Kapadosia–K’o Batu Ne Ba Pila mwa Mandu A Cakuzwi ki Moya ni Mezi

MUAPOSITOLA Pitrosi n’a bulezi za Kapadosia. Liñolo la hae la pili la n’a ñozi ka ketelelo ya moya, n’a li ñolezi ‘baenyi mwa lifasi, ba ba hasani mwa naha ya Kapadosia.’ (1 Pitrosi 1:1) Kapadosia ne li naha ye cwañi? Ki kabakalañi bayahi ba yona ha ne ba pila mwa mandu a cakuzwi mwa macwe? Ne ba fumani cwañi tumelo ya Sikreste?

W. F. Ainsworth, muzamai wa kwa Britain ya n’a ile kwa Kapadosia mwa ma-1840, n’a ize: “Ka ku sa libelela, lwa ipumana kuli lu latehile mwa mushitu wa macwe a bupehile sina situwa sa situngu ili a yemi sina misumo.” Ni kacenu le, ku makaza kwa sibupeho sa naha yeo ku sa komokisanga bapoti ba ba yo potanga kwa sibaka seo sa Turkey. Mwa misindi ya Kapadosia ku na ni macwe a sienyi a’ bonahala inge bisusa, a’ tunumani mabapa inz’a ulumani.” A mañwi a bonahala inge miyengo-tuna mo ku zwelanga musi, ye eza limita ze 30 kamba ku fitelela mwa butelele bwa ku ya mwahalimu. A mañwi a swana sina tukwati mo ku lekisezwanga ice cream, kamba misumo, kamba mbowa.

Lizazi li benyisanga hande macwe ao ka mibala-bala mwahal’a lizazi. Ha ku patalala, a bonahalanga ka mubala wa pinki ye ikisa kwa buseta. Musihali o mutuna a bonahalanga inge manaka a tou a maseta, mi lizazi ha li yo ca matali a bonahalanga ka mubala o tibile wa bufubelu bo bu kopani ni ñandatalukeke, wo eza inge gauda. Kiñi ze ne pangile “mushitu wo wa macwe a bupehile sina situwa sa situngu ili a yemi sina misumo”? Mi ki kabakalañi batu ba kwateñi ha ne ba pangile mandu mwa macwe ao?

Ku Cakulwa ki Moya ni Mezi

Kapadosia i fumaneha fahal’a Anatolian Peninsula, ye ngungahanya Asia ni Yurope. Kambesi kuli sibaka seo ne si sinyizwe habeli ki mulilo o tushana kambe kacenu le ki naha ye lumbile. Likiti-kiti za lilimo kwamulaho, mililo yeo ye buhali ne i tunyize mwa sibaka seo ku si kwahela ka mifuta ye mibeli ya macwe—macwe a mansu a tiile ni macwe a bunolo a masweu, a pangehile fa mufuse o omelezi wa mililo yeo.

Linuka, pula, ni moya ha ne li kalile ku ululula macwe a’ bunolo ao, kwa yepeha misindi ye misisani ye tungile. Ku kumbuluka, mañope a mañwi a’ li kwa matuko a misindi yeo, a kala ku ululuha hanyinyani-hanyinyani ku panga mingelo mwa macwe, ili ku kabisa naha yeo ka maswaniso a cakuzwi a sa ipumanelwi fela ko kuñwi mwa lifasi. Macwe a mañwi ao a sibupeho se si swana sina situwa sa situngu a kala ku bonahala inge bulota bwa linosi luli. Batu be ne ba pila mwa sibaka seo ba kalisa ku cakula mizuzu mwa macwe a bunolo ao mi ba zwelapili ku ekeza palo ya mizuzu yeo lubasi ha ne lu hula. Hape ne ba fumani kuli mandu ao n’a bata mwa mbumbi mi n’a futumala mwa maliha.

 Ku Pila Fa Manganandila a Linzila za Lipisinisi

Batu be ne ba pila mwa mahaha a Kapadosia ne ba kabe ba siyalezi hahulu kambe ne ba s’a pili fa manganandila a butokwa a linzila za lipisinisi. Nzila ye tumile ya Silk Road, ya butelele bwa likilomita ze 6,500, yona nzila ya lipisinisi ye ngunganya Mubuso wa Maroma ni naha ya China, ne i pululeza mwa Kapadosia. Kwand’a balekisi, mwa nzila yeo ne ku fitanga limpi za Maperesia, Magerike, ni Maroma. Bazamai bao ne ba tisize mihupulo ye minca ya bulapeli.

Ha ku to fitwanga mwa lilimo za ma-100 B.C.E., ne se ku fumaneha tundiana twa Majuda mwa Kapadosia. Mi Majuda ba ba zwa kwa sibaka seo ne ba li teñi mwa Jerusalema ka silimo sa 33 C.E. Ne ba ile ku yo cela kwateñi Mukiti wa Pentekonta. Kacwalo, muapositola Pitrosi n’a kutalize kwa Majuda ba mwa Kapadosia hamulaho wa ku suluha kwa moya o kenile. (Likezo 2:1-9) Ku bonahala kuli ba bañwi ne ba tabezi lushango lwa hae mi ne ba ile ni tumelo yeo ye ne ba sa z’o fumana ha ba kutela habo bona. Kona libaka, Pitrosi n’a bulela kwa Bakreste ba mwa Kapadosia mwa liñolo la hae la makalelo.

Kono lilimo ha li nze li ya, Bakreste ba mwa Kapadosia ba kala ku lyanganiswa ki lituto za filosofi ya sihedeni. Mane baeteleli ba balalu ba likeleke za mwa Kapadosia ba mwa ma-300 C.E., ne ba yemezi ka ku tiya tuto ye siyo mwa Mañolo ya Silalu. Mabizo a bona ki bo Gregory wa kwa Nazianzus, Basil Yo Mutuna, ni munyan’a hae Gregory wa kwa Nyssa.

Basil Yo Mutuna hape n’a susueza mupilelo wa ku itima lika. Mandu a sibotana a mwa Kapadosia a ku cakula mwa macwe, n’a lumelelana hahulu ni bupilo bwa ku itima lika b’o Basil Yo Mutuna n’a susueza batu ku pila ka bona. Batu be ne ba itima lika ha ne ba ata, likeleke mutumbi ne li yahilwe mwahal’a ye miñwi ya mingelo ye mituna ya mwa macwe. Ha ku to fitwanga mwa ma-1200, likeleke ze bat’o ba 300 ne se li cakuzwi mwa macwe. Buñata bwa likeleke zeo li bukelelizwe ku t’o fita ni la kacenu le.

Nihaike likeleke ni mandu a bulapeli ao ha li sa itusiswa, mupilelo wa batu ba ba pila kwateñi ha u si ka cinca hahulu mwahal’a lilimo na lilimo ze fitile. Mahaha a mañata a sa itusiswa sina mandu. Ki ba sikai ba ba yanga kwa Kapadosia ba ba sa yo komokiswangi ki m’o bayahi ba miswalo ba kwateñi ba konezi ku fetula lika ze ikezahelezi fela ku ba mandu a luli.

[Mapa ye fa likepe 24, 25]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

KAPADOSIA

CHINA (Cathay)