Skip to content

Skip to table of contents

Tupati-Pati Kuzwa Mubbuku lya Matalikilo—I

Tupati-Pati Kuzwa Mubbuku lya Matalikilo—I

Ijwi lya Jehova Lili Abuumi Twaambo

Tupati-Pati Kuzwa Mubbuku lya Matalikilo—I

“MATALIKILO” caamba “ntalisyo.” Eeli ndizina libotu lyabbuku lyaamba zyabubumbo mbobwakatalika, inyika mboyakabambwa kutegwa bantu bakkale alimwi abantu mbubakazyi kukkala alinjiyo. Musa wakalemba bbuku eeli munkanda ya Sinai, kulangilwa kuti wakalimanizya mu 1513 B.C.E.

Ibbuku lya Matalikilo litwaambila mboyakabede nyika Zambangulwe kalitanaba, icakacitika Zambangulwe nilyakamana alimwi ambuli mbwaakabeendelezya Jehova Leza ba Abrahamu, Izaka, Jakobo alimwi a Josefa. Mucibalo eeci tulalanga-langa twaambo tupati-pati kuzwa ku Matalikilo 1:1–11:9, atwaambe kuti kusikila ciindi Jehova naakatalika kumweendelezya Abrahamu syaanene.

NYIKA IZAMBANGULWE KALITANA CITIKA

(Matalikilo 1:1–7:24)

Majwi aakusaanguna kubbuku lya Matalikilo aakuti “kumatalikilo,” akaambwa tuulunzuma twamyaaka tunji musyule. Izyakacitika “mumazuba” aali cisambomwi nkokuti ciindi camilimo yakulenga iilibedelede zilapandululwa mbuli mbuzyakali kunoolibonya kumuntu wakaliko anyika. Kumamanino abuzuba bwacisambomwi, Leza wakalenga muntu. Nokuba kuti Paradaiso yakasweeka akaambo kakutamvwa kwamuntu, Jehova wakapa bulangizi. Businsimi mbubonya bwakusaanguna bwamu Bbaibbele bwaamba zya “lunyungu” luyakugwisya zintu ziletwa acibi akuyoowuma Saatani kumutwe.

Mumyaka iili 1,600 yakatobela, Saatani wakacikonzya kugwisya bantu banji kuzwa kuli Leza kusiya buyo basyoonto basyomeka, mbuli ba Abelo, Enoki alimwi a Nowa. Mucikozyanyo, Kaini wakajaya munyina uululeme Abelo. “Bantu bakatalika kukomba muzina lya-Jehova,” kulibonya kuti munzila yakusampaula. Ikutondezya muuya mubi wamuciindi ciya, Lameki wakalemba twaambo twakweema twaamba mbwaakajaya mukubusi musankwa kalitaminzya kuti wakali kulicingilila buya. Bukkale bwakabija ciindi bana ba Leza bangelo batamvwi nobakakwata bamakaintu mbobakazyala limwi bana bajisi nguzu babyaabi baitwa kuti Babbabbani. Pele Nowa usyomeka wakayaka bwato, cabusicamba wakacenjezya bambi izya Zambangulwe ilyakali kulangilwa kucitika, alimwi walo abamukwasyi wakwe bakavwunwa kulindilyo.

Mibuzyo Yamu Magwalo Iingulwa:

1:16—Ino mbuti Leza mbwaakali kukonzya kuleta mumuni mubuzuba bwakusaanguna ikuti izuba, mwezi anyenyezi tiizyakainalengwa kusikila mubuzuba bwane? Ibbala lya Cihebrayo lisanduludwe kuti “wakacita” mukapango 16 talyeelene abbala lisanduludwe kuti “wakalenga” libelesyedwe ku Matalikilo caandaano 1, tupango 1, 21 alimwi a 27. “Ijulu” kubikkilizya azuba, mwezi alimwi anyenyezi zyakalengedwe nkaindi “buzuba bwakusaanguna” kabutana akutalika. Pele mumuni wanzizyo tiiwakali kusika anyika. Mubuzuba bwakusaanguna, “mumuni wakaba” akaambo kakuti mumuni wakainda mumakumbi alimwi akulibonya anyika. Aboobo inyika izunguluka yakazyi kutalika kuba aciindi camasikati alimwi acamasiku. (Matalikilo 1:1-3, 5) Nkuwakali kuzwa mumuni ooyo tiikwakali kulibonya anyika. Nokuba boobo, mubuzuba bwane bwakulenga, kucinca kupati kwakacitika. Izuba, mwezi alimwi anyenyezi ‘zyakatalika kumunika anyika.’ (Matalikilo 1:17) ‘Leza wakazicita’ mukuti lino zyakali kukonzyeka kulibonya anyika.

3:8—Sena Jehova Leza wakaambaula a Adamu kumugama? Ibbaibbele liyubununa kuti ciindi Leza naakali kwaambaula abantu, ibunji bwaziindi wakali kucita oobo kwiinda mumungelo. (Matalikilo 16:7-11; 18:1-3, 22-26; 19:1; Babetesi 2:1-4; 6:11-16, 22; 13:15-22) Mwaambilizi mupati wa Leza wakali Mwanaakwe simuzyalwaalikke, wiitwa kuti “Ijwi.” (Johane 1:1) Kakunyina akudooneka, Leza wakaambaula a Adamu a Eva kwiinda mu “Ijwi.”—Matalikilo 1:26-28; 2:16; 3:8-13.

3:17—Muunzila nzi nyika moyakasinganyizyigwa, alimwi kwabulamfwu buli buti? Kusinganyizyigwa kwakaambwa kunyika cakali kwaamba kuti lino kwiilima kwakali kukatazya kapati. Ikusinganyizyigwa kwanyika iyakaba amamvwa amitubetube, kwakabakatazya kapati bana ba Adamu cakuti, bausyi Nowa ba Lameki bakaamba zya “makataazyo ngaajana maanza esu nkaambo kanyika Jehova njaatukide.” (Matalikilo 5:29) Nolyakainda Zambangulwe, Jehova wakamulongezya Nowa abana bakwe, akubaambila luyando Lwakwe lwakuti bazuzye nyika. (Matalikilo 9:1) Kusinganya nyika nkwaakacita Leza kulibonya kuti kwakazyi kugusyigwa.—Matalikilo 13:10.

4:15—Ino mbuti Jehova ‘mbwaakabikkila Kaini citondezyo’? Ibbaibbele talyaambi kuti citondezyo cakabikkwa amubili wa Kaini buya pe. Citondezyo cilibonya kuti cakaambilizyidwe buyo munzila iiyoosya alimwi cakatobelwa abantu boonse kutegwa kutabi uumujaya akaambo kacibi cakwe.

4:17—Ino Kaini wakamujana kuli mukaintu wakwe? Adamu “wakazyala bana balombe abasimbi.” (Matalikilo 5:4) Aboobo Kaini wakabweza mucizyi wakwe naa mwana wamucizyi wakwe kuba mukaintu wakwe. Kumbele Mulawo wa Leza kubana Israyeli tiiwakacili kuzumizya lukwatano akati kamunyina amucizyi.—Levitiko 18:9.

5:24—Ino muunzila iili buti Leza ‘mwaakamutola Enoki’? Cilibonya kuti Enoki wakali muntenda yakujaigwa, pele Leza tanaakayanda kuti bamupenzye basinkondonyina. Mwaapostolo Paulo wakalemba kuti: “Enoki wakatolwa kuti ataboni lufwu.” (Ba-Hebrayo 11:5, NW) Eeci tacaambi kuti Leza wakamutola kujulu kwalo nkwaakazumanana kupona. Jesu nguwakali wakutaanguna kuunka kujulu. (Johane 3:13; Ba-Hebrayo 6:19, 20) ‘Kutolwa kwa Enoki kuti ataboni lufwu’ kulakonzya kwaamba kuti Leza wakamulazyika muŋonzi zinji, eelyo kacili muciimo ncicona eeco wakamujaya. Munzila eeyo, Enoki tanaakapenzyegwa naa “kubona lufu” kumaanza abasinkondonyina.

6:6—Ino mbuti mbokunga kwaambwa kuti Jehova “wakausa” akaambo kakulenga muntu? Ibbala lya Cihebrayo lisanduludwe kuti “wakausa” aawa lyaamba kucinca mbwazilanga zintu naa kucinca makanze. Jehova ulilondokede, aboobo tanaakalubizya kulenga muntu. Nokuba boobo, wakacinca mbwaakali kuzilanga zintu kujatikizya zyalani lyabantu babyaabi kalitanaba Zambangulwe. Leza wakacinca mbwaakali kuzilanga zintu kali Mulengi wabantu akuba sikubanyonyoona akaambo kakucimwa abubi bwabo. Bwini bwakuti wakabavwuna bantu bamwi citondezya kuti kuusa kwakwe kwakatondezyegwa buyo kuli baabo bakaba babyaabi.—2 Petro 2:5, 9.

7:2—Ino ncinzi cakabelesyegwa kwaandaanya banyama basalala abatasalali? Cakali kujatikizya banyama bakali kunga babelesyegwa kazili zipaizyo mukukomba ikutali bakeelede naa batakeelede kuligwa. Bantu tiibakali kulya nyama kalitanaba Zambangulwe. Mabala aakuti “cisalala” a “citasalali” kuzyakulya akaboola muciindi ca Mulawo wa Musa mulikke, alimwi akamana ciindi Mulawo wa Musa niwakalobesyegwa. (Incito 10:9-16; Ba-Efeso 2:15) Kulibonya kuti, Nowa wakalizyi cipaizyo ceelela mukukomba Jehova. Mbwaakazwida buyo mubwato, “wakayakila Jehova cipaililo, nkabela wakabweza bamwi banyama basalala bamisyobo yoonse abayuni basalala bamisyobo yoonse, watuulila zituuzyo mpoonya awo acipaililo.”—Matalikilo 8:20.

7:11—Ino maanzi aakaleta Zambangulwe lyanyika yoonse akazwa kuli? Mubuzuba bwabili bwakulenga, ciindi “mulengalenga” imuli myuuya yiindene-indene niwakapangwa, kwakali maanzi aali “ansi lyamulengalenga” amaanzi aali “kujulu lyamulengalenga.” (Matalikilo 1:6, 7) Maanzi akali “ansi” akali yaayo akali kale anyika. Maanzi akali “kujulu” wakali mudumu munji wakali atala lyanyika, walo wakapanga “matoolo.” Maaya akawida anyika kuciindi ca Nowa.

Ziiyo Kulindiswe:

1:26. Akaambo kakuti bakalengwa mucinkozya ca Leza, bantu balijisi nguzu zyakutondezya bube mbwajisi Leza. Tweelede kusolekesya kutondezya bube bwa Leza mbuli luyando, luse, lweetelelo, bubotu alimwi akukkazika moyo, ikutobela Yooyo wakatulenga.

2:22-24. Lukwatano mbubambe bwa Leza. Caanzyo calukwatano tacimani alimwi cilisetekene, imwaalumi kali mutwe wamukwasyi.

3:1-5, 16-23. Lukkomano luyeeme akuziba bweendelezi bwa Jehova mubuumi bwesu.

3:18, 19; 5:5; 6:7; 7:23. Ijwi lya Jehova lilazuzikizyigwa lyoonse.

4:3-7. Jehova wakakkomana acipaizyo ca Abelo akaambo kakuti wakaliluleme alimwi wakalijisi lusyomo. (Ba-Hebrayo 11:4) Kulubazu lumwi, kweelana ancoyakatondezya micito yakwe, Kaini tanaakajisi lusyomo. Milimo yakwe yakali mibi, yakatondezyegwa amunyono, lusulano alimwi abujayi. (1 Johane 3:12) Kuyungizya, tanaakabikkila maano kapati kucipaizyo cakwe alimwi wakacipa cakwiinzya buyo mulawo. Sena cipaizyo cesu cakulumba Jehova taceelede kuba camoyo woonse alimwi cibikkilizya amizeezo mibotu akulilemeka kabotu?

6:22. Nokuba kuti cakamutolela myaaka minji kuyaka bwato, Nowa wakacita mbwaakamulailila Leza. Aboobo Nowa amukwasyi wakwe bakafwutulwa ku Zambangulwe. Jehova ulaambaula andiswe kwiinda mu Jwi lyakwe lilembedwe akutupa malailile kwiinda mumbunga yakwe. Tulakonzya kugwasyigwa ikuti katuswiilila akuccilila.

7:21-24. Jehova tanyonyooni bantu babotu antoomwe ababyaabi.

BANTU BANJILA MUBUKKALE BUPYA

(Matalikilo 8:1–11:9)

Ibantu babyaabi ibakaliko Zambangulwe kalitanaba nibakaloba, bantu bakanjila mubukkale bupya. Bakazumizyigwa kulya nyama, pele bakalaililwa kutalya bulowa. Jehova wakazumizya cisubulo calufwu kumuntu uujaya muntunyina alimwi wakabikka cizuminano cafwulicoongo ikusyomezya bantu kuti takaleti Zambangulwe alimwi. Bana ba Nowa botatwe bakaba bazyali bamusyobo woonse wabantu, pele muzyukululwa wakwe Nimrodi wakaba “muvwimi singuzu [sikukazya] kumeso aa-Jehova.” Muciindi cakuzuzya nyika, bantu bakasala kuyaka munzi uutegwa Babelo aŋanda indamfwu kulicitila mpuwo. Makanze aabo akanyonganizyigwa ciindi Jehova naakapilinganya mwaambo wabo alimwi akubapalanganya koonse-koonse anyika.

Mibuzyo Yamu Magwalo Iingulwa:

8:11—Ikuti naa zisamu zyoonse zyakanyonyonwa a Zambangulwe, ino nkuukuli inziba nkuyakajana ituvwu lyaolifa? Kuli mizeezo yobile. Akaambo kakuti cisamu caolifa nciyumu, ceelede kuti cakacili kupona mumaanzi kwamyezi ciindi ca Zambangulwe. Imaanzi naakayosa aa Zambangulwe, cisamu caolifa icakabbilide mumaanzi cakali kuyoolibonya anyika njumu akutalika kusyuuka alimwi. Kunze lyaboobo, ituvwu lyaolifa inziba ndilyakatola kuli Nowa lilakonzya kuti lyakazwide kukasamu kakasyuukide ino-ino maanzi aazambaungulwe naakayosa.

9:20-25—Nkaambo nzi Nowa ncaakamusinganya Kanana? Cilibonya kuti Kanana wakali amulandu wamasampu kuli basyaanyinakulu ba Nowa. Nokuba kuti bausyi Kanana ba Hamu bakabona cakacitika, tiibakasola kucisisa pe, pele cilibonya kuti bakaambila bamwi makani aayo. Nokuba boobo, bana ba Nowa bambi bobile, ba Semu a Jafeti bakavwumba bausyi. Bakalongezyegwa akaambo kaceeci, pele Kanana wakasinganizyigwa, alimwi Hamu wakapenga akaambo kabweemya mbwaakaleta kulunyungu lwakwe.

10:25—Inyika “yakaandaanisigwa” buti mumazuba aa Pelegi? Pelegi wakali kupona kuzwa mu 2269 kusikila mu 2030 B.C.E. Mwakali “mumazuba aakwe” Jehova naakacita kunyongana kupati kwiinda mukupilinganya mwaambo wabasikuyaka baku Babelo akubapalanganya koonse-koonse anyika. (Matalikilo 11:9) Aboobo, “nyika” [naa bantu bamunyika] yakaandaanisigwa” mumazuba aa Pelegi.

Ziiyo Kulindiswe:

9:1; 11:9. Kunyina kusola-sola kwamuntu ikukonzya kucinca makanze aa Jehova.

10:1-32. Izibalo zyobile zyamazyalani izyeengulukide makani aa Zambangulwe—caandaano 5 a 10—ziswaanganya bantu boonse kumuntu wakutaanguna Adamu, kwiinda mubana botatwe ba Nowa. Bana Asuri, ba Kasidi, ba Hebrayo, bana Aramu alimwi amisyobo imwi yaku Arabia, mbalunyungu lwa Semu. Bana Etiopiya, bana Egepita, bana Kanana alimwi abamwi bamu Afulika amisyobo yaku Arabia mbalunyugu lwa Hamu. Ibantu baku Europe aku Asia mbalunyungu lwa Jafeti. Bantu boonse baliswaangene alimwi boonse bakazyalwa kabeelene kuli Leza. (Incito 17:26) Ikasimpe aaka keelede kweendelezya mbotubabona ambotubeendelezya bamwi.

Ijwi lya Leza Lilijisi Nguzu

Cibeela cakutaanguna cabbuku lya Matalikilo cilijisi makani meni-meni aabukkale bwabantu bwakusaanguna. Mumapeeji aaya, tulakonzya kuteelelesya makanze ngaakajisi Leza naakabikka muntu anyika. Elo cilakatalusya kaka kubona kuti kunyina kusola-sola kwabantu mbuli kwa Nimrodi ikukonzya kwaakasya kuzwidilila!

Nomubala Bbaibbele ansondo ikulibambila Cikolo Camulimo Weendelezyegwa a Leza, ikulanga-langa zibikkidwe ansi akatwe kakuti “Mibuzyo Yamu Magwalo Iingulwa” kuya kumugwasya kumvwisya zibalo zyamu Magwalo zimwi zikatazya. Zilembedwe ansi akatwe kakuti “Ziiyo Kulindiswe” ziya kumutondezya mbumukonzya kugwasyigwa amakani aali mukubala kwa Bbaibbele kwamvwiki eeyo. Nokuyandika, zilakonzya kuba ntalisyo zyaziyandika zyambungano mu Muswaangano Wamulimo. Ijwi lya Jehova mubwiini lili abuumi alimwi lilijisi nguzu mubuumi bwesu.—Ba-Hebrayo 4:12.