Bangindu ya Mfunu ya Mukanda ya Kuyantika—I
Ndinga ya Yehowa Kele ya Moyo
Bangindu ya Mfunu ya Mukanda ya Kuyantika—I
“KUYANTIKA” ketendula “kisina,” to “kubutuka.” Zina yai mefwana mpenza sambu na mukanda yina ketubila mutindu inza kusalamaka, mutindu Nzambi kuyidikaka ntoto sambu bantu kuzinga pana, mpi mutindu bantu yantikaka kuzinga na zulu na yo. Moize kusonikaka mukanda yai na ntoto ya zelo na zelo ya Sinai, mpi yo fwete vanda nde yandi manisaka kusonika yo na mvu 1513 ya N.T.B.
Mukanda ya Kuyantika ketela beto mambu ya metala inza na ntwala ya Mvula ya Ngolo, mambu yina kusalamaka na nima ya Mvula ya Ngolo, mpi mutindu Yehowa Nzambi vandaka kuwakana ti Abrahami, Izaki, Yakobi, mpi Yozefi. Disolo yai tatubila bangindu ya mfunu ya Kuyantika 1:1–11:9, tii na ntangu Yehowa kuyantikaka kuwakana ti nkaka na beto Abrahami.
INZA NA NTWALA YA MVULA YA NGOLO
Bangogo ya luyantiku ya mukanda ya Kuyantika, “na luyantiku,” ketubila bamvula bamiliare mingi yina melutaka. Yo ketubilaka mambu yina kusalamaka na “bilumbu” sambanu ya lugangu, mingimingi nsungi yina Nzambi kusalaka bima, na mutindu mosi ya muntu lenda bakisa yo kana yandi vandaka kuzinga dezia na ntoto. Na nsuka ya kilumbu ya sambanu, Nzambi kusalaka muntu. Ata Paladisu kusukininaka ve na kuvila sambu na kukolama ya muntu, Yehowa kupesaka kivuvu. Mbikudulu ya ntete kibeni ya Biblia ketubila “nkuna” (NW) yina takatula mambu ya mbi yina disumu kunataka mpi tanyata Satana na ntu.
Na nsungi ya bamvu-nkama 16 yina kulandaka, Satana kunungaka na kukatula bantu yonso na Nzambi katula kaka bantu fyoti ya kwikama bonso Abele, Enoki, mpi Noa. Mu mbandu, Kaini kufwaka mpangi na yandi Abele yina vandaka muntu ya lunungu. “Bantu yantikaka kusamba Mfumu Nzambi na zina na yandi [Yehowa, NW],” ziku na mutindu mosi ya kuvweza. Sambu na kumonisa mubulu yina bantu vandaka kusala na bilumbu yina, Lameki kusonikaka nkunga mosi ya kemonisa mutindu yandi fwaka mwana-bakala mosi sambu na kuditanina. Mambu kubebaka ntangu bawanzyo yina kukolamaka na Nzambi kubakaka bankento mpi kubutaka bambinga ya mubulu mingi ya bo vandaka kubinga nde Banefilime. Kansi, Noa muntu ya kwikama kutungaka maswa, mpi kukebisaka bantu yankaka na kikesa yonso nde Mvula ya Ngolo tanoka, mpi yandi ti dibuta na yandi kuguluka na lufwa.
Bangyufula Yina Kele na Masonuku Mezwa Bamvutu:
1:16—Inki mutindu Nzambi kubasisaka nsemo na kilumbu ya ntete sambu tii na kilumbu ya iya yandi vandaka mesala ntete ve bima yina kepesaka nsemo? Ngogo ya Kiebreo ya bo mebalula nde ‘kusala’ na verse 16 kele ve mutindu mosi na ngogo ya bo mebalula nde “kuganga” (NW) yina kele na Kuyantika kapu ya 1, baverse 1, 21, 27. “Zulu” yina vandaka ti bima yina kepesaka nsemo kugangamaka na ntwala kibeni nde “kilumbu ya ntete” kuyantika. Kansi nsemo na yo vandaka kukuma ve na zulu ya ntoto. Na kilumbu ya ntete, ‘mwini kumonanaka’ sambu nsemo yina yo vandaka kupesa kulutaka matuti mpi yo yantikaka kumonana na ntoto. Ebuna kubaluka ya ntoto yantikaka kusala nde mwini ti mpimpa kuvanda. (Kuyantika 1:1-3, 5) Tii ntangu yina banto yina ya nsemo vandaka kumonana kaka ve na ntoto. Kansi, na nsungi ya iya ya lugangu, nsoba mosi ya nene kusalamaka. Ntangu yai Nzambi kusalaka ntangu, ngonda, ti bambwetete “sambu na kupelaka na ntoto.” (Kuyantika 1:17) “Nzambi salaka” yo, disongidila ntangu yai yo lendaka kumonana na ntoto.
3:8—Keti Yehowa Nzambi yandi mosi kusolulaka na Adami? Biblia ketuba nde ntangu Nzambi vandaka kusolula na bantu, mbala mingi yandi vandaka kusala yo na nzila ya wanzyo mosi. (Kuyantika 16:7-11; 18:1-3, 22-26; 19:1; Bazuzi 2:1-4; 6:11-16, 22; 13:15-22) Kinati-ndinga ya ntetentete ya Nzambi kuvandaka Mwana na yandi mosi kaka ya kubutukaka, yina bo kebingaka nde “Ndinga.” (Yoane 1:1) Yo fwete vanda nde Nzambi kutubaka na Adami ti Eva na nzila ya “Ndinga.”—Kuyantika 1:26-28; 2:16; 3:8-13.
3:17—Na nki mutindu ntoto kusingamaka, mpi sambu na ntangu ikwa? Bangogo ya kusinga yina Nzambi kutubilaka ntoto kutendulaka nde ntangu yai yo zolaka kukuma mpasi mingi na kusala bilanga. Bana ya Adami kumonaka mpenza mambu ya mbi yina kusinga yango kunataka, ti bansende na yo, na mpila nde Lameki, tata ya Noa, kutubilaka ‘kisalu ya mpasi ya beto ke salaka awa na ntoto yai ya Mfumu Nzambi singaka.’ (Kuyantika 5:29) Na nima ya Mvula ya Ngolo, Yehowa kusakumunaka Noa ti bana na yandi, mpi yandi songaka bo lukanu na Yandi nde bo fulusa ntoto. (Kuyantika 9:1) Yo fwete vanda nde Nzambi kukatulaka mpi kusinga yina yandi singaka ntoto.—Kuyantika 13:10.
4:15, NW—Inki mutindu Yehowa “tulaka kidimbu mosi sambu na Kaini”? Biblia ketuba ve nde Nzambi kutulaka kidimbu na nitu ya Kaini na mutindu mosi buna. Yo fwete vanda nde kidimbu yango kuvandaka nsiku yina bantu yankaka kuzabaka mpi vandaka kuzitisa mpi yina Nzambi kupesaka sambu na kubuyisa bo na kufwa yandi sambu na kuvutula mbela.
4:17—Kaini kubakaka nkento na yandi Wapi? Adami “butaka diaka bana ya nkaka, ya babakala ti ya bankento.” (Kuyantika 5:4) Yo yina, Kaini kukwelaka leke na yandi ya nkento to mbala yankaka mwana-mpangi na yandi. Kansi na nima, Nsiku yina Nzambi kupesaka na bantu ya Izraele kubuyisaka makwela na kati ya bana ya dibuta mosi.—Levi 18:9.
5:24—Na nki mutindu Nzambi ‘kukatulaka Enoki’? Enoki kuvandaka na kigonsa ya lufwa, kansi Nzambi kuzolaka ve nde yandi mona mpasi na maboko ya bambeni na yandi. Ntumwa Polo kusonikaka nde, “Nzambi kunataka Enoki na kisika yankaka sambu yandi mona ve lufwa.” (Baebreo 11:5, NW) Yo ketendula ve nde Nzambi kunataka Enoki na zulu sambu yandi landa na kuzinga kuna. Yezu kuvandaka muntu ya ntete yina kutombukaka na zulu. (Yoane 3:13; Baebreo 6:19, 20) Kunata ya “Nzambi kunataka Enoki na kisika yankaka sambu yandi mona ve lufwa” lenda tendula nde Nzambi kuvidisaka mabanza na yandi mpi na nima yandi sukisaka luzingu na yandi ntangu yandi vandaka kudizaba dyaka ve. Kana mambu kusalamaka mutindu yina, Enoki kumonaka ve mpasi, to ‘kumonaka ve lufwa,’ na maboko ya bambeni na yandi.
6:6—Na nki mutindu beto lenda tuba nde Yehowa “monaka mawa” sambu yandi salaka muntu? Awa ngogo ya Kiebreo ya bo mebalula nde ‘kumona mawa’ ketendula kusoba mutindu ya kutadila mambu to mabanza. Yehowa kele muntu ya kukuka mpi yandi salaka ve kifu na kuganga muntu. Kansi, yandi balulaka mabanza na yandi sambu na bantu ya mbi yina kuzingaka na ntwala ya Mvula ya Ngolo. Nzambi kubalulaka kaka mabanza na yandi ya Ngangi ya bantu sambu na kufwa bo sambu yandi sepelaka ve na mambi na bo. Mutindu yandi bikaka bantu yankaka na luzingu kemonisa nde mawa ya yandi waka kuvandaka kaka sambu na bantu yina kukumaka bantu ya mbi.—2 Piere 2:5, 9.
7:2—Inki kima vandaka kusadisa sambu na kuswaswanisa bambisi ya nsiku ti ya nsiku ve? Yo ke pwelele nde bo vandaka kuswaswanisa yo na kutadilaka kana bo lenda sadila bambisi yango sambu na kupesa bimenga to ve kansi yo vandaka kulanda ve kana bantu lenda dya to lenda dya yo ve. Bantu vandaka kudya ve mbisi na ntwala ya Mvula ya Ngolo. Bantu yantikaka kusadila bangogo “ya nsiku” mpi “ya nsiku ve” sambu na kutubila madya kaka na ntangu ya Nsiku ya Moize, mpi yo sukaka ntangu nsiku yango kufwaka. (Bisalu 10:9-16; Efezo 2:15) Yo fwete vanda nde Noa kuzabaka kibeni nki kima kufwanaka sambu na kupesa kimenga na lusambu ya Yehowa. Mwa ntangu fyoti na nima ya kubasika na maswa, yandi “salaka mesa-kimenga sambu na Mfumu Nzambi. Na bambisi ti bandeke yina kele na nsiku ve, yandi bakaka mosi-mosi, yandi fwaka yo, ebuna yandi pesaka yo makabu ya kuyoka ya mvimba na zulu ya mesa-kimenga.”—Kuyantika 8:20.
7:11—Masa yina kunokaka na Mvula ya Ngolo katukaka wapi? Na nsungi to “kilumbu” ya zole ya lugangu, ntangu Nzambi salaka “mupepe” yina vandaka kutambula na zulu ya ntoto, masa vandaka kutambula “na nsi ya mupepe yango” mpi “na zulu ya mupepe yango.” (Kuyantika 1:6, 7, NW) Masa yina kuvandaka “na nsi” vandaka bamasa yina kuvandaka dezia na ntoto. Masa yina kuvandaka “na zulu” vandaka lubungi ya ngolo yina vandaka ntama na zulu ya ntoto, mpi yina kusalaka “masa mingi-mingi.” Bamasa yai kubwaka na ntoto na bilumbu ya Noa.
Malongi Sambu na Beto:
1:26. Sambu bantu mesalamaka na kifwani ya Nzambi, bo mekuka na kumonisa bikalulu yina Nzambi kele na yo. Ya kyeleka, beto fwete meka na kuyedisa bikalulu bonso zola, mawa, ntima ya mbote, bumbote, mpi kukanga ntima, sambu na kufwanana na Muntu yina kusalaka beto.
2:22-24. Makwela kele ngidika ya Nzambi. Ngwisana ya makwela kele ya kimakulu mpi ya santu, na kati na yo bakala kele mfumu ya dibuta.
3:1-5, 16-23. Sambu beto vanda na kyese, beto fwete ndima kimfumu ya Yehowa na luzingu na beto.
3:18, 19; 5:5; 6:7; 7:23. Ndinga ya Yehowa kelunganaka kaka.
4:3-7. Yehowa kusepelaka na kimenga ya Abele sambu yandi vandaka muntu ya lunungu mpi ya lukwikilu. (Baebreo 11:4) Kansi, mutindu mambu yandi salaka kumonisaka yo, Kaini kukondaka lukwikilu. Bisalu na yandi vandaka ya mbi, ya zwa, ya kimbeni, mpi ya kufwa bantu. (1 Yoane 3:12) Kuluta dyaka, yo kemonana nde yandi bakaka ve na valere kimenga na yandi mpi yandi salaka yo kaka na zulu-zulu. Bimenga ya bikobo na beto ya kukumisa Yehowa fwete vanda ya masonga mpi beto fwete sala yo ti mabanza mpi bikalulu ya mbote.
6:22. Ata yo bakaka bamvula mingi sambu na kutunga maswa, Noa kusalaka kaka mutindu Nzambi kulombaka yandi. Yo yina, Noa ti dibuta na yandi kugulukaka na Mvula ya Ngolo. Yehowa ketubilaka beto na nsadisa ya Ndinga na yandi ya kusonika mpi ketwadisaka beto na nsadisa ya organizasio na yandi. Kuwa mpi kulemfukila yandi kenatilaka beto mambote.
7:21-24. Yehowa kefwaka ve bantu ya lunungu kumosi ti bantu ya mbi.
BANTU MEKOTA NA NSUNGI MOSI YA MPA
Na nima ya lufwa ya inza yina kuvandaka na ntwala ya Mvula ya Ngolo, bantu kukotaka na nsungi mosi ya mpa. Nzambi kupesaka bantu nswa ya kudya mbisi mpi nsiku ya kukonda kusadila menga. Yehowa kupesaka nswa ya kufwa muntu yina mefwa mpangi na yandi mpi yandi tulaka nkongolo sambu na kumonisa nde yandi tanokisa dyaka ve Mvula ya Ngolo. Bana ya Noa tatu bantu mebutaka bantu yonso, kansi ntekolo na yandi Nimrodi kukumaka “muntu mosi ya ngolo na kufwa bambisi mpi yina vandaka kuzola ve Yehowa.” (NW) Na kisika ya kukwenda kuzinga na bisika yankaka sambu na kufulusa ntoto, bantu kubakaka lukanu ya kutunga mbanza mosi na zina ya Babele mpi nzo mosi ya nda sambu na kupesa lukumu na zina na bo mosi. Bangindu na bo kusukaka ntangu Yehowa kuvalangasaka bandinga na bo mpi kupanzaka bo na ntoto ya mvimba.
Bangyufula Yina Kele na Masonuku Mezwa Bamvutu:
8:11—Kana banti yonso kufwaka na Mvula ya Ngolo, dititi ya olive yina diyembe kwisaka na yo kukatukaka wapi? Beto kele na bangindu zole. Sambu nti ya olive kele nti mosi ya ngolo, ziku yo landaka kuzinga na nsi ya masa na nsungi ya mwa bangonda na ntangu ya Mvula ya Ngolo. Ntangu masa kukulumukaka, nti mosi ya olive yina kuvandaka na nsi ya masa lendaka kutelama dyaka na ntoto ya kukauka mpi kubasisa matiti. Mbala yankaka dititi ya olive yina diyembe kunatilaka Noa kukatukaka na nti mosi ya fyoti yina kubasikaka na nima ya kukauka ya masa ya Mvula ya Ngolo.
9:20-25—Sambu na nki Noa kusingaka Kanana? Yo fwete vanda mpenza nde Kanana kuvwezaka kibeni nkaka na yandi Noa. Ata Kami, tata ya Kanana kundimaka dyambu yai, kubuyisaka ve mwana na yandi na kusala dyambu yai kansi yandi mwangaka nsangu yango. Kansi, bana ya Noa zole, Shemi ti Yafeti, kufikaka tata na bo. Tata na bo kusakumunaka bo sambu na dyambu yina, kansi yandi singaka Kanana, mpi Kami kumonaka mpasi sambu na nsoni yina yo nataka na bana na yandi.
10:25—Inki mutindu bo ‘kabulaka’ ntoto na bilumbu ya Pelegi? Pelegi kuzingaka banda na mvu 2269 tii na 2030 ya N.T.B. Kukabula ya nene yina Yehowa kusalaka ntangu yandi valangasaka bandinga ya bantu yina vandaka kutunga Babele mpi kupanzaka bo na ntoto ya mvimba kusalamaka “na ntangu ya yandi.” (Kuyantika 11:9) Yo yina, ‘bantu ya nsi-ntoto kukabwanaka’ na bilumbu ya Pelegi.
Malongi Sambu na Beto:
9:1; 11:9. Ata pula mosi ve to kikesa ya bantu lenda fwa lukanu ya Yehowa.
10:1-32. Masolo yonso zole ya ketubila bantu yina kubutukaka na ntwala mpi na nima ya Mvula ya Ngolo, yina kele na bakapu 5 mpi 10, kemonisa nde bantu yonso mekatukaka na muntu ya ntete Adami, na nzila ya bana tatu ya Noa. Bantu ya Asiria, ya Kaldea, ya Siria, Bayuda, mpi bikanda yankaka ya Arabi, mekatukaka na Semi. Bantu ya Etiopia, Ezipte, Kanana, mpi bantu yankaka ya Afrika ti bikanda ya ba Arabe mekatukaka na Kami. Bantu ya Inde ti Eropa mekatukaka na Yafeti. Bantu yonso kele mutindu mosi, mpi bo mebutukaka ti banswa ya kiteso mosi na meso ya Nzambi. (Bisalu 17:26) Kyeleka yai fwete vanda na bupusi na mutindu beto kemonaka mpi ketadilaka bantu yankaka.
Ndinga ya Nzambi Kesalaka Ntangu Yonso
Kitini ya ntete ya mukanda ya Kuyantika kele ti disolo mosi mpamba ya sikisiki ya ketubilaka luzingu ya bantu na luyantiku. Na balutiti yina, beto kebakisaka lukanu yina Nzambi kuvandaka na yo ntangu yandi tulaka muntu na ntoto. Yo kepesa beto mpenza kyese na kuzaba nde ata kikesa mosi ve ya bantu, bonso yina ya Nimrodi, lenda kangisa lukanu ya Nzambi na kulungana!
Ntangu nge kesala lutangu na nge ya Biblia ya konso mposo sambu na kuyidika Nzo-nkanda ya Kisalu ya Teokrasi, kutadila mambu yina bo ketuba na kitini “Bangyufula Yina Kele na Masonuku Mezwa Bamvutu” tasadisa nge na kubakisa baverse yankaka ya Masonuku yina kevandaka mpasi na kubakisa. Mambu yina bo ketuba na nsi ya kitini “Malongi Sambu na Beto” tamonisa nge mutindu nge lenda baka mambote na lutangu na nge ya Biblia ya konso mposo. Kana yo kelomba kusala yo, bo lenda sadila yo bonso bampusa ya dibundu na Lukutakanu ya Kisalu. Ya kyeleka, Ndinga ya Nzambi kele ya moyo mpi lenda sadisa beto na luzingu na beto.—Baebreo 4:12.