Tinhla-nkulu Ta Buku Ya Genesa—I
Rito Ra Yehovha Ra Hanya
Tinhla-nkulu Ta Buku Ya Genesa—I
“GENESA” swi vula “masungulo” kumbe ku “velekiwa.” Vito leri ra yi fanela buku leyi yi hlamuselaka ndlela leyi vuako hinkwabyo byi veke kona ha yona, ndlela leyi misava yi lunghisiweke ha yona leswaku vanhu va ta tshama eka yona ni ndlela leyi vanhu va sunguleke ku tshama eka yona ha yona. Muxe u tsale buku leyi a ri emananga ya Sinayi naswona swi nga ha endleka a hete ku yi tsala hi 1513 B.C.E.
Buku ya Genesa yi hi byela hi misava ya le mahlweni ka Ndhambi, leswi humeleleke eku sunguleni ka nguva ya le ndzhaku ka Ndhambi ni ndlela leyi Yehovha Xikwembu a tirhisaneke ha yona na Abrahama, Isaka, Yakobe na Yosefa. Xihloko lexi xi ta hlamusela tinhla-nkulu leti kumekaka eka Genesa 1:1–11:9, kahle-kahle ku ya fika enkarhini lowu Yehovha a nga sungula ha wona ku tirhisana na Abrahama kokwa wa hina.
MISAVA EMAHLWENI KA NDHAMBI
Marito yo sungula eka Genesa lama nge “eku sunguleni,” ma vulavula hi nkarhi lowu ringanaka malembe ya tibiliyoni lama hundzeke. Swiendlakalo swa “masiku” ya tsevu ya ku tumbuluxa kumbe nkarhi wa mintirho yo hlawuleka ya ku tumbuluxa, swi hlamuseriwa hi ndlela leyi munhu a a ta swi vona ha yona loko a a ri kona emisaveni hi nkarhi wolowo. Eku heleni ka siku ra vutsevu, Xikwembu xi vumbe munhu. Hambileswi Paradeyisi yi lahlekeke hi ku hatlisa hikwalaho ka ku nga yingisi ka munhu, Yehovha u nyike vanhu ntshembo. Vuprofeta byo sungula-sungula bya Bibele byi vulavula hi “mbewu” leyi a yi ta herisa vuyelo bya xidyoho kutani yi pfotlosa Sathana enhlokweni.
Eka malembe-xidzana ya 16 lama landzeleke, Sathana u swi kotile ku endla leswaku vanhu vo tala va fularhela Xikwembu handle ka vanhu va nga ri vangani vo tshembeka, vo fana na Avele, Enoko na Nowa. Hi xikombiso, Kayini u dlaye Avele makwavo wakwe wo lulama. “Ku sungule ku vitaniwa ka vito ra Yehovha,” kumbexana hi ndlela leyi nga xiximekiki. Ku kombisa leswaku moya wa madzolonga a wu andze ku fikela kwihi enkarhini wolowo, Lameke u qambhe xiphato lexi hlamuselaka ndlela leyi a dlayeke jaha rin’wana ha yona, a vula leswaku a a tisirhelela. Swiyimo swi ye emahlweni swi hohloka loko vana va Xikwembu lava nga tintsumi leti nga yingisiki va teka vavasati kutani va veleka swihontlovila swa nsele leswi vuriwaka Manefilimi. Hambiswiritano, Nowa la teleke ripfumelo u ake ngalava, hi xivindzi a tsundzuxa van’wana hi Ndhambi leyi taka, kutani yena ni ndyangu wa yena va pona ku lovisiwa hi yona.
Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:
1:16—Xana Xikwembu xi ku vange njhani ku vonakala hi siku ro sungula kasi timboni ti endliwe hi siku ra vumune? Rito ra Xiheveru leri hundzuluxeriweke va ku “endla” eka ndzimana 16 a ri fani ni rito “tumbuluxa” leri tirhisiweke eka Genesa ndzima 1, tindzimana 1, 21 na 27. “Matilo” lama katsaka ni timboni ma tumbuluxiwe khale swinene emahlweni ka “siku ro sungula.” Kambe ku vonakala ka timboni leti a ku nga fiki emisaveni. Hi siku ro sungula “ku vonakala ku v[e] kona,” hikuva ku vonakala ku hundze emapapeni ku ta tlhava emisaveni. Kutani misava leyi rhendzelekaka yi sungule ku va ni nkarhi wa ninhlikanhi ni wa vusiku. (Genesa 1:1-3, 5) Hambiswiritano, swihlovo swa ku vonakala koloko a swi nga si vonaka emisaveni. Kambe, hi siku ra vumune ra ku tumbuluxa, ku ve ni ku cinca loku xiyekaka. Dyambu, n’weti ni tinyeleti swi sungule ku “voninga emisaveni.” (Genesa 1:17) “Xikwembu xi y[e] emahlweni xi endla” timboni leti, hi mongo wa leswaku timboni leti se a ti sungule ku vonaka emisaveni.
3:8—Xana Yehovha Xikwembu u vulavule na Adamu hi ku kongoma? Bibele yi kombisa leswaku hakanyingi loko Xikwembu xi vulavula na vanhu a xi tirhisa ntsumi. (Genesa 16:7-11; 18:1-3, 22-26; 19:1; Vaavanyisi 2:1-4; 6:11-16, 22; 13:15-22) Muvulavuleri-nkulu wa Xikwembu a ku ri N’wana wa xona la nga swakwe, loyi a vitaniwaka “Rito.” (Yohane 1:1) Kutani Xikwembu xi fanele xi vulavule na Adamu na Evha hi ku tirhisa “Rito.”—Genesa 1:26-28; 2:16; 3:8-13.
3:17—Xana misava a yi rhukaniwe hi ndlela yihi naswona ku ringana nkarhi wo tanihi kwihi? Ndzhukano lowu vuriweke malunghana ni misava a wu vula leswaku ku yi rima se a swi ta tika swinene. Vuyelo bya ku rhukaniwa ka misava hi mitwa ni swigatlu, byi va karhate ngopfu vatukulu va Adamu lerova Lameke tata wa Nowa, a vulavula hi “ku twa ku vava ka mavoko ya hina, loku vangiwaka hi misava leyi Yehovha a yi rhukaneke.” (Genesa 5:29) Endzhaku ka Ndhambi Yehovha u katekise Nowa ni vana va yena va majaha, a boxa xikongomelo xa Yena xa leswaku va tata misava. (Genesa 9:1) Ku rhukaniwa ka misava hi Xikwembu swi tikomba onge ku fike emakumu hi nkarhi wolowo.—Genesa 13:10.
4:15—Xana Yehovha u “endlel[e] Kayini mfungho” hi ndlela yihi? Bibele a yi vuli leswaku Kayini a a vekiwe mfungho emirini wa yena hi ndlela yo karhi. Swi tikomba onge mfungho lowu a wu ri xileriso lexi a xi tiviwa ni ku yingisiwa hi vanhu naswona a xi endleriwe leswaku ku nga vi na munhu loyi a rihiselaka hi ku n’wi dlaya.
4:17—Xana Kayini u n’wi kume kwihi nsati? Adamu “a va tata wa vana va majaha ni va vanhwanyana.” (Genesa 5:4) Hikwalaho Kayini u teke un’wana wa vamakwavo va xisati kumbe un’wana wa vatukulu va yena a va nsati wa yena. Endzhakunyana, Xikwembu xi nyike Vaisrayele Nawu lowu a wu nga ku pfumeleli ku tekana ka vamakwavo.—Levhitika 18:9.
5:24—Xana Xikwembu xi ‘teke Enoko’ hi ndlela yihi? Swi le rivaleni leswaku a ku ri ni lava a va lava ku dlaya Enoko, kambe Xikwembu a xi va pfumelelanga valala va yena leswaku va n’wi xanisa. Muapostola Pawulo u te: “Enoko u rhurhisiwile leswaku a nga voni rifu.” (Vaheveru 11:5) Leswi a swi vuli swona leswaku Xikwembu xi n’wi tekele etilweni, laha a hambeteke a hanya. Yesu a a ri munhu wo sungula ku tlhandlukela etilweni. (Yohane 3:13; Vaheveru 6:19, 20) Ku ‘rhurhisiwa ka Enoko leswaku a nga voni rifu’ swi nga ha vula leswaku Xikwembu xi n’wi titivatile kutani xi herisa vutomi bya yena loko a ha ri eka xiyimo xexo. Eka swiyimo swo tano, Enoko a nga xanisiwanga hi valala va yena kumbe ku “von[a] rifu.”
6:6—Ku nga vuriwa njhani leswaku Yehovha u ‘tisorile’ leswi a endleke munhu? Rito ra Xiheveru leri hundzuluxeriweke laha va ku ku “tisola” ri vula ku cinca ka langutelo kumbe makungu. Yehovha u hetisekile, hikokwalaho a nga endlanga xihoxo hi ku vumba munhu. Hambiswiritano, u cince langutelo rakwe malunghana ni xitukulwana xo homboloka xa le mahlweni ka Ndhambi. Xikwembu xi cince langutelo ra xona ra ku va Muvumbi wa vanhu kutani xi va ni mboyamelo wa ku va lovisa hileswi a xi nga tsakisiwi hi vuhomboloki bya vona. Mhaka ya leswaku xi hlayise vanhu van’wana yi kombisa leswaku ku tisola ka xona a ku khumba vanhu vo homboloka ntsena.—2 Petro 2:5, 9.
7:2—I yini lexi a ku langutiwa xona loko xiharhi xi tengile kumbe xi nga tenganga? Entiyisweni, a swi hambanisiwa hi ku ya hileswaku hi swihi leswi nga tirhisiwaka egandzelweni, ku nga ri hileswaku hi swihi leswi nga dyiwaka ni leswi nga dyiwiki. Vanhu a va nga dyi nyama ya swiharhi emahlweni ka Ndhambi. Marito lama nge “tengeke” na “tengangiki” eka swakudya ma humelele ntsena eka Nawu wa Muxe naswona a ma ha yanga emahlweni ma tirha loko nawu lowu wu herisiwile. (Mintirho 10:9-16; Vaefesa 2:15) Kumbexana Nowa a a swi tiva leswi a swi fanele swi tirhisiwa loko ku endleriwa Yehovha gandzelo. Endzhaku ka loko a hume engalaveni, “[u akele] Yehovha alitari naswona [u teke] swin’wana swa swiharhi eka leswi baseke ni le ka swivumbiwa leswi hahaka leswi baseke, a humesa gandzelo ro hisiwa ealitarini.”—Genesa 8:20.
7:11—Xana mati lama vangeke Ndhambi ya misava hinkwayo a ma huma kwihi? Hi nkarhi kumbe “siku” ra vumbirhi ra ku tumbuluxa loko ku endliwa “xibakabaka” xa mimoya leyi nga ehenhla ka misava, a ku ri ni mati “ehansi ka xibakabaka” ni mati “ehenhla ka xibakabaka.” (Genesa 1:6, 7) Mati lama nga “ehansi” hi lawa ana se a ma ri emisaveni. Mati lama nga “ehenhla” a ku ri mati yo tala lama lengalengaka ehenhla ka misava, naswona a ma endla “xidziva lexikulu xa mati.” Mati lawa ma wele emisaveni hi siku ra Nowa.
Dyondzo Eka Hina:
1:26. Leswi vanhu va endliweke hi xifaniso xa Xikwembu, va ni vuswikoti byo kombisa timfanelo ta xona. Entiyisweni hi fanele hi ringeta ku hlakulela timfanelo to fana ni rirhandzu, tintswalo, musa, vunene ni ku lehisa mbilu, hi tekelela Loyi a hi vumbeke.
2:22-24. Vukati i lunghiselelo ra Xikwembu. Xiboho xa vukati i xa nkarhi hinkwawo naswona xa kwetsima, laha wanuna a faneleke a va nhloko ya ndyangu.
3:1-5, 16-23. Leswaku hi va vanhu lava tsakeke swi titshege hi ku xixima ka hina vuhosi bya Yehovha evuton’wini bya hina.
3:18, 19; 5:5; 6:7; 7:23. Rito ra Yehovha i ra ntiyiso nkarhi hinkwawo.
4:3-7. Yehovha u tsakisiwe hi gandzelo ra Avele hikuva a a ri munhu wo lulama la nga ni ripfumelo. (Vaheveru 11:4) Hi hala tlhelo mintirho ya Kayini a yi kombisa leswaku a a pfumala ripfumelo. Mintirho ya yena a yi hombolokile, a a ri ni mavondzo, rivengo a tlhela a va mudlayi. (1 Yohane 3:12) Ku tlula kwalaho, swi nga endleka leswaku a nga kalanga a anakanya ngopfu hi gandzelo rakwe naswona a a ri endlela ku hetisisa nawu ntsena. Xana magandzelo ya hina yo dzunisa Yehovha a ma fanelanga ma nyikeriwa hi mbilu hinkwayo naswona ma fambisana ni langutelo lerinene ni mahanyelo lamanene?
6:22. Hambileswi swi heteke malembe ku aka ngalava, Nowa u endle hinkwaswo leswi Xikwembu xi n’wi byeleke swona. Hikokwalaho, Nowa ni ndyangu wa yena va ponisiwile hi nkarhi wa Ndhambi. Yehovha u vulavula na hina hi Rito ra yena leri tsariweke naswona u hi nyika nkongomiso hi ku tirhisa nhlengeletano yakwe. Loko hi yingisa hi ta vuyeriwa.
7:21-24. Yehovha a nga lovisi vanhu lavo lulama swin’we ni lavo homboloka.
VANHU VA NGHENA EKA NGUVA LEYINTSHWA
Loko misava ya le mahlweni ka Ndhambi yi hundzile, vanhu va nghene eka nguva leyintshwa. Vanhu va nyikiwe mpfumelelo wo dya nyama kambe va nyikiwa nawu wa ku papalata ngati. Yehovha u simeke xigwevo xa rifu eka mudlayi ni ku endla ntwanano wa nkwangulatilo, a tshembisa leswaku a nge he pfuki a tise Ndhambi yin’wana. Vana va majaha va Nowa vanharhu va ve vakokwa wa tinxaka hinkwato ta vanhu, kambe ntukulu-xinguwe wakwe Nimrodo u ve “muhloti wa matimba la lwaka na Yehovha.” Ematshan’weni yo hangalaka va tata misava, vanhu va kunguhate ku aka muti lowu vuriwaka Babele ni xihondzo leswaku va tiendlela vito. Makungu ya vona ma herile loko Yehovha a pfilunganya ririmi ra vona kutani a va hangalasa emisaveni.
Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:
8:11—Loko ku ri leswaku mirhi a yi herisiwe hi Ndhambi, xana tuva a ri ri kuma kwihi tluka ra mutlhwari? Ku ni swilo swimbirhi leswi nga ha vaka swi endlekile emhakeni leyi. Tanihi leswi murhi wa mutlhwari wu nga murhi lowu tiyeke swinene, swi nga ha endleka wu hanye ehansi ka mati ku ringana tin’hweti hi nkarhi wa Ndhambi. Loko mati ya ndhambi ma ri karhi ma phya, murhi wa mutlhwari lowu a wu nyuperile wu nga va wu tlhele wu va emisaveni leyi omeke kutani wu tlhela wu hluka. Tluka ra mutlhwari leri yisiweke eka Nowa hi tuva nakambe swi nga endleka ri tekiwe eka ximilana lexi mileke loko mati ya ndhambi ma phyile.
9:20-25—Hikwalaho ka yini Nowa a rhukane Kanana? Swi nga ha endleka leswaku Kanana u khome kokwa wakwe Nowa hi ndlela yo biha. Hambileswi Hamu tata wa Kanana a swi voneke, a nga endlanga nchumu, kambe swi vonaka onge u hangalase mhaka yoleyo. Hambiswiritano, vana lavan’wana vambirhi va Nowa, Xeme na Yafeta, va funengete tata wa vona. Va katekisiwile hi ku endla tano, kambe Kanana u rhukaniwile naswona Hamu u xanisekile hikwalaho ka tingana leti weleke vatukulu va yena.
10:25—Xana misava a yi “avane” njhani emasikwini ya Faleke? Faleke u hanye ku sukela hi 2269 ku ya fika hi 2030 B.C.E. A ku ri “emasikwini yakwe” laha Yehovha a vangeke ku avana lokukulu hi ku pfilunganya ririmi ra vaaki va Babele kutani a va hangalasa ehenhla ka vuandlalo hinkwabyo bya misava. (Genesa 11:9) Xisweswo “misava yi avan[ile]” emasikwini ya Faleke.
Dyondzo Eka Hina:
9:1; 11:9. A ku na rhengu kumbe matshalatshala ya munhu lama nga herisaka swikongomelo swa Yehovha.
10:1-32. Matimu ya vanhu ya le mahlweni ka Ndhambhi ni le ndzhaku ka Ndhambhi—tindzima 5 na 10—ma hlanganisa tinxaka hinkwato ta vanhu ni munhu wo sungula, Adamu ku ya fika eka vana va majaha vanharhu va Nowa. Vaasiriya, Vakalidiya, Vaheveru, Vasiriya ni tinxaka tin’wana ta Maarabu, i vatukulu va Xeme. Vaetiyopiya, Vaegipta, Vakanana ni tinxaka tin’wana ta Vantima va le Afrika ni Maarabu va huma eka Hamu. Maindiya ya le Yuropa i vatukulu va Yafeta. Vanhu hinkwavo i maxaka naswona va ringana eka Xikwembu. (Mintirho 17:26) Ntiyiso lowu wu fanele wu khumba ndlela leyi hi va langutaka ha yona van’wana swin’we ni ndlela leyi hi va khomaka ha yona.
Rito Ra Xikwembu Ri Nga Hi Nyika Matimba
Xiyenge xo sungula xa buku ya Genesa xi tamele timhaka leti kongomeke ta matimu ya vanhu vo sungula. Xiyenge lexi xi hi endla hi vona leswaku ha yini xa Xikwembu xi veka vanhu emisaveni. Swa khutaza hakunene ku tiva leswaku matshalatshala ya munhu, yo fana ni ya Nimrodo a ma nge swi koti ku sivela ku hetiseka ka xikongomelo xa xona!
Loko u ri karhi u endla ku hlaya ka Bibele ka vhiki na vhiki leswaku u tilunghisela Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni, ku tsundzuka leswi vuriweke eka xiyenge lexi nge “Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa” swi ta ku pfuna ku twisisa tindzimana tin’wana to tika ta Matsalwa. Tinhlamuselo leti kumekaka eka xiyenge lexi nge “Dyondzo Eka Hina” ti ta ku komba ndlela leyi u nga vuyeriwaka ha yona eka ku hlaya ka Bibele ka vhiki. Eka swiyimo swin’wana, rungula leri ri nga ha tirhisiwa eka nkulumo ya swilaveko swa vandlha eka Nhlangano wa Ntirho. Hakunene Rito ra Yehovha ra hanya naswona ri nga hi nyika matimba.—Vaheveru 4:12.