Atënë so azo ahunda

A-Témoin ti Jéhovah ayeke yeda na ayorö so a leke na ambeni kete mbage ti mênë?

A gboto kiringo tënë so na yâ Tour ti Ba Ndo ti 1 juillet 2000.

Kota kiringo tënë ni ayeke so aTémoin ti Jéhovah ayeke yeda pëpe na mênë. E mä na bê biani so a lingbi pëpe ti gbian yâ ti ndia ti Nzapa na ndo mênë ti leke ni alingbi na abibe nde nde. Ye oko, afini kode abâ gigi teti a lingbi fadeso ti kangbi yâ ti mênë na akozo kota mbage osio, so a lingbi ti kangbi nga yâ ti ala. Na sorongo ti yeda wala pëpe na ni, a lingbi bango ndo ti Chrétien aluti pëpe gi na ndo aye ti nzoni nga na akpale ti pekoni. A lingbi bingo bê ti lo aduti na ndo ye so Bible atene nga na ye so a lingbi ti sala na ndo songo ti lo na Nzapa ti Ngangu Ahon Kue.

Akpengba tënë ti nda ni ayeke ngangu oko pëpe. Tongana mbeni ye ti mû maboko ti bâ ngbanga ti nyen a yeke tongaso, bâ ambeni ye na yâ Bible, na yâ ti mbaï nga na ndo tënë ti kaïngo kobela.

Jéhovah Nzapa atene na Noé, kotara ti e kue, so a lingbi a bâ mênë tongana mbeni ye so ayeke nde (Genèse 9:3, 4). Na pekoni, ndia ti Nzapa so a mû na Israël afa na gigi so mênë ayeke mbeni ye so a zia nde: “Tongana mbeni zo ti da ti Israël, wala mbeni wande so asala kodoro na popo ti ala, ate mênë, fade Mbi zia bê ti Mbi na zo so ate mênë ti ke lo.” Tongana mbeni zo ti Israël ake ndia ti Nzapa, lo lingbi ti sala si ambeni mba ti lo aga sioni; tongaso, Nzapa akiri atene: “Fade Mbi lungula lo na popo ti azo ti lo.” (Lévitique 17:10). Na pekoni, na ngoi so ala bungbi na Jérusalem, abazengele na a-ancien amû yanga so a lingbi e ‘ke mênë’. Salango tongaso ayeke kota ye legeoko tongana kengo ye ti pitan na vorongo yanda.​—Kusala 15:28, 29.

Ti “ke” aye ti tene nyen na ngoi ni kâ? A-Chrétien ayeke mû mênë pëpe, atâa a ngbâ ngu wala a kpengba; na ala yeke te nga pëpe mi ti mbeni nyama so a sa mênë ni pëpe. Na a ndu nga akobe so a zia mênë na yâ ni, tongana saucisse so mênë angbâ dä mingi. Ti mû mênë na alege nde nde tongaso ayeke dorongo ndia ti Nzapa.​—1 Samuel 14:32, 33.

Na ngoi ti giriri, tengo mênë ayeke ye ti dongo bê pëpe teti azo mingi, tongana ti so e lingbi ti bâ na yâ ambeti so Tertullien asû (siècle use na ota ni). Ti ke tënë ti wataka so a tene aChrétien ayeke te mênë, Tertullien asala tënë ti akete mara so ayeke te mbele na popo ti ala na lege ti nyongo mênë. Lo fa nga so “na ngoi ti kota tiri na popo ti agladiateur, ambeni ayeke dä so ayeke su na kota nzara ni mênë so asigigi fade fade na go ti awakengo ndia, . . . tongana mbeni yorö ti kaï kobela ti ala ti makako.”

Asalango ye tongaso (atâa so ambeni zo ti Rome asala ni ti kaï na kobela) ayeke sioni teti aChrétien. Tertullien asû na mbeti: “E yeke zia même pëpe mênë ti anyama na yâ ti akobe so e yeke te lakue.” Azo ti Rome ayeke sala kusala na kobe so mênë ayeke na yâ ni tongana mbeni ye ti tara na dutingo be-ta-zo ti aChrétien. Tertullien akiri atene: “Fadeso, mbi hunda i, so tënë ti nyen, tongana i hinga na bê kue [so aChrétien] ayeke bâ na sioni lê mingi mênë ti anyama, i lingbi ti tene so ala yeke sala ande nzara ti mênë ti zo?”

Laso, azo mingi pëpe abi bê so tongana mbeni wanganga ahunda ala ti mû mênë, tënë ni andu andia ti Nzapa ti Ngangu Ahon Kue. Na ngoi so aTémoin ti Jéhovah aye biani ti ngbâ na fini, e mû zendo awe ti bata ndia ti Jéhovah na ndo mênë. Ye so aye ti tene nyen tongana a bâ ni na lege ti kaïngo kobela laso?

Na ngoi so yorongo mênë na yâ tele ti zo amû ndo kue na peko ti Use Bira so Amû Sese Kue, aTémoin ti Jéhovah abâ so a yeke nde na ndia ti Nzapa, na e ngbâ lakue ti mä na bê na ni. Ye oko, kode ti kaïngo kobela agbian mingi na yâ ti angoi. Laso, mingi ti aye so a yeke yôro na yâ tele ti zo ayeke pëpe mênë ni kue, me mbeni oko ti akozo mbage ni: (1) aglobule rouge; (2) aglobule blanc; (3) aplaquette; (4) plasma (sérum), mbage ni so ayeke ngu. A lingbi na ngangu ti kobela so asala zo ni, awanganga ayeke fa mbage wa a lingbi ti yôro na yâ tele ti lo. Ti yôro gi akota mbage ni so na yâ tele ti zo amû lege ti tene a kangbi mênë oko na popo ti azo ti kobela mingi. A-Témoin ti Jéhovah abâ so yengo dä na mênë kue wala gi mbeni oko ti akota mbage osio ti mênë ni adoro ndia ti Nzapa. A yeke  kota ye mingi ti bâ so, lutingo na ndo ye so Bible afa abata ala yongoro na aye ti sioni mingi, na a ndu nga akobela tongana hépatite na SIDA, so a lingbi ti wara na lege ti mênë.

Ye oko, teti so a lingbi ti kangbi yâ ti mênë mingi ahon gi akozo mbage ni osio, ahundango tënë abâ gigi na ndo akete mbage ni so a wara na lege ti akozo kota mbage ti mênë ni. A yeke sala kusala na akete mbage ni so tongana nyen, na ye wa a lingbi Chrétien abâ nzoni tongana lo yeke mû desizion na ndo aye so?

A yeke ngangu mingi ti hinga yâ ti mênë kue. Atâa plasma, so tongana a kangbi yâ ni 100, ambage ni 90 ayeke ngu, ayeke na gbâ ti hormone, ingo ti tele, enzyme nga aye so amû kobe na tele, so na popo ni sucre na ambeni ye ayeke dä. Na yâ ti plasma, a yeke wara nga ambeni nzoni ye tongana albumine, aye so asala si mênë akpengba kete nga na bungbi ti aye so ayeke bata tele ti zo na tiringo na akobela. Awakode-kua ayeke zia nde aprotéine mingi ti plasma na ala sala kusala na ni. Na tapande, a yeke mû mbeni ye so asala si mênë akpengba kete (facteur VIII) na ahémophile, so mênë ti ala ayeke yuru hio mingi. Wala tongana mbeni zo asi na gbele ambeni kobela so alingbi ti gbu lo, awanganga alingbi ti hunda ti tene a kpo lo na ye so a hiri ni gammaglobuline, so a mû na yâ plasma ti mênë ti azo so awara lege kozoni awe ti bata tele yongoro na akobela so. A yeke sala nga kusala na ambeni protéine ti plasma na yâ kaïngo kobela, me ye so a sala tënë ni na nduzu ge afa tongana nyen a lingbi ti kangbi yâ ti mbeni kozo kota mbage ti mênë (plasma) ti wara akete mbage ni. *

Legeoko tongana ti so a lingbi ti kangbi yâ ti plasma ti mênë na akete mbage ni nde nde, a lingbi nga ti kangbi yâ ti ambeni kozo kota mbage ni (aglobule rouge, aglobule blanc, aplaquette) ti zia nde ambeni mbage ni so ayeke kete mingi. Na tapande, aglobule blanc ti mênë alingbi ti duti lingu ti interféron nga ti interleukine, so a yeke sala na kusala ti tiri na akobela so ambeni sioni makongo aga na ni nga na acancer. A lingbi ti gboto na yâ ti aplaquette ambeni yorö ti sala si kä amû. Na a yeke leke fadeso ambeni yorö so (kamême na tongo nda ni) a gboto ni na yâ ambage ti mênë. Akode ti kaïngo kobela tongaso ayeke pëpe yorongo akozo kota mbage ti mênë na yâ tele ti zo; mingi ni a yeke wara gi ambage ti mênë na yâ ni wala gi akete ni tongaso. A lingbi aChrétien ayeda na akete mbage ni so tongana yorö ti kaïngo na kobela? E lingbi pëpe ti kiri tënë na ni. Bible amû pëpe anzene nzene tënë kue na ndo ni, tongaso a yeke na Chrétien ni ti mû desizion na lege ti yingo-ti-hinga ti lo mveni na gbele Nzapa.

Ambeni ake ye kue so alondo na yâ mênë, atâa a yeke gi akete mbage ni so a yeke mû ti bata zo teti kete ngoi yongoro na mbeni kobela. A yeke tongaso si ala gbu nda ti komandema ti Nzapa ti ‘ke mênë’. Ala tene so ndia so lo mû na Israël ahunda ti ‘tuku na sese’ mênë so alondo na mbeni créature (Deutéronome 12:22-24). Ye so a ndu e tongana nyen? Biani, ti leke yorö so ahiri ni gammaglobuline, ayorö so asala si mênë akpengba kete, na ambeni tongaso, a hunda ti tene a mû mênë ti azo na a sala kusala na ni. Tongaso, ambeni Chrétien ake ayorö tongaso, gi tongana ti so ala ke yorongo mênë kue wala mbeni oko ti akozo kota mbage osio ni na tele ti zo. A lingbi a bâ na nene ni dutingo ti ala na bê kue tongaso nga na yingo-ti-hinga ti ala.

Ambeni Chrétien asoro ti ala mbeni ye nde. Ala ke nga ti tene a yorö mênë kue, aglobule rouge, aglobule blanc, aplaquette, wala plasma na yâ tele ti ala. Ye oko, ala lingbi ti yeda ti tene wanganga alungula kobela na tele ti ala na lege ti mbeni nzene yorö so a gboto na yâ akozo kota mbage ti mênë. Atâa ge nga, akangbi alingbi ti duti dä. Mbeni Chrétien alingbi ti yeda ti tene a kpo lo na gammaglobuline, me lo lingbi ti yeda wala ti ke ti tene a kpo lo na mbeni yorö so na yâ ni a yeke wara mbeni ye so a gboto na yâ aglobule rouge wala blanc. Ye oko, ti tene ni kue, ye wa ague na ambeni Chrétien ti tene na nda ni so ala lingbi ti yeda na akete mbage ti mênë?

“Questions des lecteurs” na yâ Tour ti Ba Ndo ti Français ti 1 juin 1990 afa so aprotéine ti plasma (ambeni kete mbage ni) ayeke londo na yâ mênë ti mama so ayeke na ngo ti gue na yâ bungbi ti akamba so mênë ayeke tambela dä ti foroto ti lo, so ayeke nde. Tongaso mama ni ayeke mû na molenge ti lo a-immunoglobuline, na mungo na lo akpengba ye so alingbi ti bata lo yongoro na akobela. Na mbage, tongana mbilimbili ngoi ti fini ti aglobule  rouge ti foroto ni asi na nda ni awe, ambage ni so ayeke yô oxygène agbian. Ambeni aga bilirubine, so asigigi na yâ placenta ti lï na yâ mama ni, na so ayeke lungula ni na lege ti kabine ti mama ni. Ambeni Chrétien alingbi ti tene na nda ni so, teti ambage ti mênë alingbi ti londo na mbeni zo ti gue na mbeni mba ti lo na lege ti ye so Nzapa aleke, ala lingbi ti yeda na mbage ti mênë so alondo na yâ mênë wala aglobule ti plasma.

Teti so abibe na adesizion so a mû na lege ti yingo-ti-hinga ayeke nde nde, a ye ti fa so tënë ni ayeke kete tënë? Pëpe. A yeke kota tënë mingi. Ye oko, mbeni kpengba tënë so ayeke ngangu pëpe ayeke na gunda ni. Tënë so a fa na nduzu ge afa so aTémoin ti Jéhovah ake ti tene a yôro na yâ tele ti ala mênë kue wala akozo kota mbage ti mênë kue. Bible afa na aChrétien ti ‘ke aye so amû na ayanda, ti ke mênë, nga na ye ti pitan.’ (Kusala 15:29). Na ndo ti so, tongana a ndu tënë ti akete kete mbage so a gboto ni na yâ akota mbage ni, a lingbi Chrétien oko oko, na peko ti gbungo li nzoni na yâ sambela, amû desizion teti lo mveni na lege ti yingo-ti-hinga ti lo.

Azo mingi ayeke ndulu ti yeda na akode ti kaïngo kobela nde nde so alingbi ti ga na ye ti nzoni fade fade, atâa tongana a hinga so a lingbi ti ga na akpale teti seni, tongana ti ayorö so andu mênë. Chrétien so ayeke sala ye na bê kue ayeke tara ti duti na mbeni bango ndo so yâ ni akono, so azia ye kue na ndo so alingbi na so abâ aye mingi ahon gi aye so andu mitele. A-Témoin ti Jéhovah ayeke bâ na nene ni mingi angangu so a yeke sala ti lungula kobela nzoni na tele ti azo, na ala yeke bâ popo ti ye ti nzoni na ti sioni so kode ti lungulango kobela oko oko ayeke na ni. Ye oko, tongana a ndu tënë ti ayorö so a leke na lege ti mênë, ala yeke bâ nzoni ye so Nzapa atene nga songo ti ala mveni na Wamungo fini.​—Psaume 36:10.

So tâ matabisi teti mbeni Chrétien ti duti na mara ti ziango bê kue tongana ti so wasungo psaume asû na mbeti: “L’Eternel Nzapa ayeke Lâ na Vala; fade L’Eternel amû grâce na gloire; ala so atambela mbilimbili, Lo gbanzi ye oko ti nzoni na ala pëpe. O L’Eternel . . ., ngia ayeke na zo so azia bê ti lo na Mo”!​—Psaume 84:12, 13.

[Kete tënë na gbe ni]

[Tënë na lembeti 31]

ATËNË SO A LINGBI TI HUNDA NA WANGANGA

Tongana a hunda ti sala na mo opération wala ti mû na mo mbeni yorö so andu mênë, hunda:

Awanganga kue so tënë ni abâ ala ahinga so, tongana mbeni Témoin ti Jéhovah, mbi fa so atâa ye wa asi, a lingbi a mû na mbi mênë oko pëpe (mênë kue, aglobule rouge, aglobule blanc, aplaquette wala plasma ti mênë)?

Tongana a leke mbeni yorö so a hunda mo ti mû na lege ti plasma ti mênë, aglobule rouge wala blanc, wala aplaquette, hunda:

A leke yorö ni na lege ti mbeni oko ti akozo kota mbage osio ti mênë? Tongana a yeke tongaso, i lingbi ti fa ye so ayeke na yâ ni?

Wungo ti yorö so ayeke mû na mbi na so alondo na mênë ayeke duti tongana nyen, nga a yeke mû ni na mbi na lege wa?

Tongana yingo-ti-hinga ti mbi amû lege na mbi ti yeda na kete mbage ni so, aye ti sioni wa so andu kaïngo kobela alingbi ti ga na pekoni?

Tongana yingo-ti-hinga ti mbi apusu mbi ti ke kete mbage ti mênë so, a lingbi ti sala kusala na mbeni kode nde wa ti kaïngo kobela?

Tongana mbi gbu ande li na ndo tënë so kue awe, lawa mbi lingbi ti fa na mo ye so mbi soro ti sala?