Be ka se isịnede

Be ka se isịnede

“San̄a ke Isọn̄ Emi”

“San̄a ke Isọn̄ Emi”

“San̄a ke Isọn̄ Emi”

“Daha ke enyọn̄ san̄a ke isọn̄ emi, ke uniọn̄ esie, ye ke ubara esie.”—Genesis 13:17.

1. Nso inem inem item ke Abasi ọkọnọ Abraham?

 NTE afo emesima ndika obio-in̄wan̄, eyedi asan̄ade ke ubomisọn̄ aka do ke utịturua? Ndusụk owo ẹsima ndiwat ke enan̄ukwak man ẹsịn̄ede idem ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹkụt kpukpru n̄kpọ. Mbon en̄wen ẹsima ndisan̄a ke ukot man ẹda ini ẹse mme n̄kpọ ẹnyụn̄ ẹmehe ye mmọ. Orụk isan̄ emi isibịghike. Edi kere ise nte eketiede Abraham ke idem ke ini Abasi akasiande enye ete: “Daha ke enyọn̄ san̄a ke isọn̄ emi, ke uniọn̄ esie, ye ke ubara esie: koro ndade enye nnọ fi”!—Genesis 13:17.

2. Ke Abraham ama ọkọkpọn̄ Egypt, enye akaka m̀mọ̀n̄?

2 Kere ban̄a idaha oro akanamde ẹtịn̄ ikọ oro. Abraham, n̄wan esie, ye mbon eken ẹma ẹdụn̄ ke Egypt ke esisịt ini. Genesis ibuot 13 asian nnyịn ete ke mmọ ẹma ẹkpọn̄ Egypt ẹda ufene mmọ ẹka “Negeb.” Ekem Abraham “[oto] ke edem usụk [“Negeb,” NW] asan̄a ke usụn̄ esie, enye esịm Beth-el.” Ke ini mfịna ekedemerede ke ufọt mme ekpeme ufene esie ye eke Lot, eyen eyeneka esie, ama ana in̄wan̄-in̄wan̄ nte ke oyom mmọ mbiba ẹdian̄arede, Abraham ama enyịme Lot ebem iso emek ebiet emi enye edikade. Lot ekemek “una isọn̄ Jordan,” ata edisehe unaisọn̄ “nte in̄wan̄ Jehovah,” ndien nte ini akakade enye ama okodụn̄ ke Sodom. Abasi ọkọdọhọ Abraham ete: “Kam menede enyịn fo nyụn̄ tọn̄ọ ke ebiet emi afo odude nyụn̄ se edere, ye usụk, ye ufien, ye nnasia.” Anaedi Abraham ama ekeme ndida ke edikon̄ ebiet oro ekperede Bethel n̄kụt ikpehe eken. Edi n̄kpọ efen efen ama abuana. Abasi ama ọdọhọ enye ‘asan̄a ke isọn̄ oro’ man etịm ọfiọk nte isọn̄ oro etiede.

3. Ntak emi ekemede ndisọn̄ ndida enyịn ikike n̄kụt nte Abraham akasan̄ade?

3 Se ededi udomo oro Abraham akasan̄ade ke isọn̄ oro mbemiso enye ekesịmde Hebron, enye ama enen̄ede ọfiọk Isọn̄ Un̄wọn̄ọ akan nte ata ediwak nnyịn ifiọkde. Kere ban̄a mme ebiet oro ẹsiakde ke mbụk emi—Negeb, Bethel, Unaisọn̄ Jordan, Sodom, ye Hebron. Ndi esisọn̄ fi ndida enyịn ikike n̄kụt ebiet emi mmọ ẹkedude? Emi edi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ọnọ ediwak owo koro ibat ibat ikọt Jehovah ẹka mme ebiet oro mmọ ẹkotde ẹban̄a ke Bible, ẹnyụn̄ ẹsan̄a ke ofụri isọn̄ oro. Kpa ye oro, nnyịn imenyene ntak ndinen̄ede nnyene udọn̄ ndifiọk mme ebiet oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Bible. Ntak-a?

4, 5. (a) Didie ke Mme N̄ke 18:15 enyene ebuana ye ndifiọk mme idụt emi ẹsiakde ke Bible? (b) Nso uwụtn̄kpọ ke Zephaniah ibuot 2 ọnọ?

4 Ikọ Abasi ọdọhọ ete: “Esịt asian enyene ifiọk: ndien utọn̄ owo eti ibuot oyom ifiọk.” (Mme N̄ke 18:15) Odu ata ediwak ibuot nneme emi owo ekemede ndifiọk, edi nnennen ifiọk aban̄ade Jehovah Abasi ye mme edinam esie ẹdi akpan n̄kpọ ẹkan. Ke akpanikọ, se nnyịn ikotde ke Bible edi se ẹyomde man inyene nnennen ifiọk oro. (2 Timothy 3:16) Nte ededi, fiọk ete ke oyom mbufiọk. Oro edi ukeme ndifiọk ebuana oro nsio nsio ikpehe ye ofụri n̄kpọ ẹnyenede. Emi edi ntre ye mme n̄kpọ oro ẹtịn̄de ẹban̄a mme ebiet ke Bible. Ke uwụtn̄kpọ, ata ediwak nnyịn imọfiọk ebiet emi Egypt odude, edi an̄wan̄a nnyịn adan̄a didie nte ke Abraham ọkọwọrọ ke Egypt ‘aka Negeb,’ ekem aka Bethel, ke akpatre aka Hebron? Nte afo ọmọfiọk nte ẹkemede ndisan̄a nsịm mme ebiet emi kiet kiet?

5 Mîdịghe ekeme ndidi afo emetiene ndutịm edikot Bible oro esịnede Zephaniah ibuot 2. Afo omokot do aban̄a enyịn̄ mme obio, mme owo, ye mme idụt. Ke ibuot kiet oro kpọt, ẹsiak Gaza, Ashkelon, Ashdod, Ekron, Sodom, ye Nineveh ọkọrọ ye Canaan, Moab, Ammon, ye Assyria. Ndi afo ama ekeme ndida enyịn ikike n̄kụt ebiet oro ata ata mme owo ẹkedụn̄ọde, kpa mme owo oro ẹkenyenede ebuana ye edisu ntịn̄nnịm ikọ Abasi?

6. Ntak emi ndusụk Christian ẹmade mme n̄wed ndise obio idahaemi? (Se ekebe.)

6 Ediwak nditọ ukpepn̄kpọ Bible ẹmenen̄ede ẹbọ ufọn ẹto edise mme n̄wed ndise obio oro ẹsiakde ke Bible. Mmọ isinamke emi ke ntak oro mmọ ẹmade mme n̄wed ndise obio, edi koro mmọ ẹfiọkde ẹte ke mmimọ ndise mme n̄wed ndise obio ayanam mmimọ inen̄ede ifiọk Ikọ Abasi. N̄wed ndise obio ekeme n̄ko ndin̄wam mmọ ẹnen̄ede ẹnyene mbufiọk, anamde mmọ ẹkụt nte mme akpan n̄kpọ oro mmimọ ima ikọfọfiọk ẹnyenede ebuana ye mme ntọt efen. Nte nnyịn ididụn̄ọrede ndusụk uwụtn̄kpọ, etie nte afo n̄ko eyenen̄ede owụt esịtekọm ọnọ Jehovah onyụn̄ enen̄ede ọfiọk mme mbụk oro ẹdude ke Ikọ esie.—Se ekebe oro odude ke page 14.

Ndifiọk nte Usụn̄ Oyomde Anam Ifiọk Okpon

7, 8. (a) Nso n̄kpọ n̄kpaidem ke Samson akanam ke Gaza? (b) Ewe ntọt ikeme ndinam se Samson akanamde enen̄ede an̄wan̄a owo? (c) Didie ke ifiọk oro inyenede iban̄a mbụk Samson ẹkeme ndin̄wam nnyịn?

7 Ke Judges 16:2, afo oyokot nte ke Samson Ebiereikpe odu ke Gaza. Ẹsiwak ndisiak Gaza ke mbụk n̄kpọntịbe eyomfịn, ntre afo emekeme ndifiọk ikpehe emi Samson okodude, ke obio mme Philistine emi ekperede Esụk Mediterranean. [gl 11] Ọfọn kop se Judges 16:3 ọdọhọde: “Samson anana tutu esịm ufọt okoneyo, ndien edemede ke ufọt okoneyo, aka okomụm itịm otop obio, ye obubọk itịm mbiba, edịbede mmọ, ye eto usịn-usụn̄ n̄ko, emen mmọ odori ke afara esiemmọ, ndien obiom mmọ ọdọk ke ibuot obot emi asakde iso ese Hebron.”

8 Nte eyịghe mîdụhe, itịm ye obubọk ọkpọsọn̄ obio nte Gaza ẹma ẹnen̄ede ẹkponi ẹnyụn̄ ẹdobi. Kere nte afo okpodomode ndimenede mmọ! Samson ama emenede mmọ, edi enye ekemen mmọ aka m̀mọ̀n̄, ndien enye akasan̄a didie? Ọfọn, Gaza odu ke mbenesụk emi ekperede ndidi ukem ye enyọn̄ inyan̄. [gl 15] Nte ededi, Hebron odu ke edem usiahautịn, emi okon̄de ke n̄kpọ nte mita 900—emi ọwọrọde ndidọk edikon̄ obot! Nnyịn inen̄ekede ifiọk ebiet emi “obot emi asakde iso ese Hebron” okodude, edi obio oro edi kilomita 60 ọtọn̄ọde ke Gaza—ndien odu ke enyọn̄ obot! Nte ndifiọk nte usụn̄ okoyomde inamke nnyịn inen̄ede inyene ifiọk iban̄a isan̄ Samson? Ndien ti ntak emi Samson ekekemede ndinam orụk n̄kpọ oro—“spirit Jehovah [ama] odụk enye ke idem.” (Judges 14:6, 19; 15:14) Nte mme Christian mfịn, nnyịn idorike enyịn spirit Abasi ndinọ nnyịn n̄wọrọnda odudu ikpọkidem. Edi, okopodudu spirit Abasi ekeme ndinam nnyịn inen̄ede ifiọk mme n̄kpọ eke spirit onyụn̄ anam nnyịn ikop odudu nte ekemde ye ‘owo eke idide ke esịtidem.’ (1 Corinth 2:10-16; 13:8; Ephesus 3:16, NW; Colossae 1:9, 10) Ih, edieke mbụk Samson an̄wan̄ade nnyịn, imekeme ndifiọk nte ke spirit Abasi ekeme ndin̄wam nnyịn.

9, 10. (a) Nso ikabuana ke Gideon ndikan mbon Midian? (b) Didie ke nnyịn ndifiọk mme obio oro enye akasan̄ade ekeme ndinam mbụk emi enen̄ede an̄wan̄a?

9 Mbụk en̄wen oro anamde nnyịn ifiọk nte usụn̄ okoyomde edi Gideon ndikakan mbon Midian. Ata ediwak ke otu mbon oro ẹsikotde Bible ẹfiọk ke Gideon Ebiereikpe ye owo 300 ẹma ẹkan mbuaha udịmekọn̄ emi ẹkedide owo 135,000—mbon Midian, Amalek, ye mbon eken oro ẹkenamde nna ke Unaisọn̄ Jezreel, ke mbọhọ Obot Moreh. [gl 18] Gideon ye iren esie ẹma ẹfri obukpon̄, ẹnuak aban̄ man ẹkụt nsadan̄ikan̄ mmọ, ẹnyụn̄ ẹfiori ẹte: “Ofụt Jehovah ye eke Gideon.” Emi ama etịmede onyụn̄ anam mme asua ẹyomo nsia, tutu mmọ ẹtọn̄ọ ndiwot kiet eken. (Judges 6:33; 7:1-22) Ndi ofụri se iketịbede ekedi oro, usọp usọp edinam ke okoneyo? Kot ka iso ke Judges ibuot 7 ye 8. Afo oyokụt ke Gideon ama ebịne mme asua. Ke otu ediwak ebiet oro ẹsiakde, mfịn owo ikemeke ndifiọk ebiet oro ndusụk mmọ ẹkedude, ntre ekeme ndidi mmọ ididụhe ke mme ndise obio ke Bible. Edi, ẹsiak ediwak ebiet oro ẹkemede ndin̄wam nnyịn ifiọk nte Gideon akasan̄ade.

10 Gideon ama ebịne nsụhọ mbuaha udịmekọn̄ oro ebe Beth-shittah onyụn̄ ebịne aka edem usụk ekesịm Abel-meholah, emi ekperede Jordan. (Judges 7:22-25) Mbụk oro ọdọhọ ete: ‘Gideon esịm ke Jordan, ndien asan̄a ebe, ye owo ikie ita emi ẹdude ye enye, ẹkpọt, edi ẹsụk ẹbịne.’ Ke ndondo oro ẹkebede Jordan, nditọ Israel ẹma ẹbịne mme asua ẹka edem usụk ẹkesịm Succoth ye Penuel, emi ekperede Jabbok, ekem ẹdọk ẹka Jogbehah (emi ekperede Amman eyomfịn ke Jordan). Oro ekedi edibịne owo nnyụn̄ n̄n̄wana ekọn̄ ke n̄kpọ nte kilomita 80. Gideon ama omụm onyụn̄ owot ndidem Midian iba; ekem afiak ọnyọn̄ obio esie ke Ophrah, emi ekperede ebiet oro en̄wan emi ọkọtọn̄ọde. (Judges 8:4-12, 21-27) Nte an̄wan̄ade, en̄wan Gideon ama akan edifri obukpon̄, edifụn̄ nsadan̄ikan̄, ye edifiori n̄kpo ke minit ifan̄. Ndien kere nte oro anamde se ẹtịn̄de ẹban̄a iren mbuọtidem enen̄ede enyene se ọwọrọde: “Ini ididụhe ami ndibụk mbụk Gideon, ye [mbon eken emi ẹkewọn̄ọde] ẹkpọn̄ mmem-idem ẹkabade ẹkop idem, ẹwọn̄ọ ẹdi uko ke ekọn̄.” (Mme Hebrew 11:32-34) Mme Christian ẹkeme ndikpa mba n̄ko, edi nte idịghe akpan n̄kpọ ndika iso nnam uduak Abasi?—2 Corinth 4:1, 16; Galatia 6:9.

Mme Owo Ẹsikere Ẹnyụn̄ Ẹnam N̄kpọ Didie?

11. Nditọ Israel ẹkesan̄a didie mbemiso ye ke ẹma ẹkesịm Kadesh?

11 Ndusụk owo ẹkeme ndise mme ndise obio ke Bible man ẹkụt mme itie, edi ndi afo emekere ke mme ndise oro ẹkeme ndinam ẹfiọk nte mme owo ẹsikerede n̄kpọ? Da nditọ Israel oro ẹkekpọn̄de Obot Sinai ẹsan̄a ẹka Isọn̄ Un̄wọn̄ọ nte uwụtn̄kpọ. Okposụkedi ekedide ẹsan̄a ẹtuak ẹda, ke akpatre, mmọ ẹma ẹsịm Kadesh (m̀mê, Kadesh-barnea). [gl 9] Deuteronomy 1:2 ọdọhọ ke emi edi isan̄ usen 11, isan̄ emi edide n̄kpọ nte kilomita 270. Moses ama ọdọn̄ mbon uyep 12 do ẹka Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. (Numbers 10:12, 33; 11:34, 35; 12:16; 13:1-3, 25, 26) Mbon uyep oro ẹkesan̄a ke edem edere ẹbe ke Negeb, etie nte ẹma ẹbe Beer-sheba, ekem Hebron, ẹnyụn̄ ẹsịm adan̄a Isọn̄ Un̄wọn̄ọ ke edem edere. (Numbers 13:21-24) Sia nditọ Israel ẹkenyịmede idiọk etop oro mbon uyep duop ẹkenọde, mmọ ẹkenyene ndiyo ke wilderness ke isua 40. (Numbers 14:1-34) Nso ke emi owụt aban̄a mbuọtidem ye unyịme mmọ ndibuọt idem ke Jehovah?—Deuteronomy 1:19-33; Psalm 78:22, 32-43; Jude 5.

12. Nso ke nnyịn ikeme nditịn̄ mban̄a mbuọtidem nditọ Israel, ndien ntak oro edide n̄kpọ emi nnyịn ikpekerede iban̄a?

12 Kere ban̄a ebiet emi Isọn̄ Un̄wọn̄ọ okodude. Edieke nditọ Israel ẹkpekenyenede mbuọtidem ẹnyụn̄ ẹkopde item Joshua ye Caleb, ndi mmọ ẹkpekesan̄a anyan isan̄ oro mbemiso ẹsịmde Isọn̄ Un̄wọn̄ọ? Kadesh ekedi n̄kpọ nte kilomita 16 ọtọn̄ọde ke Beer-lahai-roi, emi Isaac ye Rebekah ẹkedụn̄de. [gl 7] Ikọyọhọke kilomita 95 ndisịm Beer-sheba, emi ẹdọhọde ke edi adan̄a edem usụk Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. (Genesis 24:62; 25:11; 2 Samuel 3:10) Ke ẹma ẹkesan̄a ẹto Egypt ẹkesịm Obot Sinai ndien ekem ẹsan̄a kilomita 270 ẹsịm Kadesh, eketie nte n̄kpọ eke mmọ ẹkekperede ndidụk Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. Nnyịn n̄ko imekpere ndidụk Paradise isọn̄ oro ẹn̄wọn̄ọde. Nso ke nnyịn ikpep ito emi? Apostle Paul ama ada se iketịbede inọ nditọ Israel ọnọ item emi: “Mmọdo ẹyak nnyịn isịn ifịk idụk ke nduọk-odudu oro, mbak owo baba kiet edidụk ke orụk ntụt-utọn̄ oro ọduọ.”—Mme Hebrew 3:16–4:11.

13, 14. (a) Nso ikanam mbon Gibeon ẹnam n̄kpọ ye iwụk? (b) Nso iwụt edu mbon Gibeon, ndien nso ke nnyịn ikpekpep ito emi?

13 Ẹkụt isio isio edu—oro edi, edinyene mbuọtidem ke Abasi ayanam uduak esie—ke mbụk Bible aban̄ade mbon Gibeon. Ke Joshua ama akada nditọ Israel ebe Akpa Jordan odụk isọn̄ oro Abasi ọkọn̄wọn̄ọde ọnọ ubon Abraham, ini ama ekem ndibịn mbon Canaan mfep. (Deuteronomy 7:1-3) Oro ama esịne mbon Gibeon. Nditọ Israel ẹma ẹkan Jericho ye Ai ẹnyụn̄ ẹnam nna ke Gilgal oro mîyomke usụn̄. Mbon Gibeon ikoyomke ndikpan̄a nte mbon Canaan oro ẹkesụn̄ide, ntem mmọ ẹma ẹnọ mme owo ẹka ẹbịne Joshua ke Gilgal. Mmọ ẹkenam nte n̄kpọ eke mmimọ mîtoho Canaan man ẹkpenam emem ye mme Hebrew.

14 Mme andida ke ibuot mmọ ẹkedọhọ ẹte: ‘Nnyịn ikọt fo ito ke ata anyan idụt idi, iban̄a enyịn̄ Jehovah Abasi fo.’ (Joshua 9:3-9) Ọfọn̄ ye udia mmọ ẹma ẹtie nte mmọ ẹketo ata anyan idụt ẹdi, edi ke nditịm ntịn̄, Gibeon ekedi n̄kpọ nte kilomita 30 ọtọn̄ọde ke Gilgal. [gl 19] Sia ẹkenịmde mmọ ke akpanikọ, Joshua ye mbọn̄ esop ẹma ẹnam emem ye Gibeon ye mme obio oro ẹdian̄ade adan̄a ye Gibeon. Ndi n̄kari mbon Gibeon ekedi man ẹbọhọ nsobo kpọt? Ikedịghe ntre, ekedi ke ntak udọn̄ mmọ ndinyene mfọn Abasi Israel. Jehovah ama enyịme mbon Gibeon ẹkabade ẹdi “mme asiak-ifia, ye mme okoi-mmọn̄ [ẹnọ] mbon esop ye itie-uwa Jehovah.” (Joshua 9:11-27) Mbon Gibeon ẹma ẹka iso ẹnyịme ndinam mme usụhọde utom ke itie utuakibuot Jehovah. Etie nte ndusụk mmọ ẹma ẹsịne ke otu mme Nethinim emi ẹketode Babylon ẹnyọn̄ọ ẹdi ẹdinam utom ke temple oro ẹkefiakde ẹbọp. (Ezra 2:1, 2, 43-54; 8:20) Nnyịn imekeme ndikpebe edu mmọ ebe ke ndidomo ndinam emem ye Abasi nnyụn̄ nnyịme ndinam ọkpọkọm usụhọde utom ke itie utuakibuot esie.

Ndinyene Edu N̄waidem

15. Ntak emi nnyịn ikpenyenede udọn̄ ke mme n̄kpọ ẹban̄ade isọn̄ ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek?

15 Mme n̄kpọ ẹban̄ade isọn̄ Bible ẹdu ke mme mbụk N̄wed Abasi Christian Usem Greek, utọ nte mme isan̄ ukwọrọikọ Jesus ye eke apostle Paul. (Mark 1:38; 7:24, 31; 10:1; Luke 8:1; 13:22; 2 Corinth 11:25, 26) Domo ndikere udomo isan̄ oro ẹkesan̄ade ke mme mbụk oro ẹtienede mi.

16. Didie ke mme Christian ke Beroea ẹkewụt ke mmimọ imama Paul?

16 Ke udiana isan̄ isụn̄utom esie (udịm emi edide uduot mmọn̄ibọn̄ ke ndise obio), Paul ama ebehe ke Philippi, emi odude idahaemi ke Greece. [gl 33] Enye ama ọnọ ikọ ntiense do, ẹsịn ẹnyụn̄ ẹsio enye ke ufọk-n̄kpọkọbi, ndien ekem enye ebe aka Thessalonica. (Utom 16:6-17:1) Ke ini mme Jew ẹkesịnde nsọk ẹnọ ẹtọn̄ọ ntịme, nditọete ke Thessalonica ẹma ẹkpek Paul ẹte aka Beroea, emi edide n̄kpọ nte kilomita 65. Utom ukwọrọikọ Paul ama enyene uforo ke Beroea, edi mme Jew ẹma ẹdi ẹdisịn nsọk ẹnọ mme owo ẹsịn ntịme. Ntem, “kpa idaha oro nditọ-ete ẹnam Paul adaha aka n̄kan̄ inyan̄-inyan̄,” ndien “mmọ emi ẹdade Paul usụn̄ ẹda enye ẹsịm ke Athens.” (Utom 17:5-15) Nte an̄wan̄ade, ndusụk mbufa mbet ẹma ẹnyịme ndisan̄a kilomita 40 nsịm Inyan̄ Aegean, ẹnyụn̄ ẹkpe okụk ẹdụk nsụn̄ikan̄ ẹwat ke n̄kpọ nte kilomita 500. Utọ isan̄ oro ama esikama n̄kpọndịk, edi nditọete oro ẹma ẹnyịme ndisobo mme n̄kpọndịk oro man ẹfiak ẹdu esisịt ye andida ke ibuot Abasi emi asan̄ade-san̄a mi.

17. Nso ke nnyịn ikeme ndinen̄ede mfiọk ke ini nnyịn idiọn̄ọde nte Miletus okoyomde usụn̄ ọkpọn̄ Ephesus?

17 Ke ọyọhọ isan̄ esie ita (awawa udịm ke ndise obio), Paul ekebehe ke esụk Miletus. Enye ama ọdọn̄ ete ẹka ẹkekot mbiowo ke esop Ephesus, emi edide n̄kpọ nte kilomita 50. Kere nte mbiowo oro ẹketrede se mmọ ẹkenamde man ẹka ẹkesobo ye Paul. Anaedi mmọ ẹma ẹkop nduaidem ẹnyụn̄ ẹneme ẹban̄a mboho oro nte mmọ ẹkesan̄ade ke usụn̄. Ke mmọ ẹma ẹkesobo ye Paul ẹnyụn̄ ẹkop akam oro enye ọkọbọn̄de, “kpukpru mmọ ẹtua eti-eti, ẹnyụn̄ ẹwan̄a Paul ke itọn̄ ẹtịm enye inua.” “Ndien mmọ ẹsan̄a ntre ẹda enye ẹkeyak ke ubom” man aka Jerusalem. (Utom 20:14-38) Anaedi mmọ ẹma ẹkere ẹnyụn̄ ẹneme ekese n̄kpọ nte mmọ ẹkesan̄ade ke usụn̄ ẹfiak ẹnyọn̄ọ Ephesus. Nte itụkke fi ndikụt ima oro mmọ ẹkenyenede ke ndisan̄a adan̄a anyan usụn̄ oro man ẹkesobo ye asan̄autom emi asan̄ade-san̄a, emi ọkọnọde mmọ item ye nsịnudọn̄? Nte afo omokụt n̄kpọ oro afo ekemede ndikpebe ke mbụk emi?

Kpep N̄kpọ to Isọn̄ Oro ye Idotenyịn Ini Iso

18. Nso ke nnyịn ikpebiere ndinam mban̄a mme ebiet oro ẹsiakde ke Bible?

18 Mme uwụtn̄kpọ oro inemede mi ẹwụt ufọn edimehe ye isọn̄ oro Abasi ọkọnọde nditọ Israel, enye onyụn̄ edi akpan n̄kpọ ke ediwak mbụk Bible. (Nnyịn imonyụn̄ ikeme ndinam enyịn ikike nnyịn an̄wan̄a esịm edifiọk mme idụt n̄kann̄kụk isọn̄ oro, emi ẹtịn̄de ẹban̄a ke mme mbụk Bible.) Nte ifiọk nnyịn kaban̄a Isọn̄ Un̄wọn̄ọ ọkọride, nnyịn ikpenyene nditi akpan n̄kpọ oro ẹkeyomde ẹto nditọ Israel man ẹdụk ẹnyụn̄ ẹdụn̄ ke isọn̄ oro ọfiọrọde “mmọn̄-eba ye aran-ọkwọk.” Oro ekedi ndibak Jehovah nnyụn̄ nnịm mbet esie.—Deuteronomy 6:1, 2; 27:3.

19. Ewe paradise iba ke oyom nnyịn idụn̄ọrede kpukpru ini?

19 Kpasụk ntre mfịn, ana nnyịn inam udeme nnyịn, ibak Jehovah inyụn̄ isọn̄ọ isan̄a ke usụn̄ esie. Ke ndinam ntre, nnyịn iyetiene ibana paradise eke spirit nnyịn oro odude idahaemi ke esop Christian eke ofụri ererimbot. Mme ikpehe ye mme edidiọn̄ esie ẹyetetịm ẹn̄wan̄a nnyịn. Ndien nnyịn imọfiọk ke edidiọn̄ efen efen ke ẹdi. Joshua ama ada nditọ Israel ebe Jordan odụk edisehe eti isọn̄. Idahaemi nnyịn imenyene eti ntak ndidori enyịn nnyụn̄ nnyene mbuọtidem nte ke ata ata Paradise, kpa eti isọn̄, odu nnyịn ke iso.

Nte Afo Emeti?

• Ntak emi nnyịn ikpoyomde ndifori ifiọk ye mbufiọk oro inyenede iban̄a mme isọn̄ Bible?

• Ewe ke otu n̄kpọ ẹban̄ade isọn̄ oro ẹnemede ke ibuotikọ emi enen̄ede an̄wam fi?

• Ewe akpan n̄kpọ ekenen̄ede an̄wan̄a fi nte afo ekekpepde n̄kpọ efen efen aban̄a mme obio oro ndusụk n̄kpọntịbe ẹkedade itie?

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

[Ekebe/Ndise ke page 14]

‘Kụt Eti Isọn̄’

Ke ikpọ mbono eke 2003 ye 2004, Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹdat esịt ndibọ ediye uduot ekpri n̄wed oro ‘Kụt Eti Isọn̄.’ Mme ọyọhọ-uduot ndise obio ye mme chart emi ẹwụtde nsio nsio ebiet oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Bible, akpan akpan Isọn̄ Un̄wọn̄ọ ke nsio nsio ini, ẹyọyọhọ obufa n̄wed emi, oro odude ke n̄kpọ nte usem 80.

Ibuotikọ oro isụk ikpepde mi ada mme utọ nọmba page nte [gl 15] ke ndodobi ubọkn̄wed etịn̄ aban̄a mme akpan ndise obio. Edieke afo enyenede ediye uduot ekpri n̄wed emi, da ini kpep mme akpan ikpehe oro ẹkemede ndin̄wam fi ofori ifiọk ye mbufiọk Ikọ Abasi oro afo enyenede.

(1) Ediwak ndise obio ẹnyene ekebe oro ẹwụtde se mme san̄asan̄a idiọn̄ọ ke ndise obio ẹdade ẹban̄a [gl 18]. (2) Ata ediwak ndise obio ẹsịne itiat ye kilomita oro ẹdin̄wamde fi ndifiọk nte obio okokponde ye nte usụn̄ okoyomde [gl 26]. (3) Oyokụt inua-idan̄ esede edem edere, man an̄wam fi ndifiọk ebiet emi odude [gl 19]. (4) Ẹwak ndisịn uduot ke ndise obio man ẹwụt nte isọn̄ okon̄de m̀mê osụhọrede [gl 12]. (5) Ndise obio ekeme ndinyene mme abisi/mme ibat ke mben esie man okpokụt udịm emi afo ekemede ndida n̄kụt ebiet oro mme obio m̀mê enyịn̄ mmọ ẹdude [gl 23]. (6) Ke index enyịn̄ mme obio oro edide page iba [gl 34-35], afo oyokụt nọmba page ke ndodobi ubọkn̄wed, awakde ndisan̄a ye ebiet emi udịm odude, utọ nte E2. Ke ama akada mme ikpehe emi anam n̄kpọ ke esisịt ini, ayakpa fi idem ndikụt nte mmọ ẹnen̄erede ẹn̄wam ndifori ifiọk ye mbufiọk Bible oro afo enyenede.

[Chart/Ndise obio ke page 16, 17]

CHART EMI OWỤTDE MME IKPEHE ISỌN̄

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

A. Mbenesụk Akwa Inyan̄

B. Unaisọn̄ Edem Usoputịn Jordan

1. Unaisọn̄ Asher

2. Anyan Mbenesụk Dor

3. Mben-Isọn̄ Sharon

4. Unaisọn̄ Philistia

5. Itịghede Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn ye Usoputịn

a. Unaisọn̄ Megiddo

b. Ebeden̄ Jezreel

C. Ikpọ Obot Edem Usoputịn Jordan

1. Mme Obot Galilee

2. Mme Obot Carmel

3. Mme Obot Samaria

4. Shephelah (n̄kpri obot)

5. Obio Obot Judah

6. Wilderness Judah

7. Negeb

8. Wilderness Paran

D. Arabah (Ntotụn̄ọ Ebeden̄)

1. N̄kpọdiọhọ Mmọn̄ Hula

2. N̄kann̄kụk Inyan̄ Galilee

3. Itịghede Jordan

4. Inyan̄ Inụn̄

5. Arabah (edem usụk Inyan̄ Inụn̄)

E. Ikpọ Obot/Mme Unaisọn̄ Edem Usiahautịn Jordan

1. Bashan

2. Gilead

3. Ammon ye Moab

4. Unaisọn̄ Obot Edom

F. Obot Lebanon

[Ndise Obio]

Obot Hermon

Moreh

Abel-meholah

Succoth

Jogbehah

Bethel

Gilgal

Gibeon

Jerusalem

Hebron

Gaza

Beer-sheba

Sodom?

Kadesh

[Ndise obio/Ndise ke page 15]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

CANAAN

Megiddo

GILEAD

Dothan

Shechem

Bethel (Luz)

Ai

Jerusalem (Salem)

Mamre

Bethlehem (Ephrath)

Hebron (Machpelah)

Gerar

Beer-sheba

Sodom?

NEGEB

Rehoboth?

[Mme Obot]

Moriah

[Mme Akpammọn̄]

Inyan̄ Inụn̄

[Mme Akpa]

Jordan

[Ndise]

Abraham ama asan̄a ke isọn̄ oro

[Ndise obio ke page 18]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Troas

SAMOTHRACE

Neapolis

Philippi

Amphipolis

Thessalonica

Beroea

Athens

Corinth

Ephesus

Miletus

RHODES