Lipuzo Ze Zwa kwa Babali

Kana Lipaki za Jehova ba lumela ku pompelwa tukalulo to tunyinyani twa mali?

Kalabo ye latelela i hatisizwe sinca ku zwa mwa magazini ya July 1, 2000.

Kalabo ya butokwa kikuli Lipaki za Jehova ha ba lumeli ku alafiwa ka mali. Lu lumela hahulu kuli mulao wa Mulimu ka za mali ha u lumelezwi ku cinciwa kuli u zamaelele ni mihupulo ye cinca-cinca. Nihakulicwalo, ku zuha litaba ze nca kakuli mali cwale s’a kona ku aluhanywa ku a eza likalulo z’e ne ze tuna mi zona likalulo zeo ni zona li na ni tukalulo-kalulo. Mukreste h’a nahana za haiba w’a kona ku amuhela lika zeo, h’a swaneli ku talima fela fa lituso ni likozi ze kona ku zwa mwa likalafo. U swanela ku nahana hahulu ze i bulela Bibele ni mo si kona ku amelwa silikani sa hae ni Mulimu ya M’ata Ote.

Litaba ze tuna li bunolonyana. Kuli mu tusiwe ku bona libaka hakulicwalo, mu nyakisise litaba ze mwa Bibele, litaba ze ezahezi, ni litaba za likalafo.

Jehova Mulimu n’a bulelezi Nuwe kukululu wa luna kaufela kuli mali a swanela k’u ngiwa ku ba nto ye ipitezi. (Genese 9:3, 4) Hasamulaho, milao ya Mulimu kwa Maisilaele ne i bonisize kuli mali luli a tokwa ku kutekwa hahulu: “Mutu wa lusika lwa Isilaele, nihaili wa mazwahule . . . , h’a ka ca kwa mali kaufela, ni ka halifela mutu yo ya ca mali.” Ka ku hana mulao wa Mulimu, Muisilaele n’a kona ku silafazisa ba bañwi; kacwalo, Mulimu n’a ekelize kuli: “Ni ka mu zwisa mwa sicaba sa habo.” (Livitike 17:10) Hasamulaho, kwa mukopano o muñwi o n’o ezelizwe mwa Jerusalema, baapositola ni banna bahulu ne ba laezi kuli lu lukela ‘ku itima kwa mali.’ Ku eza cwalo ku butokwa sina mo ku bezi kwa butokwa ku itima kwa buhule ni ku lapela milimu.—Likezo 15:28, 29.

‘Ku itima’ ka nako yeo ne ku talusañi? Bakreste ne ba sa ci mali, ibe a manca kamba a’ kangelisizwe; mi ne ba sa ci nama ya folofolo ye si ka sululwa mali. Hape ze ne ba hanisizwe neikaba lico ze zwakanyizwe ni mali, inge cwalo bumete. Ku ca mali ka mikwa yeo kaufela ne ku ka loba mulao wa Mulimu.—1 Samuele 14:32, 33.

Buñata bwa baikale ne ba si ke ba bilaela ka za ku ca mali, ka mo lu kona ku bonela ku za n’a ñozi Tertullian (wa mwa lilimo za ma 100 C.E. ni ma 200 C.E.). Tertullian, ka ku lwanisa litaba za buhata ze ne ba tamilikelizwe Bakreste za kuli ne ba ca mali, n’a pundile masika a n’a tiisize lipangano ka ku lupa mali. Hape n’a ize “ha ku eziwa poniso mwa arena, [ba bañwi] ka mukwañuli ba kwakwatile mali a’ sa z’o suluha a lifosi . . . ilikuli ba alafise kanono ke ba kula.”

Ne ku luneha kuli Bakreste ba eze mikwa yeo (nihaike Maroma ba bañwi ne ba itusisa yona kwa likalafo). Tertullian n’a ñozi kuli: “Niheba mali a lifolofolo ha lu a cangi.” Maroma ne ba itusisize lico ze na ni mali kuli ba like busepahali bwa Bakreste sakata. Tertullian n’a ekelize kuli: “Cwale na mi buza kuli, ku kona ku ba cwañi, ha mu kolwa [kuli Bakreste] ba ka hana mali a lifolofolo ka ku a nyenya maswe, mina mu li ba ka ndomaeta mali a batu?”

Kacenu, ki ba sikai be ne ba ka nahana kuli milao ya Mulimu, yena ya M’ata Ote, ya amiwa haiba mualafi a akaleza kuli ba fiwe mali. Kaniti Lipaki za Jehova ba bata ku pila, kono lu tamehile ku mamela mulao wa Jehova wa za mali. Nto yeo i talusañi ha lu nahana za likalafo za miteñi ye?

Ku pompelwa mali a’ na ni likalulo za ona kaufela ha ne ku nze ku ata hamulaho wa Ndwa ya Lifasi ya II, Lipaki za Jehova ne ba boni kuli mukwa w’o n’o loba mulao wa Mulimu—mi lu sa lumela ona cwalo. Niteñi, likalafo li cincize mwa nako ye fitile. Kacenu, buñata bwa mali a’ pompiwa ki a’ na ni ye ñwi ya likalulo za ona ze tuna, isi kaufela ona. Likalulo zeo ki (1) liselusi ze fubelisa mali (red cells); (2) liselusi ze tusa mwa ku lwanisa maikolokuwawa (white cells); (3) kalulo ye tusa mwa ku folisa litombo (platelets); (4) plazima (ye shimba tungwalingwali twa mubili), ili ye li sitipwitipwi. Ka ku ya ka mo bu inezi butuku bwa mukuli, baalafi ba kana ba mu tomela liselusi ze fubelisa mali, liselusi ze tusa mwa ku lwanisa maikolokuwawa, kalulo ye tusa mwa ku folisa litombo, kamba plazima. Ku pompela likalulo ze tuna zeo za  mali ku tisa kuli kabelo i liñwi ya mali i abelwe bakuli ba bañata. Lipaki za Jehova ba lumela kuli ki ku loba mulao wa Mulimu ku amuhela mali a’ na ni likalulo za ona kaufela kamba ifi ni ifi ya likalulo ze tuna z’e ne zeo. Ku swalelela tumelo yeo ye tomile fa Bibele ku ba silelelize hahulu kwa likozi ze ñata, inge cwalo matuku a ku luluha sibiti ni AIDS a’ kona ku yambulwa ka mali.

Nihakulicwalo, bakeñisa kuli mali a’ kona ku aluhanywa hañata ku fitelela likalulo ze tuna zeo, ku cwañi ka za tukalulo to tu zwa fa likalulo ze tuna zeo za mali? Tukalulo t’o tu itusiswa cwañi, mi Mukreste u swanela ku hupulañi h’a nahana za mwa ku tu ezeza?

Mali a t’ata ku a utwisisa. Niheba plazima, ye bat’o ba mezi kaufela yona, i lwezi lihormone ze ñata, mufuta wa lizwai la mwa mali, liprotini ze akufisa likezahalo za mwa mubili, ni tuka to tu tiisa mubili, inge cwalo limineralu ni swikili. Plazima hape i lwezi liprotini ze cwale ka albumin, ni liprotini ze kangeza mali fa litombo, ni ze lwanisa matuku. Bocaziba ba alulanga ni ku itusisa liprotini ze ñata za mwa plazima. Ka mutala, protini ye ñwi ye kangeza mali fa litombo ye bizwa VIII se i filwe ba ba holofala-holofala fela ili ba ba zwetanga mali ka bunolo. Kamba haiba mutu ki ya kona ku kula matuku a mañwi, madokota ba kana ba mu tomela lindonga za tuka to tu ngilwe mwa mali a batu ba ba sa kulangi matuku ao, to tu bizwa gamma globulin, ili to tu lwanisa maikolokuwawa. Liprotini ze ñwi za plazima za itusiswanga mwa likalafo, kono ze se bulezwi li bonisa m’o kalulo ye tuna ya mali (yona plazima) i kona ku alulelwa. *

Sina plazima ha i kona ku itusiswa kwa ku panga tukalulo-kalulo, likalulo ze ñwi ze tuna (ili liselusi ze fubelisa mali, ze tusa mwa ku lwanisa maikolokuwawa, ni kalulo ye tusa mwa ku folisa litombo) ni zona za kona ku aluhanywa ku li eza tukalulo-kalulo. Ka mutala, mwa liselusi ze tusa mwa ku lwanisa maikolokuwawa ku kana kwa fumanwa liprotini (ze bizwa li-interferon ni li-interleukin) ze itusiswa mwa ku alafa matuku a kansa ni a’ tiswa ki tukokwani. Kalulo ye tusa mwa ku folisa litombo ya kona ku itusiswa kuli ku pangiwe mulyani wa litombo. Mi ku sa taha milyani ye miñwi yeo (kwa makalelo) i na ni tuka to t’u ngilwe kwa likalulo za mali. Likalafo ze cwalo haki ku pompelwa mali a’ na ni likalulo ze tuna zani; hañata li ama tukalulo fela twa zona zeo. Kana Bakreste b’a swanela ku lumela ku alafiwa ka tukalulo t’o? Ha lu koni ku atula. Bibele ha i fi tunango twa litaba zeo, kacwalo Mukreste u lukela ku ikatulela ka ku ya ka lizwalo la hae fapil’a Mulimu.

Ba bañwi ba kana ba hana nto kaufela ye zwa fa mali (niheba tukalulo twa ona to tu lukiselizwe ku tibela mutu ku kula, ili ka swalelele). Kona mo ba utwisiseza taelo ya Mulimu ya kuli ba ‘itime kwa mali.’ Ba nahana kuli mulao wa n’a file Maisilaele n’o laezi kuli mali a’ zwa kwa sibupiwa ‘a sululelwe fafasi.’ (Deuteronoma 12:22-24) Nto yeo ki ya butokwa cwañi? Kuli ku pangiwe gamma globulin, milyani ye zwa fa mali ye folisa litombo, ni ze ñwi cwalo, ku tokwahala kuli mali a’ ngiwe ni ku sebelezwa teñi. Kabakaleo, Bakreste ba bañwi ba hananga milyani ye cwalo, sina mo ba hanela ku pompelwa mali a’ na ni likalulo za ona kaufela kamba ku pompelwa likalulo za mali ze tuna z’e ne. Katulo ya bona ye buniti, ye tomile fa lizwalo, i swanela ku kutekwa.

Bakreste ba bañwi ba ezezanga mu sili. Ni bona ba hana ku pompelwa mali a’ na ni likalulo za ona kaufela, liselusi ze fubelisa mali, liselusi ze tusa mwa ku lwanisa maikolokuwawa, kalulo ye tusa mwa ku folisa litombo, kamba plazima. Niteñi, ba kana ba lumeleza mualafi ku ba alafa ka kalulonyana ye pangilwe fa likalulo ze tuna za mali. Ni ku yona taba yeo ba kana ba eza ze shutana. Mukreste yo muñwi a kana a amuhela ku tabiwa ndonga ya gamma globulin, kono a kana a amuhela kamba ku hana ku tabiwa ndonga ye na ni se si zwa mwa liselusi ze fubelisa mali kamba ze tusa mwa ku lwanisa maikolokuwawa. Kono hañata, ki lika mañi ze kona ku tisa kuli Bakreste ba bañwi ba iketele ku amuhela tukalulo twa mali?

Taba ye li “Questions From Readers” ye mwa The Watchtower ya June 1, 1990, ne i bulezi kuli liprotini za plazima (ze li tukalulo twa yona) za zwanga mwa mali a muima ni ku kena mwa mali a kana ka ka sa li mwa mba. Me u hozisanga cwalo mwan’a hae tuka to tu lwanisa matuku, ili to tu  mu tibela ku kula. Liselusi ze fubelisa mali za kana ka ka mwa mba ha li shwa, kalulo ya zona ye lwala moya o lu hoha ya kala ku sebeza. Ye ñwi ya yona i fetuha nto ya mubala wa ñandatalukeke, mi nto yeo i sila mutana ku kena ku me mi me yena wa i zwisa h’a ya kwa mutabani. Bakreste ba bañwi ba kana ba atula kuli bakeñisa kuli tukalulo twa mali twa kona ku kena ku mutu u sili mwa kezahalo ya ka taho yeo, kipeto b’a kona ku amuhela kalulonyana ya mali ye pangilwe fa plazima kamba liselusi.

Ka ku bona kuli mibonelo ya taba ni likatulo za ka lizwalo za kona ku shutana, kana ku talusa kuli taba yeo haki ya butokwa? Batili. Taba yeo ki ye tuna. Niteñi, i bunolonyana. Litaba ze nyakisisizwe li bonisa kuli Lipaki za Jehova ba hana ku pompelwa mali a’ na ni likalulo za ona kaufela. Ba hana cwalo ni likalulo za mali ze tuna. Bibele i laela Bakreste kuli ba “itime ku ze tabezwi milimu, ni kwa mali, ni ku ze kamilwe, ni kwa buhule.” (Likezo 15:29) Kwand’a zeo, ha ku taha kwa tukalulo twa kalulo ifi kamba ifi ye tuna ya mali, Mukreste ni Mukreste u lukela ku ikatulela za ku eza ka ku ya ka lizwalo la hae, mi f’o ki ha s’a nahanisisize taba ka tokomelo ni ka tapelo.

Batu ba bañata ne ba ka tabela kalafo kaufela ye bonahala kuli ya kona ku ba folisa kapili, niheba kalafo ye zibwa ku ba ni likozi ze ñwi, inge cwalo likalafo mo ku itusiswa lika ze zwa fa mali. Mukreste ya buniti u lika ku ba ni mubonelo o tezi, ili o likani o sa ami fela tuso ya mulyani. Lipaki za Jehova ba itebuha buikatazo bwa ku fa likalafo ze tusa hahulu, mi ba likanyanga likozi ni lituso za kalafo kaufela. Kono ha ku taha kwa lika ze zwa fa mali, ba nyakisisanga ka tokomelo z’a bulela Mulimu ni silikani se si mwahal’a bona ni Yena y’a lu file bupilo.—Samu 36:9.

Haki bunde ni b’o Mukreste h’a ba ni sepo ye swana ni ya walisamu ya n’a ñozi kuli: “[Muñ’a] Bupilo Mulimu ki lizazi, mi ki tebe; [Muñ’a] Bupilo u ka fa sishemo, ni kanya; H’a timi ba ba zamaya mwa niti mpo ifi kamba ifi. Wena [Muñ’a] Bupilo . . . mbuyoti i filwe mutu ya ku sepa”!—Samu 84:11, 12.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 31]

LIPUZO ZE AKALEZWA ZA KU BUZA DOKOTA

Haiba mu ka pazulwa kamba ku alafiwa mi ku ka tokwahala nto ye zwa fa mali, mu buze kuli:

Kana baalafi kaufela ba ba ka ni alafa b’a ziba kuli, bakeñisa kuli ni yo muñwi wa Lipaki za Jehova, ha ni lati kuli ni pompelwe mali ku be cwañi kamba cwañi (ibe kuli ki mali a’ na ni likalulo za ona kaufela, liselusi ze fubelisa mali, liselusi ze tusa mwa ku lwanisa maikolokuwawa, kalulo ye tusa mwa ku folisa litombo, kamba plazima)?

Haiba mulyani o ni ka fiwa u zwa fa plazima, liselusi ze fubelisa mali kamba ze tusa mwa ku lwanisa maikolokuwawa, kamba kalulo ye tusa mwa ku folisa litombo, mu buze kuli:

Kana mulyani u pangilwe ku ye ñwi ya likalulo z’e ne ze tuna za mali? Haiba ku cwalo, ni kupa kuli mu ni taluseze mo u inezi.

Mulyani w’o o ni ka fiwa ili o zwa fa mali u ka kuma kai, mi ni ka u alafiswa cwañi?

Haiba lizwalo la ka li ni lumeleza ku amuhela kalulonyana yeo, ki lifi likozi za yona?

Haiba lizwalo la ka li ni hanisa ku amuhela kalulonyana yeo, ni ka alafiwa cwañi?

Ha se ni nahanisisize hape taba yeo, ni kona ku mi zibisa lili ze ni atuzi?