Mu Kapadokia Umo Abantu Baleikala mu Mekalo Yafukulwa ku Mwela na ku Menshi

UMUTUMWA Petro alandileko pa musumba wa Kapadokia. Pa bo alembeele kalata wakwe uwa kubalilapo uwapuutwamo, pali na “balebeshi abasalanganiwa mu . . . Kapadokia.” (1 Petro 1:1) Bushe Kapadokia yali cifulo ca musango nshi? Cinshi abekashi ba mu Kapadokia baleikalila mu mayanda bafukwile mu mabwe? Bushe baishibe shani ubuKristu?

Umutandashi wa ku Britain W. F. Ainsworth, uwatandele mu Kapadokia muli ba1840, atile: “Mu nshita fye iinono twalubile mu cifulo ca amabwe ya misongole ayengi, ayatali, kabili ayapala ifyaimikwa.” Na muno nshiku aya mabwe ya misongole yalapapusha abatandalila kuli iyi ncende yabela mu Turkey. Aya mabwe yapalamana kabili ayaiminina shilili pa kati ka mipokapoka ya mu Kapadokia yaba kwati mabwe yabaswa. Amabwe yamo yamoneka kwati fipunda fya mu mayanda umufumina icushi ayalulubala kabili yalepa bamita 30 ukuya mu muulu nelyo ukucilapo. Yambi nayo yakalamba kabili yamoneka aya musongole, ayapala ifyaimikwa, nelyo ayapala ubowa.

Ala mwandini yalamoneka bwino akasuba nga kabalika kabili yaba na malangi yalekanalekana! Ku maca yalakashikila. Nga cafika akasuba pa kati yalabuutulukila, kabili akasuba nga kaya kalewa yaba aya mutuntula kabili aya kashikila. Cali shani pa ukuti iyi ncende ibe “cifulo ca amabwe ya misongole ayengi, ayatali, kabili ayapala ifyaimikwa”? Kabili cinshi abantu bekala muli ilya ncende bafukwilile amayanda yabo mu mabwe?

Amekalo Yafukulwa ku Mwela na ku Menshi

Umusumba wa Kapadokia waba mu Asia Minor nelyo mu calo ca Turkey, e kutila pa makumanino ya Asia no Bulaya. Nga te kupuuka kwa mpili shibili, iyi ncende nga yalibatame. Imyaka ingi nga nshi iyapita, ukupuuka kwa mpili kwalenga cilya cifulo ukubamo amabwe ya misango ibili, amabwe yakosa na yashakosa ayaba nge cisengafwafwa. Aya mabwe yalibuutulukila kabili yapangilwe ilyo imito yafumine mu mpili shapuukile yakosele.

Ilyo amabwe yashakosa yaleliwa ku mfula, ku mwela, na ku milonga, imikonko yalipangilwe. Mu kuya kwa nshita, imfula, umwela, ne milonga, yapangile imikonko iyalekenye amabwe ya misongole ayengi nga nshi. Ukusendwa kwa mushili kwalenga cilya cifulo ukubamo amabwe yapala ayabaswa ayashisangwa ku cifulo cimbi pano calo. Amabwe ya misongole yamo yakwete ifipunda ifingi ica kuti yatendeke ukumoneka nge fipeepe fya buci. Abekashi ba mu Kapadokia bafukwile mu mabwe yashakosa no kupangamo imiputule kabili balepangilako imiputule na imbi ndupwa nga shaya shilekula. Na kabili basangile no kuti aya mayanda ya kufukula yalatalala mu lusuba e lyo mu nshita ya mpepo mwena yalakaba.

 Ukwikala Mupepi no Musebo Uukalamba Uwaletele Ubuyantanshi

Abekashi ba mu Kapadokia, abaleikala mu mayanda yafukwilwe mu mabwe, nalimo nga tabaishibe imikalile ya bantu bambi ababula kwikala mupepi no musebo uukalamba uwaletele ubuyantanshi. Uyu musebo walumbuka uo beta ati Silk, walepa bakilomita 6,500. Uyu musebo upitamo aba makwebo e wasuntinkanya Icalo ca Roma ne calo ca China. Lelo, te ba makwebo fye beka balepita muli uyu musebo. Mwalepita ifita fya bena Persia, ifita fya baGriki, ne fita fya bena Roma. Abapita nshila e baletele imipepele iipya muli iyi ncende.

Ilyo imyaka ya ba200 B.C.E. yafikile, ninshi abaYuda bamo balikala mu Kapadokia. Mu mwaka wa 33 C.E. abaYuda bafumine mu Kapadokia no kuya ku Yerusalemu ku kusefya Umutebeto wa Pentekoste. E ico, ilyo umupashi wapongolwelwe, umutumwa Petro ashimikile ku baYuda bafumine ku Kapadokia. (Imilimo 2:1-9) Bamo bayankwile ku bukombe bwa kwa Petro no kubwelelamo ku mwabo ne mipepele iipya. E co Petro alembeele kalata wakwe uwa kubalilapo ku Bena Kristu ba mu Kapadokia.

Na lyo line, mu kuya kwa nshita Abena Kristu ba mu Kapadokia batendeke ukusongwa na mano ya basenshi. Bashimapepo batatu abalumbuka sana aba mu Kapadokia bayumine pa wakosa mu kusosa ati icisumino ca Bulesa Butatu ca cine, nangu ca kutila te ca mu malembo. Aba bashimapepo e ko bali mu myaka ya ba300 C.E. na mashina yabo ni Gregory uwa ku Nazianzus, Basil Mukalamba, na munyina Gregory uwa ku Nyssa.

Basil Mukalamba wena aleeba abantu ukwikala imikalile ya butukami iyayanguka. Amayanda ya mu Kapadokia ayafukulwa mu mabwe yali ayalinga ku mikalile ya butukami iyo Basil Mukalamba aletwala pa ntanshi. Ilyo abantu balekonka imikalile ya butukami balefula, amacalici yalepangwa mu mabwe ya misongole ayakalamba. Ilyo imyaka ya ba1200 C.E. yafikile, ninshi amacalici mupepi na 300 yalipangwa muli aya mabwe. Amacalici ayengi pali aya yalibakililwa ukufika na muno nshiku.

Nangu abena Kapadokia baleka ukukonka imikalile ya butukami no kupepela mu macalici bapangile, imikalile yabo tayayaluka sana ukufika na muno nshiku. Abantu abengi bacili balekala mu mayanda yafukulwa mu mabwe. Abengi abatandalila mu Kapadokia balapapa pa fyo abekashi bacenjela aba muli uyu musumba bayalula amabwe no kupangamo mayanda.

[Mapu pe bula 24, 25]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni mu citabo)

MU KAPADOKIA

MU CHINA (Mu Cathay)