Kon Diin ang Matuod nga Pagsimba ug ang Paganismo Nagkabangi

ANG mga gun-ob sa karaang Efeso, sa kasadpang kabaybayonan sa Turkey, mao ang dapit nga gituki pag-ayo sa arkeolohiya sulod na sa kapin sa usa ka siglo. Daghang tinukod ang gitukod pag-usab, ug daghang butang nga nakaplagan ang gitun-an ug gipatin-aw sa mga siyentipiko. Tungod niana, ang Efeso mao ang usa sa labing popular nga adtoanan sa mga turista sa Turkey.

Unsa nay nadiskobrehan bahin sa Efeso? Sa unsang paagi gihulagway karon kanang makaiikag nga karaang siyudad? Ang pagduaw sa mga gun-ob sa Efeso ug sa Museyo sa Efeso didto sa Vienna, Austria, motabang kanato sa pagsabot kon sa unsang paagi ang matuod nga pagsimba ug ang paganong relihiyon nagkabangi didto sa Efeso. Hisgotan una nato ang pipila ka kasayoran bahin sa Efeso.

Usa ka Gikaibgan-Pag-ayo nga Dapit

Ang kagubot ug pagbalhin ngadto sa laing nasod maoy ordinaryong mga panghitabo sa Eurasia panahon sa ika-11ng siglo W.K.P. Nianang panahona gisugdan sa Ionian nga mga Grego ang pagkolonisar sa kasadpang kabaybayonan sa Asia Minor. Nahibalag nianang unang mga molupyo ang katawhan nga nailhan sa ilang pagsimba sa usa ka inahang-diyosa, ang diyosa nga nailhan sa ulahi ingong si Artemis sa Efeso.

Sa tungatunga sa ikapitong siglo W.K.P., nangabot ang tiglalin nga mga Cimmerian gikan sa Itom nga Dagat sa amihanan aron atakehon ang Asia Minor. Sa ulahi, sa mga 550 W.K.P., mitungha si Haring Croesus sa Lydia, usa ka gamhanang magmamando nga gibantog tungod sa iyang pagkaadunahan. Tungod sa pagpalapad sa Imperyo sa Persia, gisakop ni Haring Ciro ang mga siyudad sa Ionia, lakip na ang Efeso.

Sa 334 W.K.P., gisugdan ni Alejandro sa Macedonia ang iyang kampanya batok sa Persia, sa ingon siya nahimong bag-ong magmamando sa Efeso. Human sa ahat nga kamatayon ni Alejandro sa 323 W.K.P., ang Efeso nalangkit sa pag-ilogay sa gahom tali sa mga heneral ni Alejandro. Sa 133 W.K.P., si Attalus III, ang way-anak nga hari sa Pergamo, nagtugyan sa Efeso ngadto sa mga Romano, nga naghimo niini nga bahin sa Romanhong lalawigan sa Asia.

Nagkabangi ang Matuod nga Pagsimba ug ang Paganismo

Sa dihang si apostol Pablo miadto sa Efeso sa hinapos nga bahin sa iyang ikaduhang misyonaryong panaw sa unang siglo K.P., iyang nakita ang usa ka siyudad nga dunay mga 300,000 ka molupyo. (Buhat 18:19-21) Panahon sa iyang ikatulong misyonaryong panaw, mibalik si Pablo sa Efeso ug uban ang nabag-ong kaisog  misangyaw diha sa sinagoga mahitungod sa Gingharian sa Diyos. Apan, human sa tulo ka bulan, misamot ang pagsupak sa mga Hudiyo, ug mihukom si Pablo sa paghatag sa iyang adlaw-adlaw nga mga pakigpulong didto sa awditoryum sa eskuylahan sa Tirano. (Buhat 19:1, 8, 9) Ang iyang pagsangyaw mikabat ug duha ka tuig, nga inubanan sa talagsaong gamhanang mga buhat, sama sa milagrosong pagpang-ayo ug paghingilin sa mga demonyo. (Buhat 19:10-17) Mao diay nga daghan ang nahimong mga magtutuo! Oo, nagmadaogon ang pulong ni Jehova mao nga kinabubut-ong gisunog sa daghang salamangkero kanhi ang ilang bililhong mga basahon.—Buhat 19:19, 20.

Ang malamposong pagsangyaw ni Pablo wala lamang magtukmod sa daghan sa pagbiya sa pagsimba sa diyosa nga si Artemis kondili nagpukaw usab sa kasuko niadtong nagpalambo nianang pagano nga pagsimba. Dakog kita ang pagpanghimog plata nga mga ampoanan alang kang Artemis. Tungod kay nameligro ang ilang negosyo, gisulsolan sa usa ka tawo nga ginganlag Demetrio ang mga platero sa paghimog kagubot.—Buhat 19:23-32.

Ang maong pagharongay misangko sa pagpunayg singgit sa panon sa katawhan sulod sa duha ka takna: “Bantogan si Artemis sa mga taga-Efeso!” (Buhat 19:34) Human mikalma ang kaguliyang, gidasig pag-usab ni Pablo ang iyang mga isigka-Kristohanon ug unya mipadayon siya sa iyang panaw. (Buhat 20:1) Apan, ang iyang paglarga paingon sa Macedonia wala makapahunong sa hapit-nang-mahanaw nga pagsimba kang Artemis.

Mihuyang ang Templo ni Artemis

Ang pagsimba kang Artemis napundar na pag-ayo sa Efeso. Una pa sa panahon ni Haring Croesus, ang inahang-diyosa nga si Cybele mao ang pangunang persona sa relihiyosong kinabuhi sa maong dapit. Pinaagi sa pagpatuo nga si Cybele kabanay sa mga diyos sa mga Grego, gilaoman ni Croesus nga maestablisar ang usa ka relihiyosong persona nga dawaton sa mga Grego ug dili-Grego. Uban sa iyang pagpaluyo, sa tungatunga sa ikaunom nga siglo W.K.P., gisugdan pagtukod ang templo sa manununod ni Cybele, nga si Artemis.

Ang templo maoy usa ka dakong kalamposan sa Gregong arkitektura. Wala pa gayod sukad magamit ang dagkong mga bloke sa marmol sa pagtukod ug ingon niining matanga ug gidak-on sa tinukod. Kanang temploha nasunog niadtong 356 W.K.P. Ang gitukod-pag-usab nga templo nga sama ka dako sa una maoy hinungdanong tuboran sa panarbaho ug adtoanan sa mga peregrino. Gitukod kini diha sa usa ka bantawan nga mga 73 metros ka lapad ug 127 metros ka taas, ug ang gitukod-pag-usab nga templo mga 50 metros ka lapad ug 105 metros ka taas. Giisip kini nga usa sa pito ka katingalahan sa kalibotan. Apan, dili tanan ang nakagusto niini. Gipakasama sa pilosopo nga si Heracleitus sa Efeso ang way-suga nga agianan paingon sa halaran ingong kangitngit sa pagkadaotan, ug giisip niya ang moralidad diha sa templo nga mas ngil-ad pa kay sa iya sa mga mananap. Apan, alang sa kadaghanan, ang sangtuwaryo ni Artemis sa Efeso morag dili gayod mapukan. Apan lahi ang gipamatud-an sa kasaysayan. Ang librong Ephesos—Der neue Führer (Efeso—Ang Bag-ong Giya) nag-ingon: “Sa ikaduhang siglo, diyutay na lang ang nagsimba kang Artemis ug sa uban pang napundar nang mga diyos.”

Sa ikatulong siglo K.P., gitay-og ang Efeso sa kusog kaayo nga linog. Dugang pa, ang daghang bahandi diha sa templo ni Artemis gipangawat sa marinero nga mga Goth gikan sa Itom nga Dagat ug pagkahuman niana ilang gisunog ang templo. Ang librong gihisgotan di pa dugay nag-ingon: “Kay napukan ug wala makaarang sa pagpanalipod sa kaugalingon niining pinuy-anan, maisip pa ba gihapon  si Artemis nga tigpanalipod sa siyudad?”—Salmo 135:15-18.

Sa kataposan, sa hinapos nga bahin sa ikaupat nga siglo K.P., giuyonan ni Emperador Theodosius I nga ang “Kristiyanidad” mao ang relihiyon sa Estado. Sa wala madugay ang mga bato nga gigamit sa pagtukod sa kanhing bantogang templo ni Artemis gipangubkob aron gamiton sa pagpanukod. Ang pagsimba kang Artemis bug-os nga nahanaw. Ang usa ka wala-hinganli nga maniniid nagkomento bahin sa mubong balak nga nagdayeg sa templo ingong usa ka katingalahan sa karaang kalibotan: “Karon kini mao na ang labing awaaw ug makaluluoy nga dapit.”

Si Artemis Nahimong “Inahan sa Diyos”

Gipasidan-an ni Pablo ang mga ansiyano sa kongregasyon sa Efeso nga sa iyang pagbiya mosulod ang “malupigong mga lobo” ug motungha ang mga lalaki gikan sa ilang taliwala ug “magsultig tinuis nga mga butang.” (Buhat 20:17, 29, 30) Mao gayod kanay nahitabo. Gipakita sa mga hitabo nga nagpadayon ang bakak nga pagsimba didto sa Efeso sa dagway sa apostatang Kristiyanidad.

Sa 431 K.P., gipahigayon didto sa Efeso ang ikatulong ekumenikal nga konseho, diin gihisgotan ang isyu bahin sa pagka-Diyos ni Kristo. Ang Ephesos—Der neue Führer nag-ingon: “Nabug-os ang kadaogan sa mga taga-Alejandria, kinsa nagtuo nga si Kristo mao ang Diyos.” Layog abot ang resulta niini. “Ang desisyon nga nakab-ot didto sa Efeso, nga pinaagi niini si Maria gituboy gikan sa pagka-inahan ni Kristo ngadto sa pagkahimong inahan sa Diyos, wala lamang maghatag ug basehanan alang sa pagsimba kang Maria kondili nakapatungha usab sa unang dakong pagkabahinbahin sulod sa simbahan. . . . Ang panaglantugi nagpadayon hangtod karong adlawa.”

Busa, ang pagsimba kang Cybele ug Artemis gipulihan sa pagsimba kang Maria nga “inahan sa Diyos.” Sumala sa giingon sa maong libro, “ang Pagsimba kang Maria sa Efeso . . . gituman gihapon karon, nga wala ray kalainan sa Pagsimba kang Artemis.”

Diha sa Nahikalimtang mga Panid sa Kasaysayan

Napukan ang Efeso sa dihang wala nay nagsimba kang Artemis. Mas milisod ang kahimtang sa panginabuhi sa siyudad tungod sa mga linog, malaria, ug sa inanayng pagkapunog binanlas sa dunggoanan.

Sa ikapitong siglo K.P., misugod na pagkaylap ang Islam. Ang Islam wala lamang maghiusa sa Arabo nga mga tribo ilalom sa ideolohiya niini. Giatake sa mga bapor-degiyera sa Arabo ang Efeso latas sa ikapito ug ikawalo nga mga siglo K.P. Midangat ang kataposan sa Efeso sa dihang ang dunggoanan bug-os nga natabonan sa mga binanlas ug ang siyudad nahimong tapok sa mga gun-ob. Mahitungod nianang kanhing dakong siyudad, usa ka gamayng balangay na lang nga ginganlag Aya Soluk (karon Selçuk) ang nagpabilin.

Paglibot Diha sa mga Gun-ob sa Efeso

Aron imong masabtan ang kanhing katahom sa Efeso, adtoa ang mga gun-ob niini. Kon molibot ka sugod sa entrada sa ibabaw, imo dayong makita ang nindot nga talan-awon sa Karsada sa Curetes paingon sa Librarya ni Celso. Sa tuong bahin sa maong  karsada, madani ka sa Odeum—usa ka gamayng teatro nga gitukod sa ikaduhang siglo K.P. Kalingkoran ug mga 1,500 ka tawo, kini lagmit gigamit dili lang ingong lugar alang sa konseho kondili alang usab sa publikong kalingawan. Naglaray sa masigkadaplin sa Karsada sa Curetes ang mga tinukod, sama sa tiyanggihan sa Estado diin hisgotan ang mga butang maylabot sa Estado, templo ni Hadrian, pipila ka publikong mga tubod, ug mga balay diha sa bakilid—mga pinuy-anan sa inilang mga tawo sa Efeso.

Madani ka gayod sa kanindot sa Librarya ni Celso, nga gitukod sa ikaduhang siglo K.P. Dunay daghang linukot nga mga basahon nga gibutang diha sa mga luna sa bungbong sa dakong lawak nga basahanan. Ang upat ka estatwa diha sa maanindot nga atubangan niini naglarawan sa kasagarang mga kinaiya nga gidahom sa usa ka pangunang Romano nga alagad sa katilingban sama kang Celso, nga mao: si Sophia (kaalam), Arete (kaligdong), Ennoia (debosyon), ug si Episteme (kahibalo o pagsabot). Ang orihinal nga mga estatwa makita didto sa Museyo sa Efeso sa Vienna. Sikbit sa atubangang nataran sa librarya, adunay usa ka dakong pultahan nga kaagian nimo paingon sa tiyanggihan sa Tetragonos. Dinhi niining dakong plasa, nga gilibotan sa inatpan nga mga paseyohanan, gipahigayon sa mga tawo ang regular nilang mga kalihokan sa negosyo.

Dayon, makaabot ka sa Marmol nga Karsada, nga mosangko ngadto sa dakong teatro. Tungod kay gisumpayan kini sa panahon sa imperyal nga Roma, ang teatro kalingkoran ug mga 25,000 ka tumatan-aw. Ang atubangang bahin niini adunay mga haligi, eskultura, ug mga estatwa nga luho kaayo ug mga dayandayan. Klaro nimong mahulagway ang dakong kagubot sa panon sa katawhan nga nagkatigom didto nga gisulsolan ni Demetrio nga platero.

Nindot kaayo ang karsada nga gikan sa dakong teatro hangtod sa dunggoanan sa siyudad. Kini may gitas-on nga mga 500 metros ug may gilapdon nga 11 metros, nga gilarayan ug mga poste sa masigkadaplin niini. Gitukod usab niining dapita ang gimnasyum sa teatro ug ang gimnasyum sa dunggoanan, nga parehong gireserba alang sa pisikal nga pagbansay. Ang dakong ganghaan sa dunggoanan nga anaa sa tumoy sa karsada mao ang ganghaan paingon sa kalibotan, ug dinhi natapos ang atong mubong pagsuroy sa pipila ka makaiikag nga mga gun-ob sa kalibotan. Atua sa Museyo sa Efeso sa Vienna ang kahoy nga modelo niining makasaysayanhong siyudad maingon man ang daghang monyumento niini.

Kon malibot nimo ang museyo ug makita nimo ang estatwa ni Artemis sa Efeso, mahunahunaan dayon nimo ang pagkamalahutayon sa unang mga Kristohanon sa Efeso. Nagpuyo sila sa usa ka siyudad nga natuphan sa espiritismo ug gibutaan sa relihiyosong pagpihigpihig. Ang mensahe sa Gingharian gisupak pag-ayo sa mga magsisimba ni Artemis. (Buhat 19:19; Efeso 6:12; Pinadayag 2:1-3) Ang matuod nga pagsimba natukod diha nianang dili-mahigalaong palibot. Kini nga pagsimba sa matuod nga Diyos magpabilin usab sa dihang ang bakak nga relihiyon ning atong adlaw matapos, sama sa karaang pagsimba kang Artemis.—Pinadayag 18:4-8.

[Mapa/Hulagway sa panid 26]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

MACEDONIA

Itom nga Dagat

ASIA MINOR

Efeso

Dagat Mediteranyo

EHIPTO

[Hulagway sa panid 27]

Mga gun-ob sa templo ni Artemis

[Mga hulagway sa panid 28, 29]

1. Librarya ni Celso

2. Duol nga pagtan-aw kang Arete

3. Marmol nga Karsada, nga mosangko ngadto sa dakong teatro