Kun Saen Nagkakontrahan an Tunay na Pagsamba Asin Paganismo

AN MGA kagabaan kan suanoy na Efeso, sa solnopan na baybayon nin Turkiya, nagin lugar nin sigidong arkeolohikong pagsiyasat sa labi nang sarong siglo. Nagkapirang edipisyo an itinogdok giraray, asin kadakol na nadiskobre an pinag-adalan asin ininterpretar kan mga sientista. Bilang resulta, an Efeso saro sa pinakapopular na pasyaran nin mga turista sa Turkiya.

Ano an nadiskobre manongod sa Efeso? Paano ikakaladawan ngonyan an interesanteng gayong dakulaon na siudad na iyan kan suanoy? An pagbisita sa mga kagabaan kan Efeso sagkod sa Museo nin Efeso sa Vienna, Austria, makakatabang sa sato na masabotan kun paano nagkakontrahan sa Efeso an tunay na pagsamba asin an paganong relihion. Pag-olayan nguna niato an nagkapirang kamugtakan sa likod kan Efeso.

Sarong Nakakaarang Lugar

An kariribokan asin pagpabarobalyo komun na pangyayari kaidto sa Eurasia durante kan ika-11 siglo B.C.E. Kaidto nagpoon na sakopon kan mga Griegong Ionian an solnopan na baybayon nin Asia Minor. Namidbid kan mga enot na nakikiistar na idto an mga tawo na midbid sa saindang pagsamba sa inang diosa, sarong diosa na namidbid kan huri bilang an Artemis kan Efeso.

Sa kabangaan kan ikapitong siglo B.C.E., an nagbabaklay na mga Cimerio nag-abot hale sa Dagat na Itom sa amihanan tanganing salakaton an Asia Minor. Kan huri, kan mga 550 B.C.E., nagtukaw sa puesto si Hadeng Croso nin Lidia, sarong makapangyarihan na namamahala na bantog sa saiyang dakulaon na kayamanan. Sa pagpahiwas kan Imperyo nin Persia, sinakop ni Hadeng Ciro an mga siudad na Ionian, kaiba an Efeso.

Kan 334 B.C.E., pinonan ni Alejandro kan Macedonia an saiyang kampanya tumang sa Persia, sa siring nagin an bagong namamahala sa Efeso. Kasunod kan dai pa napapanahon na kagadanan ni Alejandro kan 323 B.C.E., napalabot an Efeso sa pag-inagawan nin kapangyarihan kan mga heneral nia. Kan 133 B.C.E., si Atalo III, an daing aki na hade kan Pergamo, ipinamana an Efeso sa mga Romano, na nagin kabtang iyan kan Romanong probinsia nin Asia.

Nakakontrahan kan Tunay na Pagsamba an Paganismo

Kan mag-abot si apostol Pablo sa Efeso sa paghinanapos kan saiyang ikaduwang pagbiahe sa pagmimisyonero kan enot na siglo C.E., inabotan nia an siudad na may poko mas o menos 300,000 na residente. (Gibo 18:19-​21) Durante kan saiyang ikatolong pagbiahe sa pagmimisyonero, nagbalik si Pablo sa Efeso asin may bagong  kapusoan na nagtaram sa sinagoga may labot sa Kahadean nin Dios. Minsan siring, pakalihis nin tolong bulan, naggrabe an pagtumang kan mga Judio, asin pinagmarahay ni Pablo na magpahayag aroaldaw sa auditoryum kan eskuelahan ni Tirano. (Gibo 19:​1, 8, 9) An saiyang gibohon na paghuhulit nagpadagos sa laog nin duwang taon, na may ekstraordinaryong mga gibo nin kapangyarihan, siring kan milagrosong mga pagpaomay asin pagpaluwas nin mga demonyo. (Gibo 19:10-​17) Bakong makangangalas na dakol an nagturubod! Iyo, nangibabaw an tataramon ni Jehova, kaya dakol na dating nagmamahika an boluntad na sinorolo an saindang mahalagang mga libro.​—Gibo 19:​19, 20.

An mapangganang paghuhulit ni Pablo bako sanang nagpahiro sa dakol na umontok sa pagsamba sa diosang si Artemis kundi pinukaw man an kaanggotan kan mga nagpapalakop sa siring na paganong pagsamba. An paggibo nin pirak na mga altar ni Artemis sarong maganansiang negosyo. Huling namemeligro an saindang negosyo, sarong Demetrio an nagsutsut sa mga platero tanganing manribok.​—Gibo 19:23-​32.

An komprontasyon suminagkod sa emosyonal na pagkururahaw nin kadaklan sa laog nin duwang oras: “Dakula si Artemis kan mga taga Efeso!” (Gibo 19:34) Pagkatapos na magkulpa an kariribokan, sa giraray pinarigon ni Pablo an boot kan saiyang mga kapwa Kristiano dangan nagpadagos sa saiyang pagbiahe. (Gibo 20:1) Minsan siring, an saiyang paghale pasiring sa Macedonia, dai nagpaontok sa pagluya kan seguradong malalaglag na kulto ni Artemis.

Natanyog an Templo ni Artemis

An kulto ni Artemis establisadong marhay sa Efeso. Bago an panahon ni Hadeng Croso, an inang diosa na si Cybele iyo an pinakapangenot na karakter sa relihiosong pamumuhay sa lugar na iyan. Paagi sa pag-insistir na konektado si Cybele sa dios kan mga Griego, nag-asa si Croso na makaestablisar nin relihiosong personahe na maaako kan mga Griego sagkod kan bakong mga Griego. Sa suporta nia, pinonan an pagtogdok kan templo kan kasalihid ni Cybele na si Artemis sa kabangaan kan ikaanom na siglo B.C.E.

An templo nagin sarong makahulogan na nagibo sa Griegong arkitektura. Nungka pang nakagamit nin siring kadakulang mga bloke nin marmol tanganing hamanon an sarong edipisyo na siring kaini an klase asin an kadakulaan. An templong iyan linaglag paagi sa kalayo kan 356 B.C.E. An kahangahanga man na itinogdok liwat na templo nagin importanteng gikanan nin empleyo asin sarong mayor na atraksion para sa mga peregrino. Itinogdok sa sarong pundasyon na mga 73 metros an lakbang asin 127 metros an laba, an itinogdok liwat na templo mga 50 metros an lakbang asin 105 metros an laba. Ibinibilang iyan na saro sa pitong ngangalasan sa kinaban. Minsan siring, bakong gabos naoogma dian. An pilosopong si Heracleto na taga Efeso ibinaing sa kadikloman nin karigsokan an madiklom na dalan pasiring sa altar, asin ibinilang nia na mas grabe pa sa hayop an moral sa templo. Minsan siring, para sa kadaklan, an santuaryo ni Artemis sa Efeso garo baga dai noarin man magagaba. Kabaliktaran an nangyari sa kasaysayan. An librong Ephesos​—Der neue Führer (Efeso​—An Bagong Giya) nagsasabi: “Pag-abot kan ikaduwang siglo, an pagsamba ki Artemis asin sa iba pang midbid na mga dios kan kadakoldakol na dios biglang nagluya.”

Kan ikatolong siglo C.E., yinugyug an Efeso nin sarong makosog na linog. Apuera kaini, an nakakagulat na kayamanan kan templo ni Artemis sinalakat kan mga marinerong Godo hale sa Dagat na Itom, na pagkatapos kaiyan sinolo an templo. An libro na nasambitan pa sana nagsasabi: “Huling nadaog asin dai kayang  protehiran an saiya mismong erokan, paano pa masasabing paraprotehir kan siudad si Artemis?”​—Salmo 135:15-​18.

Sa katapustapusi, sa paghinanapos kan ikaapat na siglo C.E., inaprobaran ni Emperador Teodosio I an “Kristianismo” bilang relihion kan Estado. Dai nahaloy nagin tipakan nin gapo para sa materyales sa pagtogdok an gibo sa gapo na dating prestihiosong templo ni Artemis. An pagsamba ki Artemis biyong nawaran nin saysay. An sarong dai nginaranan na nagmamasid nagkomento mapadapit sa sarong halipot na berso na nag-oomaw sa templo bilang ngangalasan kan suanoy na kinaban: “Saro na iyan ngonyan sa pinakamapungaw asin daing kuentang lugar.”

Hale ki Artemis Pasiring sa “Ina nin Dios”

Pinatanidan ni Pablo an kamagurangan na lalaki sa kongregasyon nin Efeso na pakahale nia maluwas an “mapan-aping mga lobo” asin may mga lalaking matindog hale sa tahaw mismo ninda asin “mataram nin biribid na mga bagay.” (Gibo 20:​17, 29, 30) Iyan an eksaktong nangyari. Ihinahayag nin mga pangyayari na nangibabaw an falsong pagsamba sa Efeso paagi sa apostatang Kristianismo.

Kan 431 C.E., an Efeso iyo an lugar kan ikatolong ekumenikal na konsilyo, na duman tinokar an isyu kan naturalesa ni Cristo. An Ephesos​—Der neue Führer nagpapaliwanag: “An kapangganahan kan mga Alejandrino, na naniwala na may saro sanang naturalesa si Cristo, iyo na ngani, an pagigin Dios, . . . kompleto.” Mahiwas an nagin epekto kaiyan. “An desisyon na nahaman sa Efeso, na paagi kaiyan ilinangkaw si Maria hale sa posisyon nin nangaki ki Cristo pasiring sa nangaki sa Dios, bako sanang nagtao nin basehan para sa kulto ni Maria kundi nagresulta man sa enot na dakulang pagkabanga sa laog kan iglesia. . . . An debate nagpapadagos sagkod ngonyan.”

Huli kaini, sinalidahan an pagsamba ki Cybele asin Artemis nin pagsamba ki Maria bilang an “nangaki sa Dios” o an “ina nin dios.” Siring kan sinasabi sa libro, “an Kulto ni Maria sa Efeso . . . nagdadanay bilang buhay na tradisyon sagkod ngonyan, na dai ikakapaliwanag nin suhay sa Kulto ni Artemis.”

Kaiba sa Nalingawan Nang Kabtang nin Kasaysayan

Kasunod sa pagluya kan pagsamba ki Artemis an pagbagsak kan Efeso. An mga linog, malaria, asin an dikit-dikit na pagtahob nin dalnak sa duongan orog na pinadepisil an buhay sa siudad.

Pag-abot kan ikapitong siglo C.E., pinonan kan Islam an pagpapahiwas kaini. Bako sanang pinagsararo kan Islam an mga tribong Arabe sa irarom kan ideolohiya kaini. Sinalakat kan armadang Arabe an Efeso sa bilog na ikapito asin ikawalong siglo C.E. Nagin biyong dai na maliliwat an kinaabtan kan Efeso kan an duongan biyong natahoban nin dalnak asin an siudad nagin sarong tambak nin kagabaan. An natada na sana sa dating kahangahangang dakulaon na siudad na iyan iyo an sarong sadit na baryo na nginaranan na Aya Soluk (ngonyan Selçuk).

Sarong Pagpasyar sa Kagabaan nin Efeso

Tanganing magkaigwa nin ideya sa dating kamurawayan kan Efeso, puedeng pasyaran an kagabaan kaiyan. Kun poponan nindo an pagpasyar sa irayang laogan, mapapahanga tolos kamo sa kahangahangang tanawon kan Kalye kan Curetes sagkod sa Libreriya ni Celso. Sa toong parte kan kalye, an interes nindo mapapaduman sa Odeum​—sarong sadit na teatro na itinogdok kan ikaduwang siglo C.E. Makakaakomodar  nin mga 1,500, posible na ginamit iyan bako sanang bilang sarong tiriponan para sa konsilyo kundi para man sa pampublikong aling-alingan. Raraya an mga edipisyo sa man-ibong-ibong na gilid kan Kalye kan Curetes, siring kan tiriponan kan Estado kun saen tinotokar an mga bagay may koneksion sa Estado, kan templo ni Hadrian, kan nagkapirang pampublikong mga burabod, asin kan mga harong sa gilid nin bulod​—mga erokan kan sikat na mga taga Efeso.

Itinogdok kan ikaduwang siglo C.E., papahangaon kamo sa gayon kan eleganteng Libreriya ni Celso. An kadakol na balumbon kaiyan nakabugtak sa mga labot sa lanob sa sarong dakulang kuarto sa pagbasa. An apat na rebulto sa kahangahangang atubangan naglaladawan sa tipikong mga kualidad na linalaoman sa sarong Romanong lingkod kan banwaan na may halangkaw na katongdan arog ni Celso, iyo na ngani an: Sofia (kadonongan), Arete (marahay na ugale), Ennoia (debosyon), asin Episteme (kaaraman o pakasabot). An orihinal na mga rebulto maheheling sa Museo nin Efeso sa Vienna. Harani sa atubangan na patyo kan libreriya, sarong dakulaon na pinto an magiya saindo pasiring sa Tetragonos agora, an sadan. Sa dakulaon na plasang ini, na napapalibotan nin mga pasyaran na naaatopan, an mga tawo nagpapadagos sa saindang normal na mga aktibidad sa negosyo.

Sunod, makakaabot kamo sa Marmol na Tinampo, na pasiring sa dakulang teatro. Huli sa pangultimong dagdag na ginibo sa panahon kan imperyo nin Roma, an teatro nakakaakomodar nin mga 25,000 na paradalan. An atubangan kaini nadedekoraran nin maarteng marhay na mga kolumna, inukit, asin mga rebulto. Buhay na buhay nindong maiimahinar an pagkariribok na prinobokar kan platerong si Demetrio sa tahaw kan mga tawo na nagkakatiripon duman.

Kahangahanga an tinampo na hale sa dakulang teatro pasiring sa duongan kan siudad. Iyan mga 500 metros an laba asin 11 metros an lakbang, na may mga kolumna sa man-ibong-ibong na gilid. An teatro dyimnasio asin an puerto dyimnasio, na parehong itinatagama para sa pisikal na pagpatuod, itinogdok man sa kahalabaan kan kalyeng ini. An kahangahangang tata kan duongan na nasa poro kan kalyeng ini iyo an pinakaagihan pasiring sa ibang kabtang kan kinaban, asin digdi natatapos an satong halipot na pagpasyar sa nagkapira kan pinakainteresanteng kagabaan sa kinaban. Maheheling sa Museo nin Efeso sa Vienna an gibo sa kahoy na modelo kan historikong dakulaon na siudad na ini saka an kadakol na monumento.

Paagi sa pagpasyar sa museo asin pagheling sa rebulto ni Artemis kan Efeso, maiisip tolos nin saro an pakatagal kan enot na mga Kristiano sa Efeso. Kinaipuhan nindang mamuhay sa sarong siudad na impluwensiadong marhay nin espiritismo asin binuta nin relihiosong pagpalaenlaen. An mensahe kan Kahadean napaatubang sa grabeng pagtumang hale sa mga parasamba ki Artemis. (Gibo 19:19; Efeso 6:​12; Kapahayagan 2:​1-3) Sa masakit na mga kamugtakan na iyan, naestablisar an tunay na pagsamba. An pagsambang ini sa tunay na Dios manggagana man kun taposon na an falsong relihion sa satong kaaldawan, siring kan nangyari sa suanoy na pagsamba ki Artemis.​—Kapahayagan 18:​4-8.

[Mapa/Ritrato sa pahina 26]

(Para sa aktuwal na format, hilingon an publikasyon)

MACEDONIA

Itom na Dagat

ASIA MINOR

Efeso

Dagat Mediterraneo

EGIPTO

[Ritrato sa pahina 27]

Kagabaan kan templo ni Artemis

[Mga Ritrato sa pahina 28, 29]

1. Libreriya ni Celso

2. An Arete kun hehelingon sa harani

3. Marmol na Tinampo, na pasiring sa dakulang teatro