Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Malu manene a mu mukanda wa Genese: Tshitupa I

Malu manene a mu mukanda wa Genese: Tshitupa I

Dîyi dia Yehowa didi ne muoyo

Malu manene a mu mukanda wa Genese: Tshitupa I

“GENESE” mmuomumue ne: “tshibangidilu” anyi “diledibua.” Edi ndîna dikumbanyine mukanda udi ulonda mushindu uvua bintu bionso bifike ku dikalaku, muvuabu balongolole buloba bua bantu kusombelapu, ne muakalua bantu kusombelapu. Mose wakafunda mukanda eu mu tshipela tshia Sinai, kuujikijaye pamu’apa mu tshidimu tshia 1513 kumpala kua bikondo bietu ebi.

ukanda wa Genese udi utuambila mushindu uvua bantu kumpala kua Mvula wa kabutu, malu akenzeka kunyima kua Mvula au, ne malu avua Yehowa muenzele Abalahama, Isaka, Yakoba ne Yosefe. Mu tshiena-bualu etshi mudi malu manene a mu Genese 1:1–11:9, mbuena kuamba ne: too ne mu tshikondo tshiakabanga Yehowa kukuata mudimu ne nkambua wetu Abalahama.

MUSHINDU UVUA BANTU KUMPALA KUA MVULA WA KABUTU

(Genese 1:17:24)

Miaku ya ntuadijilu ya mu Genese ya se: “Kale ku tshibangidilu” idi yakula bua malu avua menzeke kale miliyare ne miliyare ya bidimu kabiyi kumanya. Mbakule bua malu akenzeka mu “matuku” asambombo a bufuki anyi bikondo bia mudimu wa difuka bintu bia pa buabi bienze anu bu se: muntu ukavuaku pa buloba pavua malu au enzeka. Ku ndekelu kua dituku disambombo, Nzambi wakafuka muntu. Nansha mudi Mparadizu ujimina panyima pa matuku makese bua bupidia bua muntu, Yehowa udi ufila ditekemena. Mulayi wa nzanzanza wa mu Bible udi wakula bua “dimiinu” wikala ne bua kujikija bipeta bibi bia mpekatu ne kuboza Satana ku mutu.

Munkatshi mua nkama ya bidimu 16 idi ilonda, Satana udi ufika ku diumbusha bantu buonso mu njila wa Nzambi, pa kumbusha anu bena lulamatu bakese bu mudi Ebele, Enoke ne Noa. Tshilejilu, Kana (Kayine) udi ushipa Ebele (Abele) muanabu muntu muakane. Etshi ke tshivua ‘tshibangidilu [tshia dibikila] dîna dia Yehowa’, pamu’apa mu mushindu mubi. Bua kuleja lungenyi lua tshinyangu ludiku mu tshikondo etshi, Lemeke udi wenza kasala ka mushindu uvuaye mushipe nsongalume kampanda, wamba muvuaye mumushipe bua kudipandisha. Malu adi anyanguka padi banjelu bana balume ba Nzambi batomboke bangata bantu bakaji bua kushalabu bakaji babu ne balela nabu bana banene bale bena tshinyangu bavuabu babikila ne: ba-Nefilime. Kadi muena lulamatu Noa udi wenza buatu, udimuija bantu bakuabu ne dikima dionso bua Mvula wa kabutu ukavua pa kuloka, ne yeye ne dîku diende badi bapanduka ku kabutu kakebesha kudi Mvula eu.

Mandamuna a nkonko ya mu Bible:

1:16—Bikala Nzambi uvua mulue kuenza minda ya mulu mu dituku dinayi, mmunyi muvuaye mua kupatula butoke mu dituku dia kumpala? Muaku wa tshiena-Ebelu udibu bakudimune ne: “wakenza” mu mvese wa 16 ki ngua muomumue ne muaku udibu bakudimune ne: “wakafuka” mu Genese nshapita wa 1, mvese 1, wa 21 ne wa 27 to. “Diulu” divua dikale ne minda eyi dikavua difukibue kale menemene kumpala kua “dituku dia kumudilu” kutuadijadi. Kadi butoke bua minda eyi kabuvua bufika pa buloba to. Mu dituku dia kumpala, “munya wakikala” bualu butoke buvua minda eyi ipatula buakasambuka mavuba ne kubangabu kumueneka pa buloba. Nunku bu muvua buloba bunyunguluka, buakatuadija kupeta munya ne butuku bipinganangana. (Genese 1:1-3, 5) Bintu bivua bifila butoke abu biakashala kabiyi bimueneka pa buloba to. Kadi mu tshikondo tshinayi tshia bufuki, dishintuluka dinene diakenzeka. Nzambi wakenza bua dîba, ngondo ne mitoto ‘kutokeshabi buloba.’ (Genese 1:17) “Nzambi wakenza” bifidi bia butoke ebi mu ngumvuilu wa se: bimueneke mpindieu pa buloba.

3:8—Yehowa Nzambi uvuaku uyukila buludiludi ne Adama anyi? Bible udi utuambila ne: pavua Nzambi uyukila ne bantu, uvua uyukila nabu misangu ya bungi ku diambuluisha dia muanjelu. (Genese 16:7-11; 18:1-3, 22-26; 19:1; Balumbuluishi 2:1-4; 6:11-16, 22; 13:15-22) Muleji-mpala munene wa Nzambi uvua muanende umuepele mulela, udi ubikidibua ne: ‘Dîyi.’ (Yone 1:1) Pamu’apa Nzambi uvua uyukila ne Adama ne Eva ku diambuluisha dia ‘Dîyi’ eu.​—Genese 1:26-28; 2:16; 3:8-13.

3:17—Mmushindu kayi uvua buloba buedibue mulawu, ne munkatshi mua mutantshi bule kayi? Mulawu uvua Nzambi muele buloba uvua umvuija ne: bivua ne bua kulua mpindieu bikole menemene bua kubudima. Ndelanganyi ya Adama yakamona ntatu ya mulawu eu uvuabu bele buloba, bua meba ne tusokola bivua bimenamu, ke bualu kayi Lemeke tatuende wa Noa wakakula bua “makenga atudi bapete mu buloba ebu budi [Yehowa muele mulawu].” (Genese 5:29, MMM) Kunyima kua Mvula wa kabutu, Yehowa wakabenesha Noa ne bana bende ba balume, kubamanyishaye dijinga diende dia se: buuje buloba. (Genese 9:1) Bidi bimueneka ne: mulawu uvua Nzambi muele buloba wakajika.​—Genese 13:10.

4:15—Mmushindu kayi uvua Yehowa ‘mutekele Kana tshimanyinu’? Bible kêna wamba ne: Nzambi uvua mutekele Kana tshimanyinu kampanda ku mubidi wende nansha. Tshimanyinu atshi tshivua mua kuikala mukenji mumanyike uvua bantu bamanye ne batumikila uvuabu bele bua kukandika muntu kayi yonso bua kashipi Kana bua kusombuela muanabu Ebele.

4:17—Kana uvua mupetele mukajende penyi? Adama ‘wakalela bana balume ne bana bakaji.’ (Genese 5:4) Nunku Kana wakangata umue wa ku bakunyi bende ba bakaji anyi pamu’apa umue wa mu bana ba bana babu bua kuikalaye mukajende. Pashishe, Mikenji ivua Nzambi mupeshe bena Isalele kayivua yanyisha kabidi bua bena muntu kuselanganabu to.​—Lewitiki 18:9.

5:24—Mmushindu kayi uvua Nzambi ‘muangate Hanoka’? Bidi bimueneka ne: bavua basua kushipa Hanoka, kadi Nzambi kavua musue bua bamukengeshe kudi baluishi bende to. Mupostolo Paulo wakafunda ne: ‘Hanoka wakumushibua pa buloba bua yeye [kamonyi] lufu.’ (Ebelu 11:5) Mêyi aa kaena umvuija ne: Nzambi wakamuangata mu diulu, yeye kutungunukamu ne muoyo to. Yezu ke uvua muntu wa kumpala wakabanda mu diulu. (Yone 3:13; Ebelu 6:19, 20) ‘Diumushibua dia Hanoka pa buloba bua kamonyi lufu’ didi mua kuikala diumvuija ne: Nzambi wakamumuenesha tshikena-kumona kampanda tshia buprofete ne kuimanyikaye muoyo wende pavuaye umona tshikena-kumona atshi. Mu nsombelu au, Hanoka kakakenga to, anyi ‘kakamona lufu’ lua ku bianza bia baluishi bende nansha.

6:6—Mmu ngumvuilu kayi mutudi mua kuamba ne: “mutshima wa Yehowa wakanyingalala” bua muvuaye mufuke muntu? Muaku wa mu tshiena-Ebelu udibu bakudimune muaba eu ne: ‘mutshima wakanyingalala’ udi utangila dishintulula dia lungenyi anyi meji. Yehowa udi mupuangane ne kavuaku mutupakane pavuaye mufuke muntu to. Kadi, wakashintulula lungenyi luende pa bidi bitangila tshipungu tshia bantu babi ba kumpala kua Mvula wa kabutu. Nzambi wakashintulula lungenyi, kulekela lua Mufuki wa bantu kuangataye lua mubutudi wa bantu bualu kavua wanyisha malu mabi abu to. Bu muvuaye mupandishe bamue bantu, abi bidi bileja ne: mutshima wende wakanyingalela amu aba bavua balue bantu babi.​—2 Petelo 2:5, 9.

7:2—Ntshinyi tshivua tshiambuluishe bua kusunguluja nyama ivua mimpe ne ivua kayiyi mimpe? Tshivua tshiambuluishe bua kusunguluja nyama eyi nunku tshivua mua kuikala difila dia milambu mu ntendelelu, kadi katshivua dimona patupu dia nyama ivuabu mua kudia anyi ivuabu kabayi mua kudia to. Bantu kabavua badia munyinyi wa nyama kumpala kua Mvula wa kabutu nansha. Dibikila biakudia ne: “bimpe” anyi ‘bidi kabiyi bimpe’ diakalua ne Mikenji ya Mose, ne kujikadi pakafua mikenji eyi. (Bienzedi 10:9-16; Efeso 2:15) Bidi bimueneka ne: Noa uvua mumanye tshivua tshimpe bua kulambula mu ntendelelu wa Yehowa. Diakamue pakapatukaye mu buatu, ‘wakashila Yehowa tshioshelu; wakangata wa nyama yonso idi miakane ne wa nyunyu yonso idi miakane, wakabifila bu mulambu wa kuosha pa kapia pa tshioshelu.’​—Genese 8:20.

7:11—Mâyi a Mvula wa kabutu avua mafumine penyi? Mu tshikondo tshibidi tshia bufuki anyi mu “dituku” dibidi, pakenzeka ‘mâyi’ a lubungibungi pa buloba, kuvua ‘mâyi a pa buloba’ ne ‘mâyi a mulu.’ (Genese 1:6, 7) ‘Mâyi a pa buloba’ akavuaku pa buloba. Mâyi avua “mulu” avua mamata a bungi a mâyi avua mulu ku mutu kua buloba, avua enza ‘mishimi ya mu mâyi manene.’ Mâyi aa ke akaloka pa buloba mu matuku a Noa.

Malongesha adi atutangila:

1:26. Bu mudi bantu benza mu tshimfuanyi tshia Nzambi, badi ne mushindu wa kuikala ne ngikadilu ya buena ya Nzambi. Bushuwa, tudi ne bua kudienzeja bua kuikala ne dinanga, luse, bulenga, buimpe ne lutulu, bua kufuana Eu udi mutuenze.

2:22-24. Nzambi ke udi muenze dibaka. Dibaka didiku bua kashidi ne didi tshintu tshinsantu, ne mulume ke udi mfumu wa dîku.

3:1-5, 16-23. Tudi tupeta disanka patudi tuitaba bumfumu butambe bunene bua Yehowa mu nsombelu wetu.

3:18, 19; 5:5; 6:7; 7:23. Dîyi dia Yehowa ditu anu dikumbana.

4:3-7. Mulambu wa Ebele wakasankisha Yehowa bualu uvua muntu muakane ne muena ditabuja. (Ebelu 11:4) Ku lukuabu luseke, anu muvua malu akenzaye maleje, Kana kavua ne ditabuja to. Bienzedi biende bivua bibi, bia mukawu, lukinu ne dishipangana. (1 Yone 3:12) Kabidi, pamu’apa wakangata mulambu wende ne mushinga mukese ne kuufilaye wa tshidingishilu patupu. Nunku milambu yetu ya kutumbisha nayi Yehowa tudi ne bua kuyifila ne mutshima wetu mujima ne meji mimpe ne ngikadilu mulenga.

6:22. Nansha muakangatabi bidimu bia bungi bua kuenza buatu, Noa wakenza anu tshivua Nzambi mumuambile. Ke bualu kayi yeye ne dîku diende bakapanda ku Mvula wa kabutu. Yehowa udi utuambila malu mu Dîyi diende didiye mufundishe ne udi utulombola ku diambuluisha dia bulongolodi buende. Netupete diakalengele bituateleja ne bituatumikila.

7:21-24. Yehowa kêna ubutula bantu bakane pamue ne bantu babi to.

BUKUA-BANTU BUDI BUBUELA MU TSHIKONDO TSHIPIATSHIPIA

(Genese 8:1–11:9)

Bantu babi ba kumpala kua Mvula wa kabutu bamane kubutuka, bukua-bantu budi bubuela mu tshikondo tshipiatshipia. Mbanyishile bantu bua kutuadija kudia munyinyi kadi mbabelele mukenji wa kubenga kudia mashi. Yehowa udi wanyisha bua kufundilabu mushipianganyi tshibawu tshia lufu ne udi ujadika tshipungidi tshia muanzankongolo, ulaya ne: kakulokesha kabidi Mvula bua kubutula bantu to. Bana ba balume basatu ba Noa badi balua bankambua ba bukua-bantu buonso, kadi Nimeloda muana wa muana wa muanende yeye udi ulua “tshilembi tshikole ku mesu kua Yehowa.” Pamutu pa bantu kutangalaka pa buloba bujima, badi bangata dipanga dia kuibaka musoko uvua muikale ne dîna ne: Babele, ne tshibumba bua kupetabu dîna dia butumbi. Bipatshila biabu bidi binyanguka padi Yehowa ukondakaja muakulu wabu ne ubatangalaja mu buloba bujima.

Mandamuna a nkonko ya mu Bible:

8:11—Pikala mitshi ivua minyanga kudi Mvula wa kabutu, mpenyi pavua nyunyi wa nkutshi mupete katamba ka mutshi wa olive? Kudi mandamuna abidi. Bu mudi olive muikale mutshi mukole, uvua mua kuikala mushale kauyi munyanguke muinshi mua mâyi munkatshi mua ngondo ndambu mu Mvula wa kabutu. Pakapueka mâyi a Mvula, mutshi kampanda wa olive uvua muinshi mua mâyi uvua mua kusanganyibua tshiakabidi pa buloba bume ne kuela mabeji. Dibeji dia katamba ka mutshi wa Olive divua nyunyi wa nkutshi mutuadile Noa divua mua kuikala dia ku ka-mutshi kavua kasampile kunyima kua mâyi a mvula au mamane kupueka.

9:20-25—Bua tshinyi Noa wakela Kanâna mulawu? Minga misangu, Kanâna uvua muenzele kakuende Noa bualu bubi kampanda. Nansha muvua Hama tatuende wa Kanâna mumone bualu ebu, kakamukanda to, kadi bidi bimueneka se: yeye ke uvua muye wenda ulondelangana bualu ebu. Kadi bana bende bakuabu ba balume babidi, Sheme ne Yafete bakabuikila tatuabu tshilamba. Bakapeta dibenesha bua bualu ebu, kadi Kanâna wakedibua mulawu, ne Hama wakakenga bua bundu buakafuishabu muanende.

10:25—Mmushindu kayi uvuabu ‘babanyangane’ buloba mu matuku a Pelege? Pelege uvua ne muoyo kumbukila mu tshidimu tshia 2269 too ne mu tshia 2030 kumpala kua bikondo bietu ebi. Mu ‘matuku ende’ ke muvua Yehowa muenzeje ditapuluka dinene pakatompakajaye muakulu wa bantu bavua bibaka tshibumba tshia Babele ne pakabatangalajaye pa buloba bujima. (Genese 11:9) Nunku, “bakabanyangana buloba [anyi, bantu bavua basombe pa buloba]” mu matuku a Pelege.

Malongesha adi atutangila:

9:1; 11:9. Kakuena muntu udi mua kuenza mayele anyi bualu kampanda budi mua kupumbisha Yehowa bua kukumbaja malu adiye mulongolole.

10:1-32. Miyuki ibidi ya kulondolola kua bankambua ya kumpala ne kunyima kua Mvula wa kabutu idi mu nshapita 5 ne wa 10 idi ileja mudi bantu bonso bafumine ku muntu wa kumpala Adama, kupitshila kudi bana basatu ba Noa. Bena Ashû, bena Kasada, bena Ebelu, bena Sulia ne bimue bisa bia bena Alaba nndelanganyi ya Sheme. Bena Atiopa, bena Ejipitu, bena Kanâna ne bamue bena mu Afrike ne bimue bisa bia bena Alaba mbafumine kudi Hama. Bena–Inde ba ku Mputu badi ndelanganyi ya Yafete. Bantu bonso bafume ku muntu umue, ne bonso mbaledibue bikale muomumue kumpala kua Nzambi. (Bienzedi 17:26) Bulelela ebu budi ne bua kushintulula mushindu utudi tuangata bakuabu ne tubenzela malu.

Dîyi dia Nzambi didi ne bukole

Mu tshitupa tshia kumpala tshia mukanda wa Genese mudi muyuki umuepele mulelela wa ntuadijilu wa bantu. Mu mabeji aa, tudi tujingulula tshidi Nzambi mutekele bantu pa buloba. Bulelela, bidi bikolesha ku muoyo bua kumona ne: kakuena bualu nansha bumue (bu buakenza Nimeloda) budi muntu mua kuenza bua kupangisha dikumbana dia dilongolola edi to.

Paudi ubala Bible ku lumingu luonso bua kulongolola Kalasa ka Mudimu wa Nzambi, wewe ukonkonona malu adi mu tshitupa tshidi tshiamba ne: “Mandamuna a nkonko ya mu Bible” nebikuambuluishe bua kumvua imue mvese ya mu Mukanda wa Nzambi idi mikole. Mumvuija adibu bafile muinshi mua mutu wa bualu wa se: “Malongesha adi atutangila” neakuleje mushindu udi dibala dia Bible dia ku lumingu luonso mua kukuambuluisha. Padibi biakanyine, mumvuija aa adi kabidi mua kuambuluisha mu tshitupa tshia majinga a mu tshisumbu mu Tshisangilu tshia Mudimu. Bulelela, Dîyi dia Yehowa didi ne muoyo ne didi ne bukole mu nsombelu wetu.​—Ebelu 4:12.