Tiratiratu e te Maroiroi​—I Mua Ana e i Teianei

I te tuanga tonga o Porani, vaitata atu ki to te reira kotinga ma ia Slovakia e te Tieki Repapuriki, te vai ra tetai taoni meangiti te kapikiia ra ko Wisła. Noatu e penei kare koe i rongo ake ana ia Wisła, e tuatua enua to te reira e penei ka rekareka maataia e te au Kerititiano mou. E tuatua enua to te reira tei akairoia e te tu tiratiratu e te maroiroi no ta Iehova akamorianga. I akapeea ra?

KUA akanooia a Wisła i roto i tetai ngai maunga manea tikai, e kua tuku mai te reva natura i tetai akaariarianga umere tikai. Te au taeanga vai e viviki ra te tae e nga ara vai e rua kua kapiti atu ki te Kauvai o Vistula, tei amingi atu na roto i te au maunga ki i te vao rakau e te au o. Te aronga oaoa o reira e te reva tuke ake rai o te reira ngai kua akariro ia Wisła ei ngai rongonui i te pae rapakau, e ngai orote i te tuatau vera, e e ngai nooanga i te tuatau anu.

I te akaraanga kua akamouia te au tangata mua tei noo ana ki reira ma teia ingoa i te 1590 ra. Kua akatuia tetai ngai tavirianga rakau, e kare i roa ana, kua nooia te au ngai atea o te maunga e te tangata, ko tei akono i te mamoe e te puakatoro e kua tatanu i te enua. Inara kua taii atu teia iti tangata akaaka i roto i tetai puaioio no te tauianga akonoanga. Kua tukia tikai ia taua ngai ra e te au tauianga akonoanga tei akamataia e Martin Luther, te akariro anga te Akonoanga Luther e ko “te akonoanga Pa Enua i te 1545,” tei tau ki te tangata kimikimi ko Andrzej Otczyk. Inara, te Toru Ngauru Mataiti o te Tamakianga e te Taui Anga Patoi tei aru mai kua taui maata tikai i te turanga. “I te 1654 kua raveia te au are pure katoatoa mei te au Porotetani, kua araiia ta ratou au angaanga, e kua raveia te au Pipiria e tetai atu au puka akonoanga ke,” i karanga ai a Otczyk. Inara, te maataanga o te iti tangata i reira kua noo rai ki te akonoanga Luther.

Au Ua Mua no te Tuatua Mou Pipiria

Ma te mataora, te vai ra tetai tauianga akonoanga puapinga maata roa atu. I te 1928 kua  tatanuia te au ua mua no te tuatua mou Pipiria e nga Tangata Apiipii Pipiria maroiroi e rua, tei kapikiia te Au Kite o Iehova i taua taime ra. Te mataiti tei aru mai, kua tae mai a Jan Gomola i Wisła ma tetai ponikarapu, e kua akatangi aia i te au ako Tuatua Tapu rekotiia. I reira kua neke atu aia ki te o i te pae ua mai e kua kite mai aia i tetai tangata akarongo​—ko Andrzej Raszka, tetai tangata kopapa potongio ua i te maunga ra ma te ngakau ariki. Kua uuti viviki mai a Raszka i tana Pipiria i te akapapu i tei akakiteia mai i roto i te au akoanga ponikarapu. Kua tuatua aia i reira: “E toku taeake e, ko toku kite anga tikai teia i te tuatua mou! No te kimi ana au no te au pauanga mei te taime iaku i roto i te au vaarua i te tuatau o te Tamaki I o te Ao!”

Maringiringi ua ra ma te tu mataora, kua apai atu a Raszka ia Gomola kia aravei i tona nga taeake ko Jerzy raua ko Andrzej Pilch, tei ariki rekareka i te karere Patireia. Ko Andrzej Tyrna, ko tei kite mai i te tuatua mou Pipiria i Varani, kua tauturu atu i teia nga tane kia akaoonu i to raua kite no te karere a te Atua. Kare i roa ana kua papetitoia raua. Kia tauturu i te pupu meangiti o te Aronga Apiipii Pipiria i Wisła, kua atoro mai te au taeake mei te au taoni i te pae mai i te tuatau i rotopu i te 1930 aere. E umere tikai te au tupuanga.

E umere tikai te numero tei aere mai o te aronga ou te inangaro ra. E mea matauia e te au pamiri o reira e akonoanga Luther ta ratou i te tatau i te Pipiria i roto i to ratou au ngutuare. I te kiteanga roa ratou i te au taumaro anga Tuatua Tapu papu tikai no runga i te apii ai era e te Toru Tai, kua rauka i te manganui i te akataka meitaki i te tika mei te pikikaa. E manganui te au pamiri tei iki i te akamatara mai mei te au apii anga akonoanga pikikaa. I reira, i tupu mai ei te putuputuanga i Wisła, e te tae anga ki te 1939 kua taeria te numero ki te 140 e ara. Inara, ma te poitirere, te maataanga o te aronga mamaata i roto i taua putuputuanga ra kare oki i papetitoia ake. “Kare te aiteanga e kare oki e rauka i teia au papuritia kare i papetitoia ake i te akono i to ratou turanga kia Iehova,” i karanga ai a Helena, ko tetai ia o te aronga mua o te Au Kite. Kua tuatua atu aia: “I te au timataanga no te akarongo tei atoro viviki mai i muri mai, kua akapapu ratou i to ratou tu tau tikai.”

Akapeea te tamariki? Kua kite ratou e kua kite mai to ratou au metua i te tuatua mou. Kua akakite mai a Franciszek Branc: “I te kite mai anga toku papa e kua rauka iaia i te tuatua mou, kua akamata aia i te tatanu i te reira i roto ia maua ko toku tuakana. E varu e te tai ngauru mataiti ua rai maua tataki tai i te pakari. Ka ui mai a papa kia maua i te au uianga mama ua, mei tera e: ‘Koai te Atua, e koai tona ingoa? Eaa taau i kite mai no runga ia Iesu Karaiti?’ Ka tata oki maua i te au paunga ki raro e ka turu atu i te reira ma te au irava Pipiria.” Kua karanga tetai Kite ke akaou mai e: “No te mea kua ariki puareinga ua toku nga metua i te karere Patireia e kua akaruke i te Pure Akonoanga Luther i te 1940, kua mamae au no te patoianga e te au papa anga i te apii. Te akameitaki nei au i toku nga metua no te tatanu anga i te au kaveinga Pipiria i roto iaku. Kua riro te reira ei puapinga i te tauturu anga iaku kia ora ua atu i taua au tuatau ngata tikai.”

 Akarongo i Raro Ake i te Timataanga

I te akamataanga te Tamaki II o te Ao e kua peke te ngai e te au Nazi, kua tauta ratou i te tamate i te Au Kite o Iehova. I te akamataanga, ko te aronga mamaata​—ko te au metua tane tikai​—kua akamaroiroiia kia taina i tetai papaanga pa enua Tiamani kia rauka i tetai au akameitakianga. Kua kopae te Au Kite kia akatano ia ratou uaorai ma te au Nazi. Kua aro atu te au taeake e manganui e te aronga te inangaro ra i tetai manamanata: Kia piri atu ratou ki te pupu vaeau, me kore kia tamou ratou i te tu neutara tikai i na ka akautunga kino tikai ia. “Kia kopae i te angaanga vaeau ko tona aiteanga oki e ka tonokia ki tetai puakapa tamamaeanga, tei matauia ki Auschwitz,” i akataka mai ei a Andrzej Szalbot, koi opukinaia e te Gestapo i te 1943. “Kare oki au i papetitoia ake, i na kua kite oki au i te akapapuanga tei orongaia mai e Iesu, ia Mataio 10:28, 29. Kua kite oki au e me ka mate ake au no toku akarongo i roto ia Iehova, ka rauka iaia i te akaoki akaou mai iaku ki te ora.”

I te akamataanga i te 1942, kua opu atu te au Nazi e 17 taeake mei Wisła mai. I roto i te toru marama, e 15 ia ratou tei mate i Auschwitz. Eaa te tupuanga ta teia i rave ki runga i te Au Kite te vai ra rai i Wisła? I te mea e ka akatupu te reira ia ratou kia akaruke i to ratou akarongo, kua akamaroiroi teia ia ratou kia noo kia Iehova ma te kore e tuku i te au! I te au tuatau o te ono marama tei aru mai, kua taki rua mai te numero o te au papuritia i Wisła. Kare i roa ia ana tei aru mai e maata tei opukinaia. I te katoatoa, e 83 taeake, te aronga te inangaro ra, e te au tamariki tei akakeuia e te ririnui maata o Hitler. Kua tonokia e rima ngauru ma toru ia ratou ki te au puakapa tamamaeanga (Auschwitz tikai) me kore ki te au puakapa e pakari te angaanga i te au maina e te au ngai ko toka i Porani, Tiamani, e Poemia.

Tiratiratu e te Maroiroi

I Auschwitz, kua tauta te au Nazi kia akavare i te Au Kite ma te manakonakoanga no tetai akarangatiraanga viviki. Kua akakite tetai kati SS ki tetai taeake: “Me ka rauka ua ia koe i te taina i tetai pepa kia akaruke i te Aronga Apiipii Pipiria, ka tuku matou ia koe kia aere, e ka rauka ia koe i te oki atu ki te kainga.” E manganui te au taime e kua ripiti ia taua patianga, inara kare oki te taeake i tuku i te au i tona kauraroanga kia Iehova. Tei tupu, kua mamae aia no te au papaanga, te au avirianga, e te angaanga pakari, i Auschwitz e i Mittelbau-Dora katoa, i Tiamani. I mua ua ake i te akarangatiraanga, kua ora ua mai teia taeake i te mate i te tuatau tamakianga o te puakapa i te ngai i mouia ai aia.

Kua maara i tetai taime ia Paweł Szalbot, e Kite koi mate ua akenei: “I te au tuatau o te kimikimianga ka ui mai te Gestapo kiaku eaa oki au i kopae ei kia piri atu i te vaeau Tiamani e kia taaki atu te rima kia Hitler.” I muri ake i te akataka anga i te tumuanga Pipiria no tona tu neutara Kerititiano, kua akautungaia aia kia angaanga i roto i te vakatori e maani apinga tamaki ana. “I te akaraanga, ma te akava ngakau kare oki e rauka iaku i te ariki i teia tutu angaanga, no reira kua tono ratou iaku kia angaanga i roto i te maina.” Noatu rai, kua vai tiratiratu rai aia.

Te aronga tei kare i tapekaia ana​—te au vaine e te au tamariki​—kua tuku atu i te au kou kai ki te aronga i Auschwitz. “I te tuatau vera e aaki ana matou i te au cranberry i roto i te vao rakau e kua oronga atu i te reira no tetai titona,” i tuatua ai tetai taeake e mapu aia i taua taime ra. “Kua tunu te au tuaine i te au varaoa rora e kua tauru i te reira i roto i te inu. I reira kua tuku atu matou i te au varaoa rora e manga tuanga ki te au taeake irinaki tei tapekaia.”

 I te katoaanga, kua tonokia e 53 aronga mamaata o te Au Kite mei Wisła mai ki te au puakapa tamamaeanga e kia rave i te angaanga pakari maroia. E toru ngauru ma varu tei mate ia ratou.

Kua Mama Mai Tetai Uki Mapu Ake

Kua tukia katoa te au tamariki a te Au Kite o Iehova e te au ravenga takino kino a te au Nazi. Kua tonokia tetai papaki ma to ratou au metua vaine ki te au puakapa e poto ua te tuatau nooanga i Poemia. Tetai ke kua apaina ke ia mei to ratou au metua e kua tukunaia atu ki te puakapa rongonui no te tamariki i Lodz.

“I te tari anga mua ki Lodz,” kua maaraara e toru i roto ia ratou, “kua apai te au Tiamani e tai ngauru ia matou, mei te rima ki te iva mataiti. Kua akamaroiroi matou i tetai e tetai na te pure anga e na te uriuri anga i te au tumu tuatua no te Pipiria. Kare oki i te mea ngoie ua i te akakoromaki anga.” I te 1945 kua oki pouroa taua au tamariki ra ki te kainga. Kua ora mai ratou inara kua ikoke tikai e kua takino tikai ia i te pae manako. Noatu rai, kare i rauka i tetai apinga i te aati i to ratou tu tau.

Eaa Tei Aru Mai i Muri Mai?

I te vaitata anga te Tamaki II o te Ao ki tetai openga, kua ketaketa rai te Au Kite mei Wisła mai i roto i te akarongo e kua papa i te akamata akaou i ta ratou angaanga tutu anga ma te maroiroi e te tautaanga. Kua atoro atu te au pupu taeake i te au tangata tei noo ra mei tetai 40 kiro mita te maata i te mamao mei Wisła mai, i te tutu anga e te tua anga i te au puka Pipiria. “Kare i roa ia ana kua tupu mai e toru au putuputuanga tei angaanga pakari i roto i to matou taoni,” i karanga ai a Jan Krzok. Inara, kare te tu rangatira no te akonoanga i vai roa ana.

Kua arai te kavamani Komuniti, tei mono i te au Nazi, i te angaanga a te Au Kite o Iehova i Porani i te 1950. No reira kua umuumuia te au taeake o reira kia kimi i te au ravenga i roto i ta ratou angaanga orometua. Tetai taime kua atoro atu ratou i te au tangata i roto i to ratou au kainga ma te maani anga e te oko ra i te kai me kore te titona. Kua rave ua ana ia te au uipaanga Kerititiano i te po, tei akanooia i roto i te au pupu mea rikiriki aere. Noatu rai, kua rauka i te au rima rave o te mana tutara i te tapeka e manganui o te aronga akamori ia Iehova, akaapaanga ia ratou no tei angaanga ana i tetai ngai ke no te angaanga kite​—e akaapaanga kare takiri ona tumu anga. Kua tamataku ma te aviri tetai o te au tangata opita ia Paweł Pilch: “Kare i rauka ana ia Hitler i te aati ia koe, inara ka rauka ra oki ia matou.” Inara, kua vai tiratiratu aia kia Iehova, i te tapekaia anga no etai rima mataiti. I te patoi anga tetai nga mapu Kite i te taina anga i tetai pepa poritiki totiariti, kua tuaru ia ratou mei te apii me kore kua akarukenaia mai mei ta ratou au angaanga.

Kua Tamou Marie Uatu Rai a Iehova kia Ratou

Kua apai mai te mataiti 1989 i tetai tu tauianga no te poritiki, e kua akamanaia te Au Kite o Iehova i te pae o te ture i Porani. Kua akaviviki mai te aronga akamori maroiroi o Iehova i ta ratou angaanga i Wisła, tei akaataia i roto i te numero o te au painia, me kore te au orometua tamou. Mei tetai 100 taeake e te au tuaine mei teia ngai ra tei apai i te angaanga painia. Ma te kore e poitirere, i reira, kua topa ia te ingoa kanga o tera taoni e ko te Vakatori Painia.

Te karanga ra te Pipiria no runga i ta te Atua turuanga i tana au tavini i te tuatau i topa e: “Aurakā Iehova i ko nei katoa ia tatou nei, ka tu mai ei te tangata e māro mai ia tatou nei; Kua apuku ora uaia tatou e ratou ra i reira.” (Salamo 124:2, 3) I to tatou tuatau, noatu te totoa anga o te tu inangaro kore e te au peu tau kore o te ao i rotopu i te au tangata nei, kua tauta te aronga akamori ia Iehova i Wisla i te tamou marie i to ratou tu tau e kua akameitaki maataia. Kua rauka i te au uki tei aru mai o te Au Kite i roto i taua ngai ra i te akatika ki te tikaanga i te tuatua a te apotetoro ko Paulo: “No tatou te Atua ra, ka tika iaai kia māro mai?”​—Roma 8:31.

[Tutu i te kapi 26]

Kua tonokia a Emilia Krzok ma tana tamariki ko Helena, Emilia e Jan ki tetai puakapa e poto ua te tuatau nooanga i Poemia

[Tutu i te kapi 26]

I te patoianga aia i te angaanga vaeau, kua tonokia atu a Paweł Szalbot kia angaanga ki roto i te maina

[Tutu i te kapi 27]

I te tonokia atu anga e te matemate anga te au taeake i Auschwitz, kare te angaanga i akamutu ana i te tupu ua atu i Wisła

[Tutu i te kapi 28]

Kua apaina ia atu a Paweł Pilch e Jan Polok ki tetai puakapa no te mapu i Lodz

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 25]

Berries and flowers: © R.M. Kosinscy / www.kosinscy.pl