tori disi tu. A sani disi ben sori taki wan bigi kenki ben kon. Soleki fa a historia skrifiman Emil Schürer ben taki, dan a momenti di den Hasmoneisma ben kisi politiek makti, „den no ben broko den ede moro nanga a kontru fu a Tora [a Dyu Wet] ma den ben poti prakseri nomo fu tan hori èn fu meki a politiek makti fu den kon moro bigi”. Ma fu di Simon no ben wani afrontu den Dyu, a gebroiki a nen „etnarch”, noso „fesiman fu a pipel”, na presi fu „kownu”.

A no ala sma ben feni en bun taki den Hasmoneisma ben kisi kerki makti nanga politiek makti na so wan bedrigi fasi. Soleki fa furu sabiman e taki, dan a ben de na ini a pisi ten disi di a Qumran libimakandra ben seti. Wan priester fu a lin fu Sadok, di sabiman e bribi taki den lolo fu Qumram e kari „a Leriman fu Regtfardikifasi”, gowe libi Yerusalem èn a tron fesiman fu wan grupu di go tan na ini a Woestijn fu Yudea di de krosibei fu a Dede Se. A grupu disi ben de teige den Hasmoneisma. Wan fu den Dede Se Lolo di e taki fu a buku Habakuk, e krutu a Godelowsu Priester di ben de wan opregti sma ini a bigin, ma a kisi bigifasi di a ben e tiri Israèl”. Furu sabiman e bribi taki Yonatan noso Simon ben kan de a sma di a kerki grupu ben kari a „Godelowsu Priester” di ben tiri a kondre.

Simon ben go doro fu feti nanga tra kondre, so taki a ben kan kisi moro kontren na ondro en makti. Ma wantronso a tiri fu en ben kon na wan kaba. di Ptolomeus, a masra fu en umapikin, kiri en èn so srefi tu fu den manpikin fu en, di den ben de na wan fesa krosibei fu Yerikow. A sani disi di Ptolomeus ben du fu teki a makti abra, no ben waka bun. Yohanes Hirkanus, a manpikin fu Simon di ben tan abra, ben kisi wan warskow taki sma ben wani kiri en. A poti den sma di ben wani kiri en na strafu-oso èn a tron fesiman nanga granpriester na presi fu en papa.

Moro Kontren E Teki Abra èn Moro Sma E Kisi Kwinsi

Na ini a bigin, den makti fu Siria ben de wan bigi kefar gi Yohanes Hirkanus, ma na ini 129 b.G.T., a famirilin fu den tiriman fu Seleikos lasi wan prenspari feti teige den Partiasma. Dyu sabiman Menahem Stern ben skrifi fu a bakapisi di a feti disi ben tyari gi den bakapikin fu Seleikos: „A heri strukturu fu a kownukondre broko fadon, fu taki en leti.” Na so fasi, Hirkanus ben „man sorgu taki Yudea ben tron wan fri kondre baka èn a bigin go na difrenti presi fu poti moro kontren na ondro en makti”. Èn a kontren di a ben tiri, trutru gro kon moro bigi.

Now di Siria no ben gens en moro, Hirkanus bigin broko go na ini kontren dorosei fu Yudea, èn a poti den kontren disi na ondro en makti. Den sma di ben e libi na ini den kontren disi ben musu teki a Dyu bribi noso den foto fu den ben o kisi pori. Na dati ben pasa nanga den Idumeasma (Edomsma). Stern ben taki fu a sani disi: „Noiti bifo sma ben teki wan tra bribi na a fasi fa den Idumeasma ben du dati, bika wan heri ras ben teki a bribi abra, na presi fu wan tu sma nomo.” Wan fu den kontren di Hirkanus ben teki abra so srefi ben de Samaria, èn drape a pori a tempel fu Samaria di ben de na tapu a Gerasimbergi. A historia skrifiman Solomon Grayzel ben tyari kon na krin taki sma no ben fruwakti srefisrefi taki a Hasmonei kownu ben o dwengi trawan fu teki a Dyu bribi. Solomon Grayzel ben skrifi fu a tori disi: „A man disi di ben de wan granpikin fu Matatias [Yuda Makabei en papa] no ben hori ensrefi na a prenspari gronprakseri — fri fu anbegi — wan sani di den tata fu en ben feti gi dati.”

A Bigin fu den Fariseiman Nanga den Saduseisma

A fosi leisi di Josefus e taki fu den Fariseiman nanga den Saduseisma di ben kisi moro nanga moro makti, na di a ben skrifi fu a tiri fu Hirkanus. (Josefus ben taki fu den Fariseiman di ben e libi na a ten di Yonatan ben e tiri.) A no e fruteri fa den grupu disi bigin. Wan tu sabiman e si den leki wan grupu di komopo fu den Hasidim, wan fromsu kerki grupu di ben horibaka gi Yuda Makabei na a ten di a ben abi wani du sani di ben abi fu du nanga kerki afersi. Ma a grupu disi drai baka gi Yuda Makabei di a bigin poti prakseri na politiek afersi.

A nen Fariseiman moro furu abi fu du nanga a Hebrew wortu di wani taki „sma di de aparti”, ala di wan tu sma e si en leki wan wortu di abi fu du nanga a wortu di wani taki „sma di e fruklari sani”. Den Fariseiman ben de sabiman di ben komopo fu sma di no ben abi bigi nen noso hei posisi, èn den no ben de bakapikin fu prenspari sma. Fu di den ben denki taki den ben abi wan spesrutu santafasi, dan den ben feni taki den no ben doti soleki fa a wet ben e sori. Èn den ben wani taki na ini na aladei libi sma ben musu hori densrefi na wet di ben abi fu du nanga a santafasi fu priester di ben e dini na ini a tempel. Den Fariseiman bigin fruklari den Buku fu Bijbel na wan heri tra fasi èn den kon nanga wan denki di sma kon sabi baka ten leki a mofowet. Den Fariseiman kisi moro bigi makti na a ten di Simon ben e tiri a kondre, fu di wan tu fu den ben tron memre fu a Gerousia, (tiriskin fu owruman), di baka ten sma kon sabi leki a Sanhedrin.

Josefus e fruteri taki Yohanes Hirkanus ben kisi leri fu den Fariseiman fosi èn a ben horibaka gi den so srefi. Ma te fu kaba, den Fariseiman krutu en fu di a no ben wani saka leki granpriester. A sani disi meki taki wan prati kon na mindri den. Hirkanus no ben wani moro taki a pipel ben hori densrefi na den kerki wet fu den Fariseiman. Wan tra fasi fa a strafu den Fariseiman, na di a teki a sei fu den Saduseisma di ben gens a bribi fu den Fariseiman.

A kan taki a nen Saduseisma abi fu du nanga a Granpriester Sadok. Den bakapikin fu a Granpriester disi ben de priester sensi a ten di Salomo ben de na libi. Ma a no ala den Saduseisma ben komoto fu a lin disi. Soleki fa Josefus e taki, dan den Saduseisma ben de heiman nanga guduman fu a nâsi, èn a pipel no ben e horibaka gi den. Professor Schiffman e taki fu den: „A sori taki furu fu den . . . ben de priester noso sma di ben trow nanga uma di ben de famiri fu den granpriester.” A sani disi e sori taki den Saduseisma langa ten kaba ben abi krosibei matifasi nanga den sma di ben abi makti. Fu dati ede, den ben frede taki den ben o lasi a makti di den ben abi, fu di den Fariseiman ben tan kisi moro nanga moro makti èn fu di den ben abi a denki so srefi taki den ben mag blesi a pipel neleki den priester. Ma na ini den lasti yari fu a tiri fu Hirkanus, den Saduseisma teki a makti abra baka.

Moro Politiek, Moro Mendri Lobi gi Kerki Afersi

Aristobulus, a fosi manpikin fu Hirkanus, tiri wán yari nomo bifo a dede. A fruplekti den Itureasma tu fu teki a Dyu bribi èn a tyari tapusei Galilea na ondro a makti fu den Hasmoneisma. Ma den kownu fu den Hasmoneisma ben abi moro bigi makti leki noiti bifo na a ten fu a tiri fu en brada Aleksander Yaneus, di ben tiri fu 103-76 b.G.T.

Aleksander Yaneus no ben tiri na a fasi fa den Hasmoneisma ben tiri bifo, èn a ben meki bekènti sondro fu frede taki en na granpriester nanga kownu. A trobi na mindri den Hasmoneisma nanga den Fariseiman kon moro faya, èn a sani disi meki srefi taki wan borgu orloku broko di meki taki 50.000 Dyu lasi den libi. Baka di wan kaba ben kon na a borgu orloku disi, Yaneus du wan sani di e meki wi prakseri den kownu fu den heiden. A sorgu taki 800 sma ben spikri poti na wan postu, fu di den sma disi ben opo densrefi teige en. Ala di den man disi ben e dede, dan den ben e si fa sma ben e kiri den wefi nanga den pikin fu den. Na a srefi ten dati Yaneus ben e hori wan fesa nanga den uma fu en so taki ala sma ben kan si. *

Ala di Yaneus no ben wani si den Fariseiman na ai, toku leki wan politiek man a ben e hori na prakseri fa sani de trutru. A ben si taki moro nanga moro sma ben horibaka gi den Fariseiman. Tapu en dedebedi, a taigi en wefi, Salome Aleksandra, fu wroko makandra nanga den. Yaneus ben wani taki en wefi, na presi fu den manpikin fu en, ben musu tiri en kownukondre baka te a dede. En wefi ben sori taki a ben man tiri a kownukondre bun, èn tangi fu en meki a nâsi ben abi wan pisi ten fu vrede leki noiti bifo na ondro a tiri fu den Hasmoneisma (76-67 b.G.T.). Den Fariseiman ben kisi den makti baka èn den wet di ben e tapu sma fu hori densrefi na den kerki leri fu den, no ben de moro.

Di Salome dede, dan den manpikin fu en Hirkanus II, di ben dini leki granpriester, nanga Aristobulus II, bigin strei nanga makandra fu kisi a makti. No wan fu den tu man disi ben abi a koni na ini politiek èn na ini legre afersi, soleki fa den fositen tata fu den ben abi dati. A sori so srefi taki no wan fu den tu man disi ben frustan dorodoro fu san ede moro nanga moro legre fu Rome ben de na ini a kontren drape baka di a kownukondre fu den famirilin fu Seleikos ben kisi pori dorodoro. Na ini 63 b.B.T., den tu brada disi go na Pompeus, a tiriman fu Rome, di a ben de na ini Damaskus, èn den aksi en fu yepi den fu seti a trobi di den ben abi nanga makandra. A srefi yari dati, Pompeus broko go na ini Yerusalem nanga den legre fu en èn a teki a makti abra. Nanga a sani disi wan kaba ben kon na a kownukondre fu den Hasmoneisma. Na ini 37 b.G.T., a Kownu fu Idumea, Herodus a Bigiwan, di a Senaat (Asamblei) fu Rome ben gi a nen fu „Kownu fu Yudea”, „patna nanga mati fu a pipel fu Rome”, teki Yerusalem abra. A kownukondre fu den Hasmoneisma no ben de moro.

A Krakti Di den Hasmoneisma Ben Abi Tapu a Dyu Libimakandra

A pisi ten fu den Hasmoneisma, fu Yuda Makabei te go miti Aristobulus II, ben abi leki bakapisi taki difrenti sortu kerki grupu ben de na a ten di Yesus ben de na grontapu. Den Hasmoneisma ben bigin wroko fayafaya gi na anbegi fu Gado, ma baka ten den bigin suku wini gi densrefi nomo èn a sani dati tyari pori kon gi den. Den priester di ben abi na okasi fu meki a pipel hori densrefi na Gado Wet na ini wánfasi, meki taki a pipel kon bruya fu di den ben poti prakseri na politiek. Na so a du kon taki sma ben kisi furu difrenti sortu kerki denki. Den Hasmoneisma no ben de moro, ma den Saduseisma, den Fariseiman, nanga trawan ben e strei ete nanga makandra fu abi moro krakti tapu a pipel na ini kerki afersi. Na dati ben de a situwâsi na ini a nâsi di now ben de na ondro a makti fu Herodes nanga Rome.

[Futuwortu]

^ paragraaf 4 Luku na artikel „Soema ben de den Makabeisma?” na ini A Waktitoren fu 15 november 1998.

^ paragraaf 22 A Dede Se Lolo di nen „Wan Fruklari fu Nahum” e taki fu „a Lew Di De Nanga Atibron” di „ben anga mansma libilibi”, èn a kan taki a sani disi abi fu du nanga a pisi tori di skrifi na tapusei.

[Schema na tapu bladzijde 30]

(Efu yu wani si pe den sani disi skrifi, luku a tijdschrift)

A kownu lin fu den Hasmoneisma

Yudah Makabei

Yonathan Makabei

Simon Makabei

Yohanes Hirkanus

↓ ↓

Aristobulus

Salome Aleksandra — di trow nanga — Aleksander Yaneus

↓ ↓

Hirkanus II

Aristobulus II

[Prenki na tapu bladzijde 27]

Yuda Makabei ben wani wan fri kondre gi den Dyu

[Sma di abi a reti fu a prenki]

The Doré Bible Illustrationsl/Dover Publications, Inc.

[Prenki na tapu bladzijde 29]

Den Hasmoneisma ben feti fu poti tra foto di no ben de Dyu foto na ondro a makti fu den

[Sma di abi a reti fu a prenki]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.