Rito Ra Yehovha Ra Hanya

Tinhla-nkulu Ta Buku Ya Deteronoma

LEMBE ra kona a ku ri 1473 B.C.E. Se a ku hundze malembe ya 40 Yehovha a ntshunxe vana va Israyele evuhlongeni bya le Egipta. Endzhaku ko heta malembe lawa yo tala emananga, Vaisrayele a va nga si va ni tiko. Kambe, eku heteleleni, va yime endzilakaneni wa Tiko leri Tshembisiweke. Xana a ku ta humelela yini loko va ri teka? Xana a va ta hlangavetana ni swiphiqo swihi naswona a va fanele va langutana na swona njhani?

Loko Vaisrayele va nga si tsemakanya Nambu wa Yordani va nghena etikweni ra Kanana, Muxe u endle vandlha leri ri lunghekela ntirho lowukulu lowu a wu ri rindzile. Njhani? Hi ku nyikela tinkulumo leti landzelelanaka leti khutazaka ni ku khongotela, leti layaka ni leti tsundzuxaka. U tsundzuxe Vaisrayele leswaku Yehovha Xikwembu u faneriwa hi ku tinyiketela loku hlawulekeke nileswaku a va fanele va nga ti landzeli tindlela ta matiko lama va rhendzeleke. Tinkulumo teto ti vumba xiphemu lexikulu xa buku ya Bibele ya Deteronoma. Naswona ndzayo leyi kumekaka eka tona hi leyi hi yi lavaka namuntlha, hikuva na hina hi hanya emisaveni leyi swi tikaka swinene ku tinyiketela hi ndlela leyi hlawulekeke eka Yehovha.—Vaheveru 4:12.

Buku ya Deteronoma leyi tsariweke hi Muxe handle ka ndzima yo hetelela, yi hlanganisa nkarhi lowu tlulakanyana tin’hweti timbirhi. * (Deteronoma 1:3; Yoxuwa 4:19) A hi xiyeni ndlela leyi leswi tsariweke kwalaho swi nga hi pfunaka ha yona leswaku hi rhandza Yehovha Xikwembu hi timbilu ta hina hinkwato ni ku n’wi tirhela hi ku tshembeka.

‘U NGA RIVALI LESWI MAHLO YA WENA MA SWI VONEKE’

(Deteronoma 1:1–4:49)

Enkulumeni yo sungula, Muxe u rungula swin’wana swa leswi humeleleke emananga —ngopfu-ngopfu leswi a swi ta pfuna Vaisrayele loko va tilunghiselela ku teka Tiko leri Tshembisiweke. Mhaka ya ku vekiwa ka vaavanyisi yi fanele yi va tsundzuxe leswaku Yehovha u hlela vanhu va yena hi ndlela leyi tiyisekisaka leswaku wa va rhandza. Muxe u tlhele a hlamusela leswaku xiviko xo biha xa tinhlori ta khume xi endle leswaku xitukulwana xa le mahlweni ka xexo xi tsandzeka ku nghena etikweni leri xi tshembisiweke rona. Anakanya hi ndlela leyi vayingiseri va Muxe va faneleke va titwe ha yona loko va kuma xikombiso lexi lemukisaka tanihi leswi se a va ri vona tiko ra kona.

Loko va tsundzuka leswaku Yehovha u nyike vana va Israyele matimba yo hlula loko va nga si tsemakanya nambu wa Yordani va fanele va ve ni xivindzi tanihi leswi a va lunghekele ku sungula ku hlula tiko leri nga ehase ka nambu. Etikweni leri a va ri kusuhi ni ku ri teka, ku gandzela swikwembu swa hava a ko va tshamelo maxelo. Hakunene a swi fanela leswaku Muxe a nyikela xilemukiso xexo xo kongoma malunghana ni ku gandzela swifaniso!

Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:

2:4-6, 9, 19, 24, 31-35; 3:1-6—Ha yini Vaisrayele va lovise vanhu van’wana lava tshamaka evuxeni bya Yordani kambe va tshika van’wana? Yehovha u lerise Vaisrayele leswaku va nga lwi ni vana va Esawu. Ha yini? Hikuva a va ri vatukulu va makwavo wa Yakobe. Vaisrayele a va nga fanelanga va karhata kumbe ku lwa ni Vamowabu ni Vaamoni hikuva a va ri vatukulu va Lota ntukulu wa Abrahama. Hambiswiritano, Sihoni na Ogo lava a va ri Tihosi ta Vaamori a va nga ri maxaka ya Vaisrayele naswona tiko leri a va ri fuma a ri nga ri ra vona. Hikwalaho, loko Sihoni a alela Vaisrayele ku hundza etikweni rakwe kutani Ogo a ta lwa na vona, Yehovha u lerise Vaisrayele leswaku va lovisa miti ya vona va nga siyi na munhu na un’we.

4:15-20, 23, 24—Xana ku yirisiwa ka ku endla swifaniso leswi vatliweke a ku vula leswaku swi bihile ku tiendlela swifaniso swo karhi hi xikongomelo xo khavisa? Doo! Ku yirisiwa loku vuriwaka laha a ku ri ka ku endla swifaniso swo swi gandzela—a ku lwisana ni ku ‘nkhinsamela swifaniso ni ku swi tirhela.’ Matsalwa a ma ku yirisi ku vatla kumbe ku mpfampfarhuta swifaniso swo khavisa ha swona.—1 Tihosi 7:18, 25.

Dyondzo Eka Hina:

1:2, 19. Vana va Israyele va pembele emananga ku ringana malembe ya kwalomu ka 38, hambileswi ku ya eKadexi-baniya a swi ta teka “masiku ya 11 ku suka eHorebe [ku nga ndhawu leyi nga ni tintshava le Ntshaveni ya Sinayi laha Swileriso swa Khume swi kumiweke kona] hi ndlela ya Ntshava ya Seyiri.” Hakunene va humeleriwe hi nchumu wo vava hikwalaho ka ku nga yingisi Yehovha Xikwembu!—Tinhlayo 14:26-34.

1:16, 17. Milawu ya Xikwembu yo avanyisa ya ha ri tano ninamuntlha. Lava va byarhisiweke vutihlamuleri byo tirha eka komiti ya vuavanyisi a va fanelanga va pfumelela xihlawuhlawu kumbe ku chava vanhu ku soholota swiboho swa vona.

4:9. A swi ri swa nkoka leswaku Vaisrayele va ‘tsundzuka swilo leswi mahlo ya vona ma swi voneke’ leswaku va humelela. Leswi misava leyintshwa leyi tshembisiweke yi nga kwala nyongeni, i swa nkoka leswaku na hina hi tshama hi ri karhi hi tsundzuka swiendlo swa Yehovha leswi hlamarisaka hi ku va swichudeni leswi gingiritekaka swa Rito ra yena.

RHANDZA YEHOVHA NASWONA U YINGISA MILAWU YA YENA

(Deteronoma 5:1–26:19)

Enkulumeni yakwe ya vumbirhi, Muxe u hlamusele hi ta ku nyikiwa ka Nawu eNtshaveni ya Sinayi a tlhela a vula Swileriso swa Khume. Ku boxiwe matiko ya nkombo lama faneriwaka hi ku herisiwa hi ku helela. Vana va Israyele va tsundzuxiwe dyondzo ya nkoka leyi va yi dyondzeke emananga: “Munhu a nga hanyi hi xinkwa ntsena, kambe munhu u hanya hi marito hinkwawo lama humaka enon’wini wa Yehovha.” Etikweni ra vona lerintshwa, a va fanele va “hlayisa nawu hinkwawo.”—Deteronoma 8:3; 11:8.

Loko se va tshamiseka etikweni ra xitshembiso, Vaisrayele a va ta lava milawu ku nga ri ya malunghana ni ku gandzela ntsena kambe ni ya vuavanyisi, vulawuri, nyimpi ni vutomi bya siku ni siku ni vanhu swin’we ni bya munhu hi yexe.  Muxe u pfuxete milawu yoleyo kutani a kandziyisa xilaveko xo rhandza Yehovha ni ku yingisa milawu ya yena.

Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:

8:3, 4—Swiambalo swa Vaisrayele a swi hlakalanga ni milenge ya vona a yi pfimbanga loko va tsendzeleka emananga hi ndlela yihi? Rero a ku ri lunghiselelo ra singita, ku fana ni mphakelo wa nkarhi na nkarhi wa manna. Vaisrayele va tirhise swiambalo ni tintangu leti va sunguleke riendzo ra le mananga ha tona, kumbexana va swi hundzisela eka van’wana loko vana va kula niloko lava dyuhaleke va fa. Tanihi leswi ku hlayiwa kumbirhi loku endliweke eku sunguleni ni le ku heleni ka riendzo ra le mananga ku kombisaka leswaku nhlayo ya Vaisrayele a yi engetelekanga, swi nga endleka mphakelo wa swilo leswi a wu enerile.—Tinhlayo 2:32; 26:51.

14:21—Hikwalaho ka yini Vaisrayele a va fanele ku nyika muluveri kumbe ku xavisela munhu wumbe nyama ya xifuwo lexi nga halatiwangiki ngati lexi vona vini a va nga ta xi dya? Xiga lexi nge “muluveri” eBibeleni xi nga ha kombetela eka munhu la nga riki Muisrayele loyi a veke muproselita kumbe muaki la hanyaka hi milawu ya xisekelo ya tiko rero kambe loyi a nga hundzukangiki mugandzeri wa Yehovha. Munhu wumbe ni muluveri la nga hundzukangiki muproselita a va nga ri ehansi ka Nawu, kutani a va yi tirhisa hi tindlela to hambana-hambana nyama ya swifuwo leswi nga halatiwangiki ngati. Vaisrayele a va pfumeleriwile ku va nyika kumbe ku va xavisela swifuwo swo tano. Hi hala tlhelo, vaproselita a va bohiwe hi ntwanano wa Nawu. Hilaha swi kombisiweke hakona eka Levhitika 17:10, munhu wo tano a a nga pfumeleriwi ku dya ngati ya xiharhi.

24:6—Ha yini ku teka “ribye ro sila kumbe xisilo xa rona xi va xitiyisekiso xa nandzu” a swi fana ni ku teka “moya-xiviri”? Ribye ro sila ni xisilo xa rona a swi yimela “moya-xiviri” wa munhu kumbe vutomi byakwe. Ku teka xin’wana xa swilo leswi a swi ta endla leswaku ndyangu hinkwawo wu nga ha kumi swakudya swa siku ni siku.

25:9—I yini lexi a xi ri xa nkoka hi ku hluvula phaxani ni ku tshwutela exikandzeni xa munhu la alaka ku teka nsati wa makwavo? Hi ku ya hi “ntolovelo wa le minkarhini yo sungula eIsrayele malunghana ni mfanelo ya ku kutsula . . . , munhu a a fanele a hluvula phaxani rakwe a ri nyika munhu-kulobye.” (Rhuti 4:7) Hikwalaho ku hluvula phaxani ra wanuna la alaka ku teka nsati wa makwavo a swi tiyisekisa leswaku u ale vutihlamuleri byakwe kumbe mfanelo yo tswalela makwavo la feke mudyandzhaka. Mhaka leyi a yi nyumisa. (Deteronoma 25:10) Ku tshwutela exikandzeni xakwe a ku ri xiendlo xa ku n’wi chicha xiyimo.—Tinhlayo 12:14.

Dyondzo Eka Hina:

6:6-9. Tanihi leswi Vaisrayele a va lerisiwe ku tiva Nawu, na hina hi fanele hi tiva milawu ya Xikwembu hi mbilu, hi tshama hi ri karhi hi yi tsundzuka naswona hi yi dyondzisa vana va hina hi ku phindha-phindha. Hi fanele hi yi ‘bohelela yi va xikombiso emavokweni ya hina’ leswaku swiendlo swa hina—leswi yimeriwaka hi mavoko ya hina—swi kombisa leswaku hi yingisa Yehovha. Naswona ku fana ni ‘vamba ra le mombyeni exikarhi ka mahlo,’ ku yingisa ka hina ku fanele ku voniwa hi vanhu hinkwavo.

 6:16. Hi nga tshuki hi ringa Yehovha hilaha Vaisrayele lava pfumalaka ripfumelo va endleke hakona eMassa, laha va gunguleke hikwalaho ka ku pfumaleka ka mati.—Eksoda 17:1-7.

8:11-18. Ku hlongorisa rifuwo swi nga endla leswaku hi rivala Yehovha.

9:4-6. Hi fanele hi tivonela eka moya wa ku tivona hi ri lava lulameke.

13:6. A hi fanelanga hi pfumelela munhu a hi hambukisa eku gandzeleni Yehovha.

14:1. Ku tixekelela swi kombisa ku ka munhu a nga wu xiximi miri wa yena, ku nga fambisana ni vukhongeri bya mavunwa naswona ku fanele ku papalatiwa. (1 Tihosi 18:25-28) Ntshembo wa hina wa ku pfuxiwa ka vafi wu endla leswaku ku rilela vafi hi ndlela yo tano leyi hundzeletiweke ku nga faneleki.

20:5-7; 24:5. Lava nga ni swiyimo swo hlawuleka va fanele va anakanyeriwa, hambiloko ntirho lowu endliwaka wu ri wa nkoka.

22:23-27. Ndlela yin’wana ya ku tilwela leyi tirhaka swinene loko wansati a xungetiwa hi ku pfinyiwa i ku ba nkalanga.

“MI FANELE MI HLAWULA VUTOMI”

(Deteronoma 27:1–34:12)

Enkulumeni yakwe ya vunharhu, Muxe u vule leswaku endzhaku ka loko Vaisrayele va tsemakanye nambu wa Yordani, va fanele va tsala Nawu emaribyeni lamakulu va tlhela va vula mindzhukano leyi nga ta va wela loko va nga yingisi ni mikateko leyi va nga ta yi kuma loko va yingisa. Nkulumo ya vumune yi sungula hi ta ku pfuxetiwa ka ntwanano exikarhi ka Yehovha ni Vaisrayele. Muxe u tlhele a tsundzuxa malunghana ni ku nga yingisi a tlhela a khutaza vanhu leswaku va “hlawula vutomi.”—Deteronoma 30:19.

Ku engetela eka nkulumo ya vumune, Muxe u hlamusele ku cinca ka vurhangeri kutani a dyondzisa Vaisrayele risimu ro saseka leri dzunisaka Yehovha a tlhela a tsundzuxa hi ta makhombo lama tisiwaka hi ku ka munhu a nga tshembeki. Endzhaku ko katekisa tinyimba leti, Muxe u file a ri ni malembe ya 120 hi vukhale kutani a lahliwa. U ririwe masiku ya 30, ku nga nkarhi lowu ringanaka ni hafu ya nkarhi lowu hlanganisiwaka hi buku ya Deteronoma.

Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:

32:13, 14—Leswi Vaisrayele a va yirisiwe ku dya mafurha, xana a swi vula yini ku dya ka vona “mafurha ya makhuna”? Xiga lexi xi tirhisiwe hi ndlela yo fanekisela naswona xi vula swiharhi leswi noneke entlhambini. Marito yo tano yo fanekisela ma kombisiwe hileswaku ndzimana leyi fanaka yi vulavula hi “koroni leyinene ngopfu” ni “ngati ya diriva.”

33:1-29—Ha yini Simiyoni a nga boxiwanga hi ku kongoma eka mikateko leyi Muxe a katekiseke vana va Israyele ha yona? Sweswo swi vangiwe hileswi Simiyoni swin’we na Levhi va veke ni “nsele” naswona vukarhi bya vona a byi ri bya “tihanyi.” (Genesa 34:13-31; 49:5-7) Ndzhaka ya vona a yi nga ringani ni ya tinyimba letin’wana. Levhi u kume miti ya 48 kasi xiphemu xa Simiyoni a xi ri endzeni ka tiko ra Yuda. (Yoxuwa 19:9; 21:41, 42) Hikwalaho, Muxe a nga n’wi katekisanga hi ku kongoma Simiyoni. Hambiswiritano, nkateko wa Simiyoni wu katsiwile eka mikateko leyi katsaka Vaisrayele.

Dyondzo Eka Hina:

31:12. Vantshwa va fanele ku tshama ni lavakulu eminhlanganweni ya vandlha naswona va tikarhatela ku yingisa ni ku dyondza.

32:4. Mintirho hinkwayo ya Yehovha yi hetisekile hikuva u kombisa timfanelo ta yena ta vululami, vutlhari, rirhandzu ni matimba hi ndlela leyi heleleke.

I Ya Nkoka Swinene Eka Hina

Deteronoma yi vulavula hi Yehovha tanihi “Yehovha un’we.” (Deteronoma 6:4) Buku leyi yi vulavula hi vanhu lava nga ni vuxaka byo hlawuleka na Xikwembu. Nakambe buku ya Deteronoma yi lemuxa hi ku gandzela swikwembu swa hava yi tlhela yi kandziyisa xilaveko xa ku tinyiketela hi ku hlawuleka eka Xikwembu xa ntiyiso.

Entiyisweni, buku ya Deteronoma i ya nkoka swinene eka hina! Hambileswi hi nga riki ehansi ka Nawu, hi nga dyondza swo tala eka yona leswi nga ta hi pfuna leswaku hi ‘rhandza Yehovha Xikwembu xa hina hi mbilu ya hina hinkwayo, moya-xiviri wa hina hinkwawo ni hi matimba ya hina lamakulu hinkwawo.’—Deteronoma 6:5.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 24]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

SEYIRI

Kadexi-baniya

Ntshava ya Sinayi (Horebe)

Lwandle ro Tshwuka

[Xihlovo Xa Kona]

Based on maps copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Tinkulumo ta Muxe hi tona ti vumbaka xiphemu lexikulu xa buku ya Deteronoma

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Hi yihi dyondzo leyi nyikeriweke hi Yehovha hi ku tirhisa lunghiselelo ra manna?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Ku teka ribye ro sila kumbe xisilo xa rona xi va xitiyisekiso xa nandzu a swi fana ni ku teka “moya-xiviri”