Fundo Zikuru za m’Buku la Genesis—I
Mazgu gha Ciuta Ngamoyo
Fundo Zikuru za m’Buku la Genesis—I
“GENESIS” cikung’anamura “jando,” panji “mtendeko.” Ili ni zina lakwenelera la buku ilo likulongosora umo cilengiwa cose cikaŵirako, umo caru capasi cikapangikira kuti ŵanthu ŵakhalengemo, na umo ŵanthu ŵakayambira kukhalamo. Moses wakalemba buku ili mu mapopa gha Sinayi, ndipo wakamalizga mu 1513 B.C.E.
Buku la Genesis likutiphalira umo caru cikaŵira pambere Cigumula cindize, ivyo vikacitika pamanyuma pa Cigumula na umo Yehova Ciuta wakacitira na Abrahamu, Yisake na Yakobe kweniso Yosefe. Mu nkhani iyi tiwonenge fundo zikuru mu Genesis 1:1–11:9, kufika pa nyengo iyo Yehova wakayambira kwendezgana na sekuru Abrahamu.
CARU PAMBERE CIGUMULA CINDIZE
Mazgu ghakwamba ghakuti, ‘pakudanga’ mu Genesis ghakuyowoya za vilimika vinandi comene ivyo vyajumpha. Vyakucitika mu “mazuŵa” ghankhondi na limoza gha kulenga panji nyengo zakucitira milimo iyi, vikulongosoleka nga kuti munthu wakawoneleranga pa nyengo iyo. Paumaliro wa zuŵa la cinkhondi na cimoza, Ciuta wakalenga munthu. Nangauli Paradiso wakatayika cifukwa cakuti munthu wakaleka kupulikira, Yehova wakupeleka cilindizga. Ucimi wakwamba mu Baibolo ukuyowoya za “mphapu” iyo yizamumazga masuzgo agho ghalipo cifukwa ca kwananga, na kudinya Satana ku mutu.
Mu vilimika 1600 vyakulondezgapo, Satana wakagaruska ŵanthu wose ndipo ŵakaleka kupulikira Ciuta, kupaturapo ŵacoko waka ŵakugomezgeka, nga ni Abelu, Enoki na Nowa. Mwaciyelezgero, Kayini wakakoma munung’una wake Abelu uyo wakaŵa murunji. ‘Penepapo ŵanthu ŵakamba kuzunura zina la Yehova,’ kweni mu nthowa yambura kwenelera. Kulongora kuti mzimu wa nkhaza ukaŵako nadi, Lameki wakalongosora umo wakakomera munthu kuti wajivikilire. Vinthu vikahenipirathu apo ŵana ŵauzimu ŵa Ciuta ŵakatora ŵanakazi na kubaba vinkhara vyankhaza vyakucemeka Ŵanefili. Kweni munthu wakugomezgeka Nowa wakazenga cingalaŵa, wakacenjezga ŵanthu za cigumula ico cikaŵa pafupi kwiza, ndipo wakapona pamoza na mbumba yake.
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
1:16—Kasi Ciuta wakapanga wuli ungweru pa zuŵa lakwamba usange zuŵa na mwezi vikalengeka pa zuŵa la cinayi? Lizgu la Cihebere lakuti [“wakapanga,” NW] mu Genesis 1 vesi 16, likupambana na lizgu lakuti “kulenga” ilo liri pa Genesis cipaturo 1, mavesi 1, 21 na 27. “Mtambo” uwo ukusazgapo zuŵa na mwezi ukalengeka kale pambere “zuŵa lakudanga” lindayambe. Kweni ungweru ukaŵa kuti undafike pa caru capasi. Pa zuŵa lakwamba ‘kukaŵa ungweru’ cifukwa ungweru ukapolota mu mabingo na kuwonekera pa caru capasi. Pakuti caru cikuzweta, kukayamba kuŵa usiku na muhanya. (Genesis 1:1-3, 5) Uko ukafumanga ungweru kukawonekanga yayi pa caru. Kweni pa nyengo yacinayi ya kulenga, vinthu vikasintha. Zuŵa, mwezi na nyenyezi vikayamba ‘kungweruska caru.’ (Genesis 1:17) Ciuta ‘wakavipanga’ kuti viyambe kuwoneka pa caru capasi.
3:8—Kasi Yehova wakayowoyanga kwa Adamu maso na maso? Baibolo likuvumbura kuti kanandi para Ciuta wakayowoyanga na ŵanthu, wakizilanga mwa mungelo. (Genesis 16:7-11; 18:1-3, 22-26; 19:1; Ŵeruzgi 2:1-4; 6:11-16, 22; 13:15-22) Muyowoyeri wake mulara wakaŵa Mwana wake yekha pera wakucemeka “Mazgu.” (Yohane 1:1) Nchakuwonekerathu kuti Ciuta wakayowoyanga kwa Adamu na Heva kwizira mu “Mazgu.”—Genesis 1:26-28; 2:16; 3:8-13.
3:17—Kasi dongo likatembeka wuli, ndipo kwa nyengo yitali wuli? Cifukwa cakuti dongo likatembeka, cikaŵa cinonono kulimapo. Ŵana ŵa Adamu ŵakapulika vyakuŵinya cifukwa cakuti dongo likamera minga na nthuma, mwakuti wiske wa Nowa, Lameki wakayowoya za ‘kufukafuka kwa mawoko ghawo’ cifukwa cakuti Yehova wakatemba dongo. (Genesis 5:29) Pamanyuma pa Cigumula, Yehova wakatumbika Nowa na ŵana ŵake, ndipo wakayowoya khumbo Lake lakuti ŵazuzge caru. (Genesis 9:1) Apa ndikuti Yehova wakawuskapo nthembo pa dongo.—Genesis 13:10.
4:15—Kasi Yehova ‘wakaŵika wuli cimanyikwiro pa Kayini’? Baibolo likuyowoyapo yayi kuti cimanyikwiro cikaŵikika pa thupi la Kayini. Cimanyikwiro cikwenera kuti likaŵa languro ilo likamanyikwa ku ŵanthu kuti ŵaleke kumuwezgera nduzga.
4:17—Kasi Kayini wakatora nkhuni mwanakazi? Adamu “wakababa ŵana ŵanyake ŵanalume na ŵanakazi.” (Genesis 5:4) Ntheura Kayini wakatora yumoza wa ŵadumbu ŵake panji yumoza wa ŵaphwa ŵake panji mwana wa munung’una wake. Pamanyuma pake, Dango la Ciuta likakanizga kuti Ŵaisrayeli ŵatolanenge pa udumbu.—Leviticus 18:9.
5:24—Kasi Yehova “wakamutora” wuli Enoki? Enoki wakaŵa mu ulwani ukuru, kweni Ciuta wakazomerezga yayi kuti ŵalwani ŵake ŵamusuzgenge. “Enoki wakatoleka kuti waleke kuwona nyifwa,” ndimo wakalembera mpostole Paulosi. (Ŵahebere 11:5) Ici cikung’anamura kuti Ciuta wakamutolera kucanya na kukhala nayo kwenekuko yayi. Yesu ndiyo wakaŵa munthu wakwamba kuluta kucanya. (Yohane 3:13; Ŵahebere 6:19, 20) Ng’anamuro la ‘kutoleka kuti waleke kuwona nyifwa’ lingaŵa lakuti Ciuta wakamubisa waka ndipo umoyo wake ukamara uku wacali wakubisika. Mwantheura, Enoki wakasuzgika yayi, panji “kuwona nyifwa,” cifukwa ca ŵalwani ŵake.
6:6—Cifukwa wuli tingayowoya kuti “cikamucitiska citima” Yehova kuti wakalenga munthu? Apa mazgu gha Cihebere agho ghakung’anamurika kuti “cikamucitiska citima” ghakuyana na ghakuti kusintha maghanoghano panji cilato. Yehova ngwakufikapo, ntheura wakabuda yayi kulenga munthu. Ndipouli, wakasintha maghanoghano cifukwa ca uheni uwo ŵanthu ŵakacitanga pambere Cigumula cindize. Ciuta wakasintha maghanoghano kufuma pa kuŵa Mlengi wa ŵanthu na kuzgoka muparanyi cifukwa cakuti uheni wawo ukamukwiyiska. Ŵanthu ŵanyake wakaŵasungilira, kulongora kuti awo ŵakacitanga uheni ndiwo ŵakamucitiska citima.—2 Petros 2:5, 9.
7:2—Kasi ŵanthu ŵakawoneranga vici kuti ŵapatule vinyama vyambura kuryeka na vyakuryeka? Ŵakwenera kuti ŵakapatulanga apo ŵakapelekanga sembe pakusopa—vikathembanga pa fundo yakuti cinyama nchakuti cingaryeka panji cambura kuryeka cara. Pambere Cigumula cindize, ŵanthu ŵakaryanga nyama yayi. Mu Dango la Moses ndimo ŵakapatula vinyama “vyambura kuryeka” panji vyakufipirwa na “vyakuryeka,” ndipo ŵakaleka apo Dango la Moses likamara. (Milimo 10:9-16; Ŵaefeso 2:15) Nowa wakwenera kuti wakamanya mtundu wa nyama zakwenelera izo wakenera kupeleka sembe kwa Yehova. Wakati wafuma waka mu cingalaŵa, “wakazenga jochero la sembe kwa Yehova; wakatorapo mu vinyama vyose vyakuryeka, na ku viyuni vyose vyakuryeka, ndipo wakapeleka sembe zakocha pa jochero.”—Genesis 8:20.
7:11—Kasi maji agho ghakacitiska cigumula pa caru cose ghakafuma nkhu? Mu “zuŵa” laciŵiri la kulenga, apo “mlengalenga” ukapangika, “pasi pa mlengalenga” pakaŵa maji, na maji ghanyake “pacanya pa mlengalenga.” (Genesis 1:6, 7) Maji gha “pasi” ghakaŵa kale pa caru. Maji gha “pacanya” ghakaŵa ghanandi comene, ndipo ghakaŵa mdera pacanya pa caru capasi, ndipo ghakapanga “cindimba cikuru” ca maji. Maji agha ndigho ghakalokwa pa caru capasi mu nyengo ya Nowa.
Ivyo Tikusambirapo:
1:26. Cifukwa cakuti ŵanthu ŵali kulengeka mu cikozgo ca Ciuta, iwo ŵangalongora mikhaliro yake. Inya, tikwenera kusambira mikhaliro ya citemwa, cisungusungu, lusungu, uwemi na kuzika, mwakukolerana na Uyo wakatilenga.
2:22-24. Ciuta ndiyo wakayambiska nthengwa. Nthengwa nchinthu cambura kumara ndipo njakupatulika, nakuti mwanalume ndiyo ni mutu wa mbumba.
3:1-5, 16-23. Kuti tiŵe ŵacimwemwe, tikwenera kukhala mwakukolerana na muwuso wa Yehova mu umoyo withu.
3:18, 19; 5:5; 6:7; 7:23. Nyengo zose mazgu gha Yehova ghakufiskika.
4:3-7. Yehova wakapokelera sembe ya Abelu cifukwa cakuti wakaŵa munthu murunji ndiposo wa cipulikano. (Ŵahebere 11:4) Kweni Kayini wakaŵavya cipulikano, nga ni umo mikhaliro yake yikulongolera. Nchito zake zikaŵa ziheni, wakaŵa wasanje, thinkho na kukoma. (1 Yohane 3:12) Kusazgaso apa, wakwenera kuti wakapeleka na mtima wose yayi sembe yake, kweni mwadango waka. Kasi mbunenesko yayi kuti sembe zithu za malumbo kwa Yehova zikwenera kupelekeka na mtima wose ndiposo na cilato ciwemi kweniso nkharo yiwemi?
6:22. Nangauli nchito ya kuzenga cingalaŵa yikatora vilimika vinandi, Nowa wakacita ico Ciuta wakamutuma. Ntheura Nowa wakapona pamoza na mbumba yake pa Cigumula. Yehova wakuyowoya kwizira mu Mazgu ghake ghakulembeka ndipo wakupeleka ulongozgi kwizira mu gulu lake. Usange tipulikirenge mbwenu tisangenge candulo.
7:21-24. Yehova wakuparanya ŵarunji pamoza na ŵaheni cara.
ŴANTHU ŴAKANJIRA MU NYENGO YINYAKE
Cikati camara caru ico cikaŵako pambere cigumula cindize, ŵanthu ŵakanjira mu nyengo yinyake. Ŵanthu ŵakazomerezgeka kurya nyama, kweni ŵakaphalirika kuti ŵaleke kurya ndopa. Yehova wakapeleka dango lakuti uyo wakoma munthu nayo wakwenera kukomeka ndiposo wakalapa na ciŵingavura kuti watumengeso Cigumula cinyake yayi. Ŵana ŵatatu ŵa Nowa ndiwo ŵakababa mitundu yose ya ŵanthu, kweni muzukurucivu wake Nimurodi wakazgoka “ciŵinda wankhongono [wakwimikana na, NW] Yehova.” M’malo mwakuti ŵanthu ŵabalalike na kuzuzga caru, iwo ŵakayamba kuzenga msumba wakucemeka Babele na gongwe mwakuti ŵajicitire lumbiri. Khumbo lawo likatondeka apo Yehova wakatimbanizga ciyowoyero cawo na kuŵambininiska.
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
8:11—Usange makuni ghakanangika na Cigumula, nkhunda yikalitorankhu hamba la olive? Pangaŵa mazgoro ghaŵiri. Pakuti khuni la maolive ndakukhora comene, likwenera kuti likakhalilira pasi pa maji myezi yose ya Cigumula. Maji ghakati ghakamuka, khuni la maolive ilo likabira likaŵa pa mtunda na kwambaso kusunda. Hamba la olive ilo nkhunda yikaluta nalo kwa Nowa likwenera kuti likaŵa liteta lakuti lasunda waka apo maji ghakamara.
9:20-25—Cifukwa wuli Nowa wakatemba Kenani? Kenani wakwenera kuti wakacita cinthu cinyake ciheni kwa sekuru wake Nowa. Nangauli wiske wa Kenani, Hamu, wakawona ico mwana wake wakacita, kweni wakacitapo kanthu yayi, wakwenera kuti wakayamba kuphalira ŵanyake. Ndipouli, ŵana ŵanyake ŵaŵiri ŵa Nowa, Shemu na Yafeti ŵakamudikiska salu wiskewo. Ndico cifukwa ŵakatumbikika, kweni Kenani wakatembeka, ndipo cikamuŵinya Hamu cifukwa cakuti mphapu yake yikakhozgeka soni.
10:25—Kasi caru “cikagaŵika” wuli mu mazuŵa gha Pelegi? Pelegi wakakhala kwamba mu 2269 mupaka mu 2030 B.C.E. Mu “mazuŵa ghake” Yehova wakagaŵa caru na kutimbanizga viyowoyero vya awo ŵakazenganga Babele na kuŵambininiska kuti ŵalute ku vigaŵa vinyake pa caru. (Genesis 11:9) Ntheura ndimo ‘caru [panji ŵanthu] ŵakagaŵikira’ mu mazuŵa gha Pelegi.
Ivyo Tikusambirapo:
9:1; 11:9. Palije cilicose ico munthu wangacita kuti watondeske khumbo la Ciuta.
10:1-32. Nkhani ziŵiri zakulongosora umo caru cikaŵira pambere na pamanyuma pa Cigumula—mu vipaturo 5 na 10—zikulongora kuti ŵanthu wose ŵakafuma kwa munthu wakwamba Adamu, kwizira mwa Nowa na ŵana ŵake ŵatatu. Ŵaasiriya, Ŵakalidi (Ŵababulone), Ŵahebere, Ŵasiriya na mitundu yinyake ya Ŵaluya ŵakababika mwa Shemu. Ŵanthu ŵa ku Ethiopia, Ŵakenani na mitundu yinyake kuno ku Africa na Arabiya ŵakababika mwa Hamu. Ŵamwenye na mitundu yinyake yakukozgana nawo ŵakababika mwa Yafeti. Ŵanthu wose mphaubali, ndipo wose ŵakuyana waka pamaso pa Ciuta. (Milimo 17:26) Fundo yaunenesko iyi yikwenera kutovwira umo tikuwonera ŵanyithu.
Mazgu gha Ciuta Ngankhongono
Mu cigaŵa cakwamba ca buku la Genesis muli mbiri yaunenesko ya ŵanthu ŵakale. Mu buku ili tikusambiramo cifukwa ico Ciuta wakaŵikira munthu pa caru capasi. Nchakukhozga comene kuwona kuti vyakucita vya munthu, nga umo wakacitira Nimurodi, vingatondeska khumbo lake cara!
Para mukuŵazga Baibolo sabata yiliyose pakunozgekera Sukulu ya Uteŵeti wa Ciuta na kughanaghanira ivyo vyalongosoleka pa mutu wakuti “Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka,” muzamupulikiska vigaŵa vinyake ivyo ni vyakusuzga mu Malemba. Fundo za m’mutu wakuti “Ivyo Tikusambirapo” zitilongorenge umo tingasangira candulo na kuŵazga Baibolo kwa sabata iyo. Usange nchakwenelera, mungazigwiliskira nchito pa nkhani ya vyakusoŵa vya mpingo mu Ungano wa Uteŵeti. Mazgu gha Ciuta ngamoyo nadi ndipo ghangaŵa ghankhongono pa umoyo withu.—Ŵahebere 4:12.