Apo Imipepele ya Cine ne ya Cisenshi Yakansanine

UMUSUMBA wa Efese uwa pa kale wabela mu lulamba lwaba ku masamba ya Turkey. Abashula ifya kushulashula nomba balibombela mu fitantala fya uyu musumba pa myaka ukucila 100. Ifikuulwa ifingi fyalikuulwa cipya cipya, kabili abasambilila sana sayansi balibebeta no kulondolola ifyo basanga pali cilya cifulo. Ne ci calenga ukuti, Efese ibe pa fifulo ifyo abatandashi bayako sana mu Turkey.

Finshi basanga pali uyu musumba wa Efese? Bushe ulya musumba uwali ukalamba kabili uwayemba umonwa shani muno nshiku? Ukutandalila ifitantala fya mu Efese ne ng’anda ya babenye iitwa Ephesus Museum iyaba mu Vienna, ku Austria, kwalatwafwa ukumfwikisha ifyo imipepele ya cine ne ya cisenshi yakansene mu Efese. Lelo ilyo tushilacita ico, natutale tulande pa fyo umusumba wa Efese wali.

Icifulo Ico Bonse Balekumbwa

Mu myaka ya ba1000 B.C.E., mu Bulaya na mu Asia mwali sana icimfulumfulu, kabili abantu balekuuka mu fyalo fyabo no kuya ku fyalo fimbi. E calengele no kuti abaGriki ba ku Ionia bayepoka ululamba lwa ku masamba ya Asia Minor. Ilyo bafikile kulya, aba baGriki bailesanga abantu baleikala kulya abalepepa lesa mwanakashi, uyo pa numa aishileishibikwa ati Artemi lesa wa bena Efese.

Ilyo calefika pa kati ka ba600 B.C.E., abena Cimmeria abalelulumba bafumine ku kapinda ka ku kuso aka Bemba Wafiita no kwisatebelela Asia Minor. Lyena, nalimo mu 550 B.C.E., kwaimine Croesus Imfumu ya maka iya ku Lydia. Croesus aishibikilwe sana ku fyuma ifingi nga nshi ifyo akwete. Ilyo Ubuteko bwa Persia bwaile bulekula, Imfumu Sailasi yapokele imisumba ya mu Ionia, ukusanshako na Efese.

Mu 334 B.C.E., Alekesandere uwa ku Makedonia atendeke lulu wakwe uwa kucimfya Persia, kabili aishileba kateka mupya uwa Efese. Ilyo Alekesandere afwile mu kupumikisha mu mwaka wa 323 B.C.E., bamushika bakwe batendeke ukulwila umusumba wa Efese. Mu 133 B.C.E., Attalus III, imfumu ya ku Pergamo iishakwetepo mwana, yapeele umusumba wa Efese ku bena Roma, kabili waishileba mu citungu ca mu Roma ica Asia.

Imipepele ya Cine Yakansana ne Mipepele ya Cisenshi

Mu myaka yaliko pa ntanshi ya ba100 C.E., mupepi na ku mpela ya lwendo lwa bumishonari ulwa bubili, umutumwa Paulo aishile mu Efese kabili  asangilemo abekashi nalimo 300,000. (Imilimo 18:19-21) Mu lwendo lwakwe ulwa butatu ulwa bumishonari, Paulo alibwelele ku Efese kabili alandile mu kushipa mu masunagoge pa Bufumu bwa kwa Lesa. Lelo, ilyo papitile imyeshi itatu, abaYuda balimwimine, kabili Paulo asalilepo ukulalandila amalyashi yakwe mu ciyanda ce sukulu lya Turani. (Imilimo 19:1, 8, 9) Atwalilile ukushimikila mu musango ulya wine pa myaka ibili, kabili alecita ne milimo ya maka pamo nga ukuposha abalwele no kufumya ifibanda. (Imilimo 19:10-17) Kanshi e co abengi basuminine! Ca cine, icebo ca kwa Yehova calicimfishe ica kuti imintapendwa ya balecita amalele, mu kuitemenwa baocele amabuuku yabo ayaumo mutengo.—Imilimo 19:19, 20.

Ukubombesha kwa kwa Paulo mu kushimikila takwalengele fye abantu ukuleka ukupepa lesa mwanakashi Artemi, lelo kwalengele na baletungilila imipepele ya cisenshi ukukalipa nga nshi. Ukupanga imfuba sha silfere isha kwa Artemi kwali makwebo ya cibwesha nga nshi. Apo amakwebo ya bakafula wa silfere yali no kuwa, umuntu umo ishina lyakwe Demetri abasongele ukuti bemye impokota.—Imilimo 19:23-32.

Icimfulumfulu calikulile ica kuti abantu mu bukali batwalilile ukubilikisha pa ma-awala yabili abati: “Mukalamba Artemi wa bena Efese!” (Imilimo 19:34) Ilyo icimfulumfulu capwile, Paulo na kabili akoseleshe Abena Kristu banankwe kabili atoolele ubulendo. (Imilimo 20:1) Na lyo line, ukuselela ku Makedonia takwali na kulesha ukuwa kwa cakaniko ca kwa Artemi.

Itempele lya kwa Artemi Lyasunkana

Icakaniko ca kwa Artemi calilimbile imishila mu Efese. Ilyo Imfumu Croesus ishilatendeka ukuteka, lesa mwanakashi Cybele e o abantu balepepa sana muli ilya ncende. Apo Croesus alefwaisha ukupanga imipepele yali no kupokelelwa ku baGriki na ku bashali abaGriki, asosele ati Cybele ali fye cimo cine na balesa ba baGriki. Ilyo calefika pa kati ka ba500 B.C.E., Croesus atungilile umulimo wa kukuula itempele lya kwa Artemi uwapyene pali Cybele.

Itempele lyali ilya lulumbi mu fya makuule fya baGriki. Tabatalile ababomfyapo amatafwali yakalamba aya marbele ku kukuula icikuulwa cakula umusango yu. Mu 356 B.C.E., ili tempele lyalibongolweke ilyo lyapile ku mulilo. Itempele lyayemba ilyo baishilekuula na kabili lyali cifulo ico abengi balebombapo kabili abenda inyendo sha fya mapepo baletemwa sana ukuyako. Apo lyakuulilwe pa ciputu icakulile bamita 73 mu bufumo, kabili icalepele bamita 127, itempele ilyakuulilwe cipya cipya lyakulile nalimo bamita 50 mu bufumo, kabili lyalepele bamita 105 mu butali. Lyali pa fipapwa 7 ifya mu calo. Lelo, te bantu bonse abatemenwe ili tempele. Heracleitus, umwina Efese wasambilila sana amano ya buntunse, apashenye ulukungu lwa mfifi ulwalolele ku cipailo ku mfifi ya bubifi, kabili aletontonkanya ukuti imibele yali pe tempele yalibipishe ukucila imibele ya finama. Lelo, ku bengi aba mu Efese, itempele lya kwa Artemi lyalemoneka kwati talyakatale aliwa. Lelo, te fyo cali. Icitabo ca Ephesos—Der neue Führer (Umusumba wa Efese Pali Ndakai) citila: “Ilyo calefika mu myaka ya ba100 C.E., imipepele ya kwa Artemi ne mipepele imbi iya balesa ba baGriki yaliwile.”

 Mu myaka ya ba200 C.E., icinkukuma cikalamba caonawile umusumba wa Efese. Kabili, abena Goth abafumine kuli Bemba Wafiita baibile ifyuma fyali mwi tempele lya kwa Artemi kabili baocele ne tempele. Icitabo twacilumbula nomba line cisosa no kuti: “Apo Artemi alicimfiwe kabili alifililwe ukucingilila ing’anda yakwe, bushe kuti alamonwa shani ngo wingacingilila umusumba pa nshita ntali?”—Amalumbo 135:15-18.

Na mukulekelesha, ku mpela ya myaka ya ba300 C.E., Kateka Theodosius I atile “ubuKristu” e mipepele ya mu Efese. Tapakokwele, ifibumba fyali ifye tempele lya lulumbi ilya kwa Artemi fyaishileba icilindi ca kwimbapo amabwe ya kukuulila. Imipepele ya kwa Artemi yasukile yaloba. Umwaume umo uwailetandala mu Efese asosele pali lilye tempele lyali pa fipapwa 7 ifya mu calo ati: “Nomba cikuulwa icaonaulwa ububi kabili ico ushingafwaya ukumona.”

Uwali Artemi Asanguka “Nyina wa kwa Lesa”

Paulo asokele abaume bakalamba aba mu cilonganino ca mu Efese ukuti ilyo akafumapo, ikesa “imimbulu ya kutakanya” kabili muli bena mukema abantu “abakalalanda ifyapotama.” (Imilimo 20:17, 29, 30) Ifi fine e fyo cali. Ifyacitika filanga ukuti ukupepa kwa bufi ukwa Bena Kristu abasangu kwalicimfishe mu Efese.

Mu 431 B.C.E., Efese yali e cifulo calenga butatu uko aba mapepo balongene ku kulanshanya untu Kristu aba. Icitabo ca Ephesos—Der neue Führer cilondolola ukuti: “Ukucimfya kwa bena Alekesandere abaleti Kristu ali fye mu musango umo, e kutila uwa bulesa, . . . kwalipwishishiwe.” Kabili ifyatumbwikemo fyalibipishe. “Ifyo basondwelele mu Efese, ukutila Maria tafyele fye Kristu lelo e wafyele na Lesa, kwalengele ukuti kube icakaniko ca kwa Maria, kabili kwaletele na malekano yabipisha mwi calici pa muku wa kubalilapo. . . . Ifi fikansa fyalitwalilila ukufika na lelo.”

E ico, imipepele ya kwa Cybele na Artemi yalipyanikwepo ne mipepele ya kwa Maria “uwafyele Lesa” nelyo “nyina wa kwa lesa.” Nge fyo icitabo citila, “mu Efese Icakaniko ca kwa Maria . . . na lelo line caba lutambi, kabili te kuti cilondololwe ukwabula ukucampanya ku Cakaniko ca kwa Artemi.”

Ukuloba kwa Mipepele ya kwa Artemi

Ilyo ukupepa Artemi kwapwile, Efese na o alilobele. Ifinkukuma, ubulwele bwa maleria, no lutikiti pa cabu fyalengele imikalile muli uyu musumba ukwafya nga nshi.

Ilyo imyaka ya ba600 C.E. yalefika, ubuShilamu ninshi bwaliwa nga makanta. UbuShilamu tabwaikatenye fye imikowa ya baArabu abasuminemo. AbaArabu balitebelele Efese mu myaka ya ba600 ukufika na mu ya ba700 C.E. Umusumba wa Efese waonaikilile ilyo amatipa yashiikile icabu conse kabili umusumba waishileba umwina wa fitantala. Muli ulya musumba wayembele, umushi fye umo uwaleitwa Aya Soluk (nomba uwitwa Selçuk) e wikalwamo na bantu.

Ukutandalila Ifitantala fya mu Efese

Pa kuti umo eshibe ifyo Efese yayembele kale, afwile ukutandalila ifitantala fya ulya musumba. Nga mwatulila ku mpongolo yabela ukwatendekela umusumba, ico mukabalilapo ukumona musebo wa Curetes Street uwatentemuka ukulola ku laibrare witwa Celsus Library. Ilyo muleya mu musebo, ku kulyo mukamonako icikuulwa cinono ica kutambilamo ifisela icakuulilwe mu myaka ya ba100 C.E. Apo cingisha abantu 1,500, cifwile tacakuulilwe fye ukuti aba buteko balelonganamo ku kulanshanya fimo lelo na kabili baletambilamo ifisela. Ku kulyo na ku kuso kwa musebo wa Curetes kwaisula fye ifikuulwa, pamo nga ica kulonganamo aba buteko nga balelanshanya ifikumine icalo, itempele lya kwa Hadrian, ifishima, na mayanda yakuulwa mu mbali ya fyulu ayekalamo bashimucindikwa ba mu Efese.

 Nangu ca kuti laibrare wayemba uwitwa Celsus Library akuulilwe mu myaka ya ba100 C.E., mukatemwa nga nshi nga mwatandalamo no kumona ifyo ayemba. Amabuuku ayengi ayabamo bayasungile mu shelufu mu muputule wa kubelengelamo uukalamba. Ifipasho fine ifyakuulwa ku ntanshi ya laibrare fimininako imibele iyo umubomfi mukalamba uwa mu buteko bwa Roma pamo nga Celsus alekabila ukukwata, ne yi mibele ni: Sophia (amano), Arete (ubusuma), Ennoia (ukuipeelesha), na Episteme (Ukwishiba no kwiluka). Ifipasho ifyo bapangile pa kubala kuti mwafisanga mu ng’anda ya babenye iya Ephesus Museum mu Vienna. Mupepi no lubansa ulwa laibrare, kwaba umwinshi uukalamba uutwala ku mushika uwitwa Tetragonos. Pali uyu mushika uukalamba, uwashingulwikwe no tushila twafimbwa bwino, e po abantu balecitila amakwebo yabo.

Nomba, twaisa ku musebo wa Marble Road uwalola ku ciyanda cikalamba ica kutambilamo ifisela. Ukutula apo bacikushishe ilyo abena Roma baleteka, ici cikuulwa caleingisha abantu 25,000. Ku ntanshi ya ici cikuulwa balikuyemfeshe icine cine. Kwaba inceshi, ifya kubasabasa, ne fipasho. Kanshi kuti mwaelenganya ne fyo icimfulumfulu cakulile ico Demetri kafula wa silfere aimishe pali cinkupiti uwalongene mulya.

Umusebo wafuma ku cikuulwa cikalamba ica kutambilamo ifisela no kulola ku cabu usuma nga nshi. Walepa nalimo bamita 500 kabili wakula bamita 11 mu bufumo, e lyo wayemfiwa ne nceshi konse konse. Icikuulwa ca fyangalo ica pa ciyanda ca kutambilamo ifisela ne cikuulwa ca fyangalo ica ku cabu, ifyo baletukushishamo umubili, na fyo fyakuulilwe mu mbali ya uyu wine musebo. Impongolo iikalamba nga nshi iya kwingililapo pa kuya ku cabu e yali impongolo ya kufuminako pa kuya ku fyalo fimbi, kabili pano pene e papwila ukutandala kwesu ukwipi ukwa mu fitantala fyayemba nga nshi. Mu ng’anda ya babenye iya Ephesus Museum iya ku Vienna mwaliba icimpashanya ca mbao ica uyu musumba wa lulumbi, ukusanshako fye ne fipasho fyabaswa ifya mabwe.

Nga mwamona icipasho ca kwa Artemi wa bena Efese ilyo muletandala mu ng’anda ya babenye, ico mwingatontonkanyapo ni fintu Abena Kristu ba kubalilapo aba mu Efese bashipikishe. Baleikala mu musumba umwali ukupupe mipashi ukwa kapela makufi kabili umwali impatila ya mipepele. Bakapepa ba kwa Artemi balekaanya sana bakabila ba bukombe bwa Bufumu. (Imilimo 19:19; Abena Efese 6:12; Ukusokolola 2:1-3) Na lyo line, ukupepa kwa cine kwalyandile imishila muli ulya musumba wa cimfulumfulu. Uku kupepa kwa cine kukacimfya na kabili ilyo imipepele ya bufi ikalofiwa nga filya cali ku mipepele ya kwa Artemi iya ku kale.—Ukusokolola 18:4-8.

[Mapu ne Cikope pe bula 26]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

MAKEDONIA

Bemba Wafiita

ASIA MINOR

Efese

Bemba wa Mediterranean

EGUPTI

[Icikope pe bula 27]

Ifitantala fye tempele lya kwa Artemi

[Ifikope pe bula 28, 29]

1. Laibrare witwa Celsus Library

2. E fimoneka Arete nga mwapalama sana

3. Umusebo wa Marble Road, uwalola ku cikuulwa cikalamba ica kutambilamo ifisela