Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Kyxjel qeju in che uʼjin

Kyxjel qeju in che uʼjin

Kyxjel qeju in che uʼjin

¿In nokpe kykʼamoʼn testigos de Jehová qe tal fracciones in che jatz kyoj kyaje componente tiʼj chikʼ?

Etz tzaqʼwebʼil tiʼj xjel lu toj uʼj La Atalaya te 15 te junio te 2000, aju etz toj kastiy.

Aju tzaqʼwebʼil nim toklen te xjel lu aju qa mintiʼ in nok kykʼamoʼn testigos de Jehová chikʼ kyiʼj. Qʼuqlixix qkʼuʼje tiʼj qa mintiʼ in chʼexpaj tley Dios tiʼj chikʼ ik tzeʼn kye xjal in chʼexpaj kyximbʼetz aj tbʼet ambʼil. Noqtzun tuʼnj, toj ambʼil jaʼlo jaku che ul junjuntl xjel toj qwiʼ kyiʼj qeju kyaje componente moqa kyaje tiʼ toj chikʼ. ¿Tiquʼn? Tuʼnju kyoj qe kyaj tiʼ lu, jaku che jatz qe fracciones moqa junjun tiʼ tal chʼinqexix. Aj tkubʼ t-ximen jun okslal qa che okel tkʼamoʼn jlu tiʼj, nya oʼkx kximel tiʼj tiʼ tbʼanel tzul te moqa tiʼ yabʼil tzul tiʼj. Ax ikx, il tiʼj tuʼn t-ximen tiʼj tiʼ in tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios tiʼj jlu ex tiʼjju jaku bʼaj tiʼj tamiwbʼil at tukʼil Dios aju at nimxix tipumal.

Nya kwest tuʼn tel qnikʼ tiʼj xnaqʼtzbʼil lu. Tuʼn tel qnikʼ tiʼj tiquʼn, qo xnaqʼtzaʼn tiʼjju in tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios, tiʼjju bʼaj ojtxe ex tiʼjju o tzʼel kynikʼ aj qʼanil tiʼj.

Xi tqʼamaʼn Dios te Noé toj ambʼil ojtxe qa xjantoq chikʼ (Génesis 9:​3, 4). Yajxitl, e tzaj tqʼoʼn Dios ley kye aj Israel ex tzaj tyekʼin qa xjan chikʼ. Tqʼama jlu: «Qa at jun aj Israel ex qa jun stranjer xjal najl kyxole ma txi kychyoʼn tchkʼel noq alkyexku jun alumaj, ktzajel nqʼoje tiʼj; kbʼel tcastiw wuʼne». Jakutoq tzʼel kykanoʼn txqantl aj Israel kyiʼj qeju mibʼan che bʼin, tuʼntzunju tqʼama Dios jlu kyiʼj: «Bʼiʼx kʼelex lajet [moqa kbʼel bʼyet, TNM] tuʼntzun miʼn ttentl kyxol t-xjalil» (Levítico 17:10). Tej tbʼet ambʼil, ok kychmon kyibʼ apóstol ex qe ansyan toj tnam Jerusalén ex tzaj kyqʼamaʼn jlu: «Miʼn t-xi kychyoʼne chikʼ» (Hechos 15:28, 29).

¿Alqiʼjtoq in nyolin tuʼn miʼn t-xi kychyoʼn chikʼ toj ambʼil aju? Atz in yolin tiʼj qa mlaytoq txi kywaʼn chikʼ, maske tzmatoq in nel moqa otoqxi tzikʼ ambʼil t-xilen kʼuʼn, ex mlaytoq txi kywaʼn tchibʼjal jun alumaj qa mintiʼ otoq tzʼel chikʼ tiʼj. Ax ikx, mlaytoq txi kychyoʼn qe wabʼj at chikʼ toj, ik tzeʼn moronga. Mintiʼtoq in xi kynimen tley Dios qa ma txi kywaʼn chikʼ toj alkyexku tten (1 Samuel 14:​32, 33).

Toj ambʼil ojtxe, chʼixme kykyaqil xjal bʼaʼn ela toj kywitz tuʼn t-xi kychyoʼn chikʼ, in xi qqʼamaʼn jlu tuʼnju kubʼ ttzʼibʼin Tertuliano (toj siglo kabʼe moqa toj siglo oxe tiʼj ambʼil qʼiʼn quʼn jaʼlo). Tej t-xi ttzaqʼweʼn Tertuliano qa nya ax tok kyyol xjal kyiʼj okslal aju qa xi kychyoʼn chikʼ moqa mintiʼ. Tqʼama Tertuliano qa ateʼ junjun kʼloj xjal kyaj bʼant tiʼj kyyol tej t-xi kykʼaʼn chikʼ. Ax ikx, tqʼama jlu: «[Ateʼ] junjun in xi kykʼaʼn chikʼ tuʼn tel ataque kyiʼj, ex mintiʼ in tzaj kychʼixwi aj t-xi kykʼaʼn kychkʼel qeju tzma in nel qesin kyqul toj circo».

Nyatoq bʼaʼn in nela toj kywitz okslal qe kykostumbr xjal lu, maske xi kykʼaʼn junjun xjal te Roma chikʼ tuʼntzun kyqʼanit. Kubʼ ttzʼibʼin Tertuliano jlu: «Ax ikx mintiʼ in xi qchyoʼne kychkʼel txkup». Ok tilil kyuʼn xjal te Roma tuʼn t-xi kywaʼn okslal wabʼj tukʼil chikʼ tuʼntzun tel nikʼbʼaj kyiʼj qa ax tok in che nimen te Dios. Ax ikx kubʼ ttzʼibʼin Tertuliano jlu: «Qa in nel kyikʼun okslal kychkʼel txkup, ¿tiquʼn in kubʼ kyximane qa kyaj kychkʼel xjal?».

Toj ambʼil jaʼlo, mintiʼ in nok kyqʼoʼn xjal kyoklen tley Dios aj ttzaj qʼamaʼn kye kyuʼn aj qʼanil tuʼn tok kyqʼoʼn chikʼ kyiʼj. Kyaj testigos de Jehová tuʼn kyanqʼin, noqtzun tuʼnj, in xi kynimen t-ximbʼetz Dios tiʼj chikʼ ¿Tiʼtzun toklen jlu at tukʼilju in bʼant kyuʼn aj qʼanil toj ambʼil jaʼlo?

Tej tkubʼaj Tkabʼin Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ, xi tzyet tuʼn tok kyqʼoʼn xjal chikʼ kyiʼj, toj ambʼil aju el kynikʼ testigos de Jehová tiʼj qa nya bʼaʼn jlu toj twitz Dios ex axju nimen kyuʼn toj ambʼil jaʼlo. Noqtzun tuʼnj, toj ambʼil jaʼlo o tzʼel mas kynikʼ doctor kyiʼj qʼanbʼil. Chʼixme tkyaqil maj mintiʼ in nok kyqʼoʼn doctor tkyaqil chikʼ kyiʼj xjal, sino oʼkx jun kyxol qeju kyaje componente in che el tiʼj chikʼ, ik tzeʼn glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas, plasma moqa suero sanguíneo. Noq tzeʼn taʼ xjal, jaku txi kyqʼamaʼn doctor te tuʼn tok jun kyxol qeju kyaje componente tiʼj: qa glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas moqa plasma. A jlu in nonin tuʼn tajbʼen chikʼ toj tumel kyuʼn doctor tuʼnju jaku tzʼok kyqʼoʼn kyiʼj nimku xjal. Maske ikju, mintiʼ in nok kyqʼoʼn testigos de Jehová chikʼ kyiʼj nix qeju kyaje componente in che jatz toj chikʼ tuʼnju nya bʼaʼn in nela jlu toj twitz Dios. Tuʼnju o txi qbʼiʼne aju in tzaj tqʼamaʼn Biblia tiʼj chikʼ, o tzʼonin qiʼje tuʼn miʼn ttzaj yabʼil qiʼje ik tzeʼn hepatitis ex sida.

Ax ikx jaku che jatz junjun tal fracción kyoj glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas ex plasma. Noqtzun tuʼnj, jaku kubʼ qxjelin jlu kyiʼj qeju tal fracción in che jatz toj chikʼ, ¿tzeʼn in che ajbʼen ex tiʼ il tiʼj tuʼn tel kynikʼ okslal tiʼj aj tkubʼ kyximen qa kʼokel kyqʼoʼn kyiʼj moqa miʼn?

At nimku tiʼchaq toj chikʼ. Jun techel, at junlo 90% aʼ toj plasma, at nimxix hormonas toj, qe sales inorgánicas, enzimas, nutrientes, minerales ex azúcar. Ax ikx ateʼ proteínas toj plasma ik tzeʼn albúmina, qe tiʼchaq tuʼn ttzqij chikʼ ex qe anticuerpos tuʼn tkubʼ tiʼj yabʼil kyuʼn. Nim maj in najbʼen proteínas at toj plasma kyuʼn doctor. Jun techel, in nok qʼoʼn factor de coagulación 8 kyiʼj xjal mintiʼ in tzqij naj kychkʼel. Tuʼn kyqʼanit xjal tiʼj jun yabʼil, jaku txi kyqʼamaʼn doctor kye tuʼn tok kyqʼoʼn inyección de gammaglobulina kyiʼj, aju in nel tiʼj plasma tiʼj tchkʼel jun xjal otoq tzʼel yabʼil tiʼj. Ax ikx jaku che ajbʼen junjuntl proteína in che jatz toj plasma tuʼntzun kybʼant junjuntl qʼanbʼil. In tzaj kyyekʼin qe tiʼchaq ma qo yolin tiʼj qa jaku che jatz junjun tal fracción toj plasma. *

Ik tzeʼn jaku che jatz junjun tal fracción toj plasma, ax ikx jaku che jatz junjun tal fracción kyoj glóbulos rojos, glóbulos blancos ex plaquetas. Jun techel, in che jatz interferones ex interleuquinas toj glóbulos blancos. In che ajbʼen tiʼchaq lu tuʼn kynaj junjun virus toj qxmilal moqa tuʼn tqʼanit cáncer. Atzun kyiʼj plaquetas, in che el junjun tiʼchaq jaku che onin qiʼj tuʼn ttzqij iẍil moqa tuʼn ttzqij jatumel otoq qo kʼixbʼi. Ex ya chʼix kyetz junjuntl qʼanbʼil in che jatz kyoj qeju kyaje componente in che jatz toj chikʼ. Aj tok qʼoʼn qe qʼanbʼil lu kyiʼj xjal, mintiʼ in che ok qʼoʼn qe kyaje componente in che jatz toj chikʼ kyiʼj, sino aqeju tal fracción in che jatz kyoj. Tuʼntzunju, ¿bʼaʼnpe tuʼn tok tkʼamoʼn jun okslal qe tal fracción lu tiʼj? Mintiʼ in tzaj tqʼoʼn Biblia tzaqʼwebʼil tiʼj xjel lu. Teyele te junjun kbʼel t-ximen qa kʼokel tkʼamoʼn tiʼj moqa miʼn, ik tzeʼn o tzʼel tnikʼ tiʼj toj Tyol Dios.

Bʼalo ateʼ junjun okslal mlay txi kyqʼoʼn ambʼil tuʼn tok junjun tal fracción in che jatz kyoj componente maske jaku tzʼonin jlu toj jun ambʼil tuʼn miʼn ttzaj yabʼil kyiʼj. In bʼant jlu kyuʼn tuʼnju in kubʼ kyximen qa iktzun tten in xi kynimen aju xi tqʼamaʼn Dios kye aj Israel tuʼn tel kyqoʼn tchkʼel jun txkup aj tkubʼ kybʼyoʼn (Deuteronomio 12:​22-24). ¿Tiquʼn nim toklen aju in tzaj tqʼamaʼn taqikʼ Tyol Dios lu? Tuʼnju in kubʼ qoʼn chikʼ twitz jun tiʼ naʼmxtoq kykubʼ bʼinchaʼn junjun qʼanbʼil ik tzeʼn gammaglobulina, jun tiʼ in nonin tuʼn ttzqij iẍil. Tuʼn jlu, ateʼ junjun okslal mintiʼ in nok kyqʼoʼn qe qʼanbʼil lu kyiʼj tuʼnju in kubʼ kyximen qa ik tten ik tzeʼn in nok kyqʼoʼn chikʼ kyiʼj moqa qeju kyaje componente in che jatz toj. Mintiʼ tuʼn qyolin nya bʼaʼn tiʼjju in kubʼ kyximen okslal lu, tuʼnju teyele junjun qe kbʼel t-ximen tiʼ kbʼantel tuʼn.

Junxitl in bʼant kyuʼn junjuntl okslal. Ateʼ junjun in nok kykʼamoʼn jun kyxol qe tal fracción in che jatz kyoj glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas ex plasma. Noqtzun tuʼnj, mintiʼ in xi kyqʼoʼn ambʼil tuʼn tok chikʼ kyiʼj nix qeju kyaje componente in che jatz toj chikʼ. Axpe ikx qe okslal lu jaku ten junxichaq kyximbʼetz kyiʼj qʼanbʼil lu. Bʼalo jaku txi tqʼoʼn jun okslal ambʼil tuʼn tok gammaglobulina tiʼj, pero jakulo kubʼ t-ximen tuʼn miʼn tok qʼoʼn juntl qʼanbʼil tiʼj aju in jatz kyoj glóbulos rojos moqa kyoj glóbulos blancos. Noqtzun tuʼnj, ¿tiʼ jaku tzʼonin tiʼj jun okslal tuʼn tkubʼ t-ximen qa kʼokel tqʼoʼn qe qʼanbʼil lu tiʼj moqa miʼn?

Toj plaj xnaqʼtzbʼil «Preguntas de los lectores» aju etz toj uʼj La Atalaya te 1 te junio te 1990, tzaj qʼamaʼn qa jaku tzikʼx tqʼoʼn jun txubʼaj junjun proteína in che bʼet toj plasma moqa fracciones sanguíneas, toj tchkʼel neʼ at toj tkʼuʼj. Tuʼn jlu mintiʼ in tzaj yabʼil tiʼj tal neʼ toj talbʼil ttxuʼ tuʼnju in nikʼx inmunoglobulina toj tchkʼel. Ex aj ya chʼixtoq kybʼant glóbulos rojos toj t-xmilal tal neʼ ax ikx in che bʼant qe tiʼchaq kxel qʼinte kyqʼiqʼ toj t-xmilal. Jun kyxol qe tal fracción lu in nok te bilirrubina ex in nokx toj tmoj tal neʼ tuʼn tpon toj t-xmilal ttxuʼ, aju yajxitl in nel tiʼj txubʼaj aj t-xiʼ toj baño. Tuʼnju in bʼaj jlu tiʼj jun txubʼaj tukʼil tal at toj tkʼuʼj, ateʼ junjun okslal in kubʼ kyximen qa jaku tzʼok kykʼamoʼn junjun tal fracción chikʼ kyiʼj aqeju in che jatz toj plasma moqa kyoj glóbulos.

Tuʼnju junxitl t-ximbʼetz jun twitz juntl at kyiʼj fracción in che jatz toj chikʼ, ¿ape t-xilen jlu qa nya nim toklen aju kbʼajel qximen? Nya ikju, sino nimxix toklen jlu. Tuʼnju ma qo xnaqʼtzan tiʼj, ma tzʼel qnikʼ tiʼj qa mintiʼ in nok chikʼ kyiʼj testigos de Jehová nix qeju kyaje componente in nel tiʼj chikʼ. In tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios kawbʼil lu kye okslal: «Miʼn txi kychyoʼne kychibʼjal alumaj in kubʼ qʼoʼn te oyaj kywitz qe tilbʼilal, ex tuʼn miʼn t-xi kychyoʼne chikʼ, [...] ex tuʼn miʼn kybʼinchanteye aj pajil» (Hechos 15:29). Noqtzun tuʼnj, tuʼn tel tnikʼ jun okslal tiʼj qa che okel tkʼamoʼn qe fracción in che jatz kyoj qe kyaje componente in che el tiʼj chikʼ moqa miʼn, il tiʼj tuʼn tnaʼn Dios ex tuʼn tok lepeʼ tiʼj tnabʼil xnaqʼtzan maj tuʼn Tyol Dios.

Ateʼ nim xjal in nok kykʼamoʼn alkyexku qʼanbʼil kyiʼj tuʼnju in kubʼ kyximen qa jaku che qʼanit naj tuʼn, maske jaku tzaj yabʼil kyiʼj kyuʼn qʼanbʼil at chikʼ kyoj. Atzun kye axix tok okslal in nok tilil kyuʼn tuʼn tel kynikʼ tiʼj tiʼ jaku tzaj kyiʼj tuʼn junjun qʼanbʼil. In bʼant jlu kyuʼn tuʼnju nya oʼkx kyaj tuʼn miʼn ttzaj mas yabʼil kyiʼj, sino tuʼnju in nok kyqʼoʼn toklen junjuntl tiʼchaq. Ax tok, in xi kyqʼoʼn testigos de Jehová chjonte kye doctor tuʼn tbʼanel onbʼil in xi kyqʼoʼn kye, pero tnejel in che ximen tiʼj tiʼ bʼaʼn moqa tiʼ nya bʼaʼn jaku tzaj kyiʼj tuʼn junjun qʼanbʼil. Nya oʼkxju, ax ikx aj tkubʼ kyximen tuʼn tok junjun qʼanbʼil kyiʼj aju at chikʼ toj, tnejel in che ximen tiʼjju in tzaj tqʼamaʼn Dios, aju Qʼol Chwinqlal ex tiʼj kyamiwbʼil at tukʼil (Salmo 36:9).

Nim in che tzalaj okslal tuʼnju ax qʼuqbʼil kykʼuʼj at ik tzeʼn te salmista tej tkubʼ ttzʼibʼin jlu: «Ate Qman Dios spikʼun ex klol qe; tzul tqʼoʼn xtalbʼil ex nimbʼil qe, ex mlay kubʼ t-xkʼayin tuʼn ttzaj tqʼoʼn aju bʼaʼn kye qeju in che bʼet tuj tumelxix. Aya Qman Dios [...], at tzalajbʼil kye qe xjal in qeʼ kykʼuʼj tiʼja» (Salmo 84:11, 12).

[Tqanil]

^ taqik' 13 Qʼonka twitza tiʼj xnaqʼtzbʼil «Preguntas de los lectores» aju at toj uʼj La Atalaya te 1 te noviembre te 1978 ex aju tkuʼx toj 1 te octubre te 1994. Ateʼ junjun empresa o che bʼant junjun qʼanbʼil kyuʼn aʼyeju mintiʼ chikʼ kyoj ex jaku che ajbʼen te t-xel junjun tal fracción in che jatz toj chikʼ.

[Aju recuadro]

AJU JAKU TXI QANIT KYE AJ QʼANIL

Qa kʼokel jun operación tiʼja moqa kʼokel jun producto tiʼja aju at toklen tukʼil chikʼ, jaku txi tqanina jlu:

¿Ojtzqiʼnpe kyuʼn kykyaqil qeju che kbʼel qʼanin weye qa testigo de Jehová qine ex qa mlay tzʼok nkʼamoʼne chikʼ wiʼje (tkyaqil chikʼ, glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas nix plasma sanguíneo)?

Qa ma tzaj qʼamaʼn tuʼn tok jun qʼanbʼil tiʼja aju bʼinchaʼn tukʼilju ma jatz toj plasma, glóbulos rojos, glóbulos blancos moqa plaquetas, jaku txi tqanina jlu:

¿Mape bʼaj bʼinchaʼn qʼanbʼil lu tukʼil jun kyxol qeju kyaje componente in nel tiʼj chikʼ? Qa ikju, ¿jakupe tzaj tqʼamaʼna alkye tten bʼinchaʼn qʼanbʼil?

¿Jniʼ qʼanbʼil lu kʼokel qʼoʼn wiʼje ex alkye tten kʼokel qʼoʼn?

Qa in kubʼ nnaʼne qa bʼaʼn tuʼn tok fracción lu wiʼje, ¿tiʼ jaku tzaj wiʼje tuʼn?

Qa in kubʼ nnaʼne qa nya bʼaʼn tuʼn tok fracción lu wiʼje, ¿alkye juntl qʼanbʼil jaku tzʼajbʼen?

Aj tbʼaj nximane tiʼ kbʼantel wuʼne, ¿toj alkye ambʼil jaku txi nqʼamaʼne teya?