Ebiet Emi Utuakibuot Akpanikọ Akan̄wanade ye Ukpono Ndem

MME ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹnam ekese ndụn̄ọde ke se ibede isua ikie idahaemi ke ndon Ephesus eset emi odude ke mbenesụk edem usoputịn Turkey. Ẹfiak ẹbọp ediwak ufọk oro ẹkedude do, ndien ntaifiọk ẹdụn̄ọde ẹnyụn̄ ẹnam ẹfiọk se ediwak n̄kpọ oro ẹfiọhọde ẹdide. Emi anam Ephesus edi kiet ke otu itie ndise oro ọwọrọde etop akan ke Turkey.

Nso ke ẹdi ẹdifiọk ẹban̄a Ephesus? Didie akani akpan ediye obio emi etie mfịn? Ndika n̄kese ndon Ephesus ye Itie Ubon N̄kpọeset Ephesus ke Vienna, Austria, ayan̄wam nnyịn ifiọk nte utuakibuot akpanikọ akan̄wanade ye ukpono ndem ke Ephesus. Yak ibem iso itịn̄ iban̄a obio Ephesus ke idemesie.

Obio Oro Ẹkenyan̄ade-Nyan̄a

Ndutịme ye uwọrọidụn̄ ẹkedi ọsọ n̄kpọ ke Europe ye Asia ke ọyọhọ isua ikie 11 M.E.N. Ini oro ke mbon Ionia ke Greece ẹkesiak obio mbenesụk edem usoputịn Asia Minor. Mme andisiak obio emi ẹma ẹsobo ye mbon oro ẹkediọn̄ọde nte mme andikpono abasi-an̄wan oro ẹkedidiọn̄ọde ke ukperedem nte Diana mbon Ephesus.

Ke ufọt ufọt ọyọhọ isua ikie itiaba M.E.N., mbon oro ẹkedade nte nditọ Gomer ẹma ẹto Obubịt Inyan̄ ke edem edere ẹdi ndibụme Asia Minor. Ekem, ke n̄kpọ nte 550 M.E.N., okopodudu Edidem Croesus oro ẹketịmde ẹdiọn̄ọ ke ntak ọkpọmiọk inyene esie, emi akakarade Lydia, ama ọtọn̄ọ ndikara ikpehe emi. Ke ẹma ẹketat Obio Ukara Persia, Edidem Cyrus ama akan mme obio nditọ Ionia, esịnede Ephesus.

Ke 334 M.E.N., Alexander eke Macedonia ama ọtọn̄ọ ndin̄wana ye Persia, ntem akabarede edi obufa andikara Ephesus. Ke n̄kpa nsek ama akada Alexander ke 323 M.E.N., mme etubom ekọn̄ esie ẹma ẹtọn̄ọ ndin̄wana ke otu idemmọ man ẹkara Ephesus. Ke 133 M.E.N., Attalus III, edidem Pergamum emi mîkenyeneke eyen, ama ayak Ephesus ọnọ mbon Rome, anamde enye akabade edi ubak Asia emi ekedide mbahade obio ukara Rome.

Utuakibuot Akpanikọ An̄wana ye Ukpono Ndem

Ke ini apostle Paul ekedide Ephesus ke utịt utịt isan̄ isụn̄utom esie ọyọhọ iba ke akpa isua ikie E.N., Ephesus ekedi akwa obio emi n̄kpọ nte  owo 300,000 ẹkedụn̄de. (Utom 18:19-21) Ke ọyọhọ isan̄ isụn̄utom esie ita, Paul ama afiak aka Ephesus onyụn̄ enen̄ede enyene uko ndida ke synagogue n̄kwọrọ Obio Ubọn̄ Abasi. Nte ededi, ke n̄kpọ nte ọfiọn̄ ita ẹma ẹkebe, mme Jew ẹma ẹbiọn̄ọ Paul idiọk idiọk, ndien enye ama emek ndisinọ utịn̄ikọ kpukpru usen ke ufọkn̄wed Tyrannus. (Utom 19:1, 8, 9) Utom ukwọrọikọ esie oro akasan̄ade ye utịben̄kpọ akwa odudu, utọ nte ukọkudọn̄ọ ye edibịn mme demon nduọn̄ọ, ama ebịghi ke isua iba. (Utom 19:10-17) Eyịghe idụhe ediwak owo ẹkekabarede ẹdi mbet! Ih, ikọ Jehovah ama akara tutu ata ediwak mme ebreidiọn̄ ẹtan̄ mme n̄wed mmọ oro ẹkpade ediwak okụk ẹdifọp.—Utom 19:19, 20.

Ke adianade ye edinam ediwak owo ẹtre ndituak ibuot nnọ abasi-an̄wan oro Diana, utom ukwọrọikọ Paul n̄ko ama anam mbon oro ẹkesọn̄ọde ẹda ẹtuak ibuot ẹnọ ndem emi ẹbụmede iyatesịt. Edinam mbiet temple Diana ke silver ekedi utom oro ekesinọde owo ediwak okụk. Sia ẹkefiọkde ke mbubehe mmimọ ọmọn̄ ọduọ, owo kiet emi ekekerede Demetrius ama anam mme anamutom usọ silver ẹsịn ntịme.—Utom 19:23-32.

Ndutịme ama anam otuowo ẹsio n̄kpo ke hour iba ẹfiori ẹte: “Diana mbon Ephesus omokpon!” (Utom 19:34) Ke ndutịme oro ama ekebe, Paul ama esịn udọn̄ ọnọ ekemmọ mme Christian, ekem ebe aka ebiet efen. (Utom 20:1) Nte ededi, enye ndikadaha n̄ka Macedonia ikakpanke ido ukpono Diana ndiduọ.

Temple Diana Ọduọ

Ido ukpono Diana ama enen̄ede ọdọn̄ n̄kam ke Ephesus. Mbemiso eyo Edidem Croesus, n̄wọrọnda ndem emi ẹkesikponode ke ikpehe oro ekedi abasi-an̄wan Cybele. Ebede ke ndidọhọ ke Cybele ama abuana n̄kpọ ye mme abasi mbon Greece, Croesus okoyom nditọn̄ọ ido ukpono oro mbon Greece ye mbon oro mîtoho Greece ẹdinyịmede. Ke ufọt ufọt ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N., Croesus ama anam ẹtọn̄ọ utom ke temple Diana oro akadade itie Cybele.

Temple oro ekedi ata n̄wọrọnda utomusọ mbon Greece. Akananam owo ikadaha utọ ikpọ ndiye nsemnsem itiat oro ibọp ufọk oro ekeyede okonyụn̄ okponde ntre. Temple oro ama ata ikan̄ ke 356 M.E.N. Akwa temple oro ẹkefiakde ẹbọp ama anam ediwak owo ẹnyene utom, ediwak mme akaisan̄ ido ukpono ẹsinyụn̄ ẹka do. Ẹkebọp enye ẹdori ke n̄kpoto oro atarade ke mita 73, ọniọn̄de mita 127, ndien ubom esie ekedi n̄kpọ nte mita 50, ke ini uniọn̄ esie ekedide mita 105. Ẹkeda enye nte kiet ke otu n̄kpọ ndyọ itiaba ke ererimbot. Nte ededi, idịghe kpukpru owo ẹkema enye. Heracleitus, owo akwaifiọk Ephesus, akada ekịm oro mme andikatuak ibuot do ẹkedude odomo ye utom ekịm, onyụn̄ ọdọhọ ke ido uwem mbon temple oro ẹma ẹdiọk ẹkan eke unam. Nte ededi, ata ediwak owo ẹkekere ke temple Diana ke Ephesus ididuọhọ tutu amama. Mbụk owụt ke enye ama ọduọ. N̄wed oro Ephesos—Der neue Führer (Ephesus—Obufa Ndausụn̄) ọdọhọ ete: “Etisịm ọyọhọ isua ikie iba E.N., owo ikatuakke  ibuot aba inọ Artemis [oro edi Diana] ye mme abasi eken.”

Ke ọyọhọ isua ikie ita E.N., ata idiọk unyekisọn̄ ama ọnọmọ Ephesus. Ke adianade do, mme awatinyan̄ nditọ Goth oro ẹketode Obubịt Inyan̄ ẹdi ẹma ẹbụme akpakịp inyene temple Diana, ẹnyụn̄ ẹfọp temple oro. N̄wed oro isiakde ke enyọn̄ emi obụp ete: “Ntak emi ẹkpekade iso ẹda Artemis [m̀mê, Diana] nte andikpeme obio, ke ini enye mîkam ikemeke ndikpeme idemesie ye temple esie?”—Psalm 135:15-18.

Ke akpatre, ke utịt utịt ọyọhọ isua ikie inan̄ E.N., Theodosius I, kpa Akwa Edidem ama ọdọhọ ke “Ido Ukpono Christ” edi ido ukpono ofụri Obio. Ikebịghike, ẹma ẹbom ndiye itiat oro ẹkedade ẹbọp enyene-uku temple Diana ẹda ẹbọp mme ufọk. Owo ikatuakke aba ibuot inọ Diana. Ke ama okokot uto oro otorode temple Diana nte kiet ke otu n̄kpọ ndyọ itiaba ke ererimbot, anam-ndụn̄ọde kiet ọkọdọhọ ke temple emi “edi ndiọkn̄kan ndon idahaemi.”

Diana Akabade “Eka Abasi”

Paul ama odụri mbiowo esop Ephesus utọn̄ ete ke imọ ima inyọn̄, ke “mme idiọk unam” ẹyewọrọ ẹwụt idem, ndien mme owo ẹyenyụn̄ ẹdaha ẹda ke otu mmọ ẹnyụn̄ “ẹtịn̄ ukwan̄ ikọ.” (Utom 20:17, 29, 30) Se iketịbede edi oro. Mme n̄kpọntịbe oro ẹkedade itie ẹwụt ke nsunsu ido ukpono oro ekebietde Ido Ukpono Christ oro mbon mfiakedem ẹketọn̄ọde ama atara ke Ephesus.

Ke 431 E.N., ẹma ẹnịm ọyọhọ mbono ita oro ofụri ufọkabasi ẹkedụkde ke Ephesus, emi ẹkenemede nte Christ etiede. N̄wed oro Ephesos—Der neue Führer anam an̄wan̄a ete: “Mbon Alexandria oro ẹkenịmde ke Christ enyene orụk idem kiet kpọt, oro edi idem oro etiede nte eke Abasi, . . . ẹkekan.” Ekikere emi ama ada ekese n̄kpọ edi. “Ubiere oro ẹkesịmde ke Ephesus, kpa ebiet emi ẹkemenerede Mary itie nte eka Christ ẹkesịm idaha eka Abasi, akanam ẹtuak ibuot ẹnọ Mary onyụn̄ ada ekesịm akpa akwa ubahade ke ufọkabasi. . . . Eneni oro ke aka iso tutu mfịn emi.”

Ntre, owo ikatuakke aba ibuot inọ Cybele ye Diana, edi ẹketuak ẹnọ Mary nte “eka abasi.” Nte n̄wed oro ọdọhọde, “ke ẹkpokpono Mary ke Ephesus . . . tutu esịm mfịn emi, ndien emi edi itai ye aban̄ ye utuakibuot nnọ Artemis,” m̀mê, Diana.

Owo Itịghi Aba

Ephesus ama ọduọ ke ẹma ẹketre ndituak ibuot nnọ Diana. Unyekisọn̄, utoenyịn, ye utan oro ekesịride esụkmbehe ẹma ẹnam uwem enen̄ede ọsọn̄ ke Ephesus.

Ke ọyọhọ isua ikie itiaba E.N., Ido Ukpono Islam ama ọtọn̄ọ ndinen̄ede ntara. Islam ama anam mbon Arab ẹnyene ekikere kiet. Mme awat nsụn̄ikan̄ nditọ Arab ẹma ẹbụme Ephesus ke ọyọhọ isua ikie itiaba ye itiaita. Ephesus ama ọduọ taktak ke ini utan okofụkde esụkmbehe esie ofụri ofụri, obio oro onyụn̄ akabade ana ndon. N̄kukụre se ikosụhọde ke ata ediye obio emi ekedi ekpri obio-in̄wan̄ Aya Soluk (ẹkotde Selçuk idahaemi).

Ndika N̄kese Ndon Ephesus

Afo emekeme ndika n̄kese ndon Ephesus man etịm ọfiọk nte enye ekenyenede uku. Edieke otode usụn̄ enyọn̄ enyọn̄ odụk, afo oyokụt akaka Efak Curetes oro adade esịm Itie Ubon N̄wed Celsus. Ke n̄kan̄ ubọk nnasia efak oro, afo ayama Oduem—ekpri efe ndise oro ẹkebọpde ke ọyọhọ isua ikie iba E.N. Sia enye ekemede ndidụk n̄kpọ nte owo 1,500, etie nte owo ikesidaha enye inịm mbono obio kpọt, edi mbio obio ẹma ẹnyụn̄ ẹsika ẹkenọ idem inemesịt do. Efe oro mbon Ukara ẹkesisopde  idem ẹneme mbubehe Ukara, temple Hadrian, mme obube mmọn̄ obio, ye mme ufọk enyọn̄-obot—emi mme ọwọrọ-iso owo ke Ephesus ẹkedụn̄de—ẹma ẹdu ke Efak Curetes.

Afo eyenen̄ede ama ediye Itie Ubon N̄wed Celsus emi ẹkebọpde ke ọyọhọ isua ikie iba E.N. Ẹkedọn̄ mme ikpan̄wed esie ke n̄kpri aba ibibene oro ẹdude ke akamba ubet ukotn̄wed. Mme mbiet inan̄ oro ẹwụkde ke iso akaka ufọk emi ẹwụt mme akpan edu oro ẹkeyomde ẹto akwa owo utom ukara Rome nte Celsus, mmọ ẹdi: Sophia (ọniọn̄), Arete (eti ido), Ennoia (nsịnifịk), ye Episteme (ifiọk m̀mê asian). Ẹkeme ndikụt mme akpasarade mbiet emi ke Itie Ubon N̄kpọeset Ephesus ke Vienna. Akamba usụn̄ oro edidade fi ikesịm efe obio Tetragonos odu ekpere itie ubon n̄wed oro. Oyokụt mme owo ẹkade iso ke mme mbubehe mmọ ke akamba efe obio emi, oro ekenyenede ediwak ebiet usan̄a mbọ ofụm emi ẹnyenede ọkọm.

Ekem, afo eyedisịm Usụn̄ Nsemnsem Itiat emi edidade fi ekesịm akwa efe ndise. Ke ẹma ẹkefiak ẹtat enye ke ini ukara Rome, efe ndise emi ama ekeme ndidụk n̄kpọ nte owo 25,000. Ẹma ẹbot ikpọ ndiye adaha ye mme mbiet ke iso efe ndise oro. Afo emekeme ndida enyịn ikike n̄kụt akamba ntịme oro Demetrius, odom silver, akanamde otuowo oro ẹkesopde idem do ẹsịn.

Efak oro otode akwa efe ndise ekesịm esụkmbehe obio eye onyụn̄ an̄wan̄a. Enye ọniọn̄ ke n̄kpọ nte mita 500, ndien atara ke mita 11 onyụn̄ enyene udịm udịm adaha ke edem mbiba. Ẹma ẹbọp n̄ko itie usịn̄ede idem iba—kiet ke efe mbre, enye eken ke esụkmbehe, man mme owo ẹsika ẹkesịn̄ede idem—ke efak emi. Nte isan̄ade ise kiet ke otu mme enyene-ndyọ ndon ke ererimbot, nnyịn imedisịm akamba inuaotop esụkmbehe oro odude ke utịt utịt efak oro ẹkesisan̄ade ẹka nsio nsio ebiet, ndien mi ke isan̄ nnyịn etre. Ẹda eto ẹbọp mbiet ọwọrọetop obio emi ọkọrọ ye ediwak n̄kpọ editi eken oro ẹkedude ke enye, ẹbon ke Itie Ubon N̄kpọeset Ephesus ke Vienna.

Ke akade itie ubon n̄kpọeset ekese mbiet Diana oro mbon Ephesus ẹketuakde ibuot ẹnọ, afo udutreke ndikere mban̄a se akpa mme Christian ẹkeyọde ke Ephesus. Mmọ ẹkedụn̄ ke obio oro ubụpekpo ye usua eke ido ukpono ẹkedọn̄de n̄kam. Mme andikatuak ibuot nnọ Diana ẹma ẹnen̄ede ẹbiọn̄ọ etop Obio Ubọn̄. (Utom 19:19; Ephesus 6:12; Ediyarade 2:1-3) Idem ke utọ idiọk idaha oro, utuakibuot akpanikọ ama ọsọn̄ọ ada. Utuakibuot ata Abasi emi ọyọsọn̄ọ ada n̄ko ke ini nsunsu ido ukpono edibede efep ukem nte utuakibuot Diana ekebede efep.—Ediyarade 18:4-8.

[Ndise obio/Ndise ke page 26]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

MACEDONIA

Obubịt Inyan̄

ASIA MINOR

Ephesus

Inyan̄ Mediterranean

EGYPT

[Ndise ke page 27]

Ndon temple Diana

[Mme ndise ke page 28, 29]

1. Itie Ubon N̄wed ke Celsus

2. Ke adade ekpere Arete

3. Usụn̄ Nsemnsem Itiat oro ẹsan̄ade ẹsịm akwa efe ndise