Go na content

Go na table of contents

Den tan loyaal èn den tanapu kánkan na ini a ten di pasa èn na ini a ten disi

Den tan loyaal èn den tanapu kánkan na ini a ten di pasa èn na ini a ten disi

Den tan loyaal èn den tanapu kánkan na ini a ten di pasa èn na ini a ten disi

Na a zuidsei pisi fu Polen, krosibei fu Slowâkia nanga a Tyekia Republiek, wan pikin foto de di nen Wisła. Kande yu no yere ete fu Wisła, ma wi de seiker taki tru Kresten o feni en wan moi sani fu kon sabi moro fu a historia fu a foto disi. A historia disi e sori fa sma ben tan getrow èn fa den ben wroko fayafaya gi na anbegi fu Yehovah. Fa so?

WISŁA de na ini wan kontren pe furu moi bergi de fu si. A presi abi bigi kriki nanga tu pikin liba di e miti nanga a Vistula-liba. A liba disi e waka pasa bergi di abi bigi busi èn na mindri lagipresi. Fu di den sma fu Wisła abi switifasi èn a presi no kowru tumusi, meki furu sikisma e kon na a foto disi fu kon betre. Furu sma lobi fu nyan fakansi na Wisła èn den lobi fu tan dyaso na ini a kowru pisi ten fu a yari.

Kande a fosi presi di ben abi a nen disi, ben seti na ini den yari baka 1590. Na ini a ten dati, den meki wan presi pe den ben kan go sa udu, èn heri esi sma ben kon libi na tapu den bergi disi. Dyaso den bigin kweki skapu nanga kaw, èn den ben prani sani. Ma den sakafasi sma disi ben kisi fu du nanga wan bigi kenki di ben kon na ini kerki. Den kenki di Maarten Luther ben tyari kon na ini kerki, ben abi furu krakti tapu den sma fu a foto disi, èn dati meki a Luther-bribi ben tron a „moro prenspari bribi na ini a heri kondre na ini 1545”, na so ondrosukuman Andrzej Otczyk e taki. Ma wan bigi kenki kon di sma bigin feti a Dritenti Yari Feti èn di Lomsu Kerki bigin du ala muiti baka dati fu meki den Luthersma teki a Lomsu bribi. „Na ini 1645, den teki ala den kerki-oso fu den Anitrisma. Den Anitrisma no ben kisi primisi moro fu hori kerki, èn lanti teki ala den Bijbel nanga den tra kerkibuku fu den”, na so Otczyk e fruteri moro fara. Ma moro furu sma fu a foto disi ben tan Luthersma.

Den fosi siri fu Bijbel waarheid

Koloku taki wan moro prenspari kenki na ini bribi ben de na pasi. Na ini 1928, tu Bijbel Ondrosukuman, soleki fa sma ben kari Yehovah Kotoigi na a ten dati, sai den fosi siri fu Bijbel waarheid. A tra yari fu en, Jan Gomola doro na ini Wisła nanga wan gramofon, di a ben gebroiki fu drai Bijbel-lezing na tapu plaat. Baka dati, a go na wan lagipresi krosibei fu Wisła pe a feni wan sma di ben wani arki. A man disi ben de Andrzej Raszka, wan syatu, stampu man di ben e libi na ini den bergi èn di ben opo en ati gi a waarheid. Wantewante Raszka go teki en Bijbel fu luku efu den sani di a ben yere na ini den lezing na tapu a gramofon, ben tru. Ne a taki: „Mi brada, mi feni a waarheid te fu kaba! Sensi di mi feti na ini a Fosi Grontapufeti, mi e suku wan piki tapu den aksi fu mi!”

Raszka, di ben prisiri srefisrefi, tyari Gomolo go na Jerzy nanga Andrzej Pilch di ben de mati fu en, èn den teki a Kownukondre boskopu nanga den heri ati. Andrzej Tyrna, di ben leri a Bijbel waarheid na ini Fransikondre, yepi den man disi fu kon sabi moro fu a boskopu fu Gado. Baka wan syatu pisi ten den teki dopu. Na mindri 1930 nanga 1935, brada fu tra foto na ini a birti fu Wisła kon yepi a pikin grupu Bijbel Ondrosukuman disi. Moi bakapisi kon fu dati.

Wan heri ipi nyun sma ben kon di ben wani sabi moro fu Bijbel. Den Luthersma fu drape ben abi a gwenti fu leisi Bijbel nanga na osofamiri fu den. Fu dati ede, furu fu den ben kan si a difrenti na mindri waarheid nanga falsi bribi, te den ben si san Bijbel ben e taki fu tori soleki a leri fu a helfaya nanga a Dri-wánfasi. Furu osofamiri ben drai den baka gi falsi kerki leri. Sobun, a gemeente na ini Wisła bigin gro, èn na ini 1939 a ben abi sowan 140 sma. Ma wi musu fu taki dati moro furu fu den bigisma na ini a gemeente dati no ben teki dopu ete. „A no ben de so, taki den preikiman disi di no ben dopu ete, no ben man teki a fasti bosroiti fu tan dini Yehovah”, na so Helena, wan fu den Kotoigi fu a ten dati, e fruteri. A e taki moro fara: „Den tesi di den ben kisi syatu baka dati, ben sori taki den ben man hori a soifri retifasi fu den.”

Fa a ben de nanga den pikin? Den si taki a papa nanga mama fu den feni a waarheid. Franciszek Branc e fruteri: „Di mi papa frustan taki a feni a waarheid, a bigin leri mi nanga mi brada a waarheid. Mi ben abi aiti yari, èn mi brada ben abi tin yari. Mi papa ben aksi wi makriki sani soleki: ’Suma na Gado, èn san na en nen? San yu sabi fu Yesus Krestes?’ Dan wi ben musu skrifi den piki fu wi na tapu papira nanga bijbeltekst di ben e horibaka gi den piki.” Wan tra Kotoigi e taki: „Fu di mi papa nanga mama ben de klariklari fu teki a Kownukondre boskopu èn den gowe libi a Luther Kerki na ini 1940, dati meki sma na skoro ben gens mi èn den fon mi. Mi breiti taki mi papa nanga mama leri mi den Bijbel markitiki. Na den sani dati yepi mi na ini den muilek ten dati.”

A bribi fu den e kisi tesi

Di a di fu Tu Grontapufeti bigin èn den Nazisma teki a kondre abra, dan den ben wani puru Yehovah Kotoigi na pasi nomonomo. Fosi, den ben gi den bigisma, spesrutu den papa, deki-ati fu skrifi den nen na tapu wan papira di ben e taki dati den na Doisri, èn na so fasi den ben o kisi wan tu spesrutu grani. Den Kotoigi ben weigri fu horibaka gi den Nazisma. Furu brada nanga tra sma di no ben studeri so langa ete, èn di ben owru nofo fu go na ini a legre, ben musu teki wan bosroiti: Den ben kan go na ini a legre, noso den ben kan teki a bosroiti fu no teki sei na ini a feti, ma dan den ben o kisi hebi strafu. „Efu wi ben o weigri fu go na ini a legre, dan den ben o seni wi go na wan strafuman-kampu, èn nofo tron dati ben de Auschwitz”, na so Andrzej Szalbot di den Gestapo ben sroto na ini 1943, e fruteri. „Mi no ben teki dopu ete, ma mi ben sabi a dyaranti di Yesus e gi na ini Mateyus 10:28, 29. Mi ben sabi taki efu mi ben o dede fu di mi ben bribi na ini Yehovah, dan a ben o man gi mi wan opobaka.”

Na a bigin fu 1942, den Nazisma sroto 17 brada fu Wisła. Na ini wan pisi ten fu dri mun, 15 fu den dede na ini Auschwitz. Sortu krakti disi ben abi tapu den Kotoigi di ben tan na baka na ini Wisła? A no ben meki taki den gowe libi a bribi fu den, ma a ben gi den deki-ati fu tan krosibei fu Yehovah sondro fu drai den baka gi a bribi fu den. Den siksi mun baka dati, a nomru fu preikiman na ini Wisła kon tu tron so furu. Syatu baka dati, den sroto moro Kotoigi. Ala nanga ala 83 brada, sosrefi sma di no ben studeri so langa ete, nanga pikin, ben ondrofeni den takru sani di na ogri-ati legre fu Hitler ben e du. Den seni 53 fu den go na strafuman-kampu (spesrutu na Auschwitz) noso den ben dwengi den fu wroko na ini wrokoman-kampu pe den ben e diki gron fu suku diriston nanga tra sortu sani na ini Polen, Doisrikondre nanga Bohemia.

Den tan loyaal èn den tanapu kánkan

Na ini Auschwitz, den Nazisma ben pruberi fu kori den Kotoigi fu di den taigi den taki den ben o lusu den wantewante. Wan SS srudati taigi wan brada: „Efu yu e skrifi yu nen na tapu wan papira di e taki dati yu no wani de wan Bijbel Ondrosukuman moro, dan wi o lusu yu, èn yu kan go na oso.” Someni leisi den aksi a brada a sani disi, ma toku a ben bosroiti fu tan getrow na Yehovah. A bakapisi ben de taki den fon en, den spotu en, èn a ben musu wroko bun tranga na ini Auschwitz èn na ini Mittelbau-Dora, na Doisrikondre. Leti bifo den ben o kon fri, a brada disi misi fu dede di den lusu wan bom na tapu a kampu pe den ben hori en.

Wan leisi, Paweł Szalbot, wan Kotoigi di no dede so langa ete, ben fruteri: „Na wan grofu fasi, den Gestapo kon aksi mi ibri tron baka fu san ede mi no ben wani go na ini a Doisri legre èn fu san ede mi no ben wani taki: ’Heil Hitler’.” Di a taigi den taki en leki Kresten no ben man teki sei na ini a feti fu di Bijbel no e horibaka gi disi, dan leki strafu, den ben wani taki a go wroko na ini wan fabriki pe den ben e meki fetisani. „A de krin taki mi no ben man teki a wroko disi sondro fu kisi konsensi fonfon, èn dati meki den seni mi go wroko na wan presi pe mi ben musu diki gron fu suku diriston.” Toku a ben tan getrow.

Den wan di den no ben seni go na strafu-oso, èn dati na umasma nanga pikin, seni nyanyan go na den brada di ben de na Auschwitz. „Na ini a waran pisi ten fu a yari wi ben suku pikin froktu na ini den busi, dan wi ben go na sma fu kenki disi gi karu”, na so wan brada e fruteri di ben de wan yongusma na a ten dati. „Den sisa ben baka brede, dan den ben dopu den na ini fatu. Baka dati wi ben seni den brede pikinsopikinso go na den brada fu wi di ben de na strafu.”

Ala nanga ala, den seni 53 Kotoigi fu Wisła go na den strafuman-kampu, noso den ben dwengi den fu wroko tranga. Dritenti na aiti fu den dede.

Wan moro yongu grupu e kon now

Den pikin fu Yehovah Kotoigi ben ondrofeni den ogri tu di den Nazisma ben e du. Sonwan fu den ben musu go na kampu na Bohemia makandra nanga a mama fu den pe den ben musu tan wan heri pisi ten. Sma ben puru tra yonguwan na den papa nanga mama èn den seni den go na Lodz, pe wan pikin-nengre kampu ben de di ben abi wan takru nen.

„Na ini a fosi grupu di den seni go na Lodz”, na so dri fu den kan memre ete, „den Doisri poti tin fu wi di ben abi feifi te go miti neigi yari. Wi ben gi makandra deki-ati fu di wi ben begi èn wi ben taki fu Bijbel tori. A no ben makriki fu horidoro.” Na ini 1945, ala den pikin disi kon na oso baka. Den ben de na libi, ma den ben kon mangri srefisrefi èn den ben pina ete fu den sani di pasa nanga den. Toku noti ben man meki den pikin disi lasi a soifri retifasi fu den.

San pasa baka dati?

Di a di fu Tu Grontapufeti kon na wan kaba, dan a bribi fu den Kotoigi na Wisła ben tranga ete. Den ben de srekasreka fu go du a preikiwroko fayafaya baka èn nanga wan fasti bosroiti. Grupu fu brada ben go na sma di ben e libi moro leki 40 kilometer fu Wisła, èn den ben preiki gi den èn prati Bijbel buku nanga tijdschrift gi den. „No langa baka dati, dri gemeente ben de na ini a foto fu wi”, na so Jan Krzok e taki. Ma den ben o de fri fu anbegi Gado fu wan syatu pisi ten nomo.

Na ini 1950, a komunist tirimakti di ben kon na ini a presi fu den Nazisma, tapu a wroko fu Yehovah Kotoigi na ini Polen. Dati meki den brada drape ben musu du a preikiwroko fu den nanga koni. Son leisi den ben go na sma oso fu di den ben e du neleki den ben wani bai meti noso karu. Nofo tron pikinpikin grupu ben e hori den Kresten konmakandra na neti. Ma toku den skowtu ben man kisi furu anbegiman fu Yehovah, èn den ben taki dati den Kotoigi ben e wroko leki spion gi wan dorosei kondre. A sani dati no ben tru kwetikweti. Wan tu skowtu ben warskow Paweł Pilch: „Kande Hitler no ben man meki yu lasi yu soifri retifasi, ma wi o du dati.” Toku a ben tan getrow na Yehovah, aladi den sroto en feifi yari langa. Di wan tu yongu Kotoigi no ben wani skrifi den nen na tapu wan politiek dokumenti, dan den yagi den komoto fu skoro èn trawan lasi a wroko fu den.

Yehovah tan horibaka gi den

Na ini a yari 1989, sani kenki na politiek sei, èn Yehovah Kotoigi ben kan go skrifi den nen na lantibuku. Getrow anbegiman fu Yehovah na ini Wisła bigin wroko moro tranga, soleki fa dati ben de fu si na a nomru fu gewoon pionier noso furuten dinari. Sowan 100 brada nanga sisa fu a presi disi go du a pionierwroko. Wi kan frustan fu san ede den e kari a foto disi Pionier Fabriki.

Bijbel e sori fa Gado ben horibaka gi den fositen futuboi fu en: „Efu a no ben de so, taki Yehovah ben sori fu de nanga wi, di sma ben opo teige wi, dan den ben sa swari wi srefi libilibi, di den ben atibron nanga wi” (Psalm 124:2, 3). Na ini a ten fu wi, anbegiman fu Yehovah na ini Wisła e pruberi fu hori a soifri retifasi fu den, aladi furu sma no wani sabi noti fu Bijbel èn den e hori densrefi na den takru gwenti fu grontapu. Ala den sma fu a presi disi di ben de Kotoigi na ini a ten di pasa èn na ini a ten disi sabi taki a tru san na apostel Paulus ben taki, namku: „Efu Gado de nanga wi, dan suma sa de teige wi?”—Romesma 8:31.

[Prenki na tapu bladzijde 26]

Den ben seni Emilia Krzok nanga en pikin Helena, Emelia nanga Jan na wan kampu na Bohemia fu tan drape wan heri pisi ten

[Prenki na tapu bladzijde 26]

Di Paweł Szalbot ben weigri fu go na ini a legre, dan den seni en go wroko na wan presi pe a ben musu diki gron fu suku diriston

[Prenki na tapu bladzijde 27]

Den brada dede na ini Auschwitz, ma a wroko no ben tapu na ini Wisła

[Prenki na tapu bladzijde 28]

Paweł Pilch nanga Jan Polok ben musu go na wan yongusma kampu na ini Lodz

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 25]

Pikin froktu nanga bromki: © R.M. Kosinscy/www.kosinscy.pl