Ko Ne Bu Lwanisanezi Bulapeli Bwa Niti ni Buhedeni

KA LILIMO ze fitelela mwanda, batatubi ba ze pumbuzwi ba sholokotile hahulu mwa matota a munzi wa kale wa Efese, kwa likamba la kwa wiko wa Turkey. Miyaho i sikai i yahilwe sinca, mi lika li sikai ze fumanwi li tatubilwe ni ku taluswa ki bocaziba ba sayansi. Kabakaleo munzi wa Efese ki o muñwi wa libaka ze hoha hahulu bapoti mwa Turkey.

Ku fumanwiñi mwa Efese? Muleneñi o munde wo wa kale u zibahala ka nto mañi kacenu? Ku ya kwa matota a Efese ni kwa Miziyamu ya Efese ye mwa Vienna, kwa Austria, ku ka mi tusa ku utwisisa mo ne bu lwanisanezi bulapeli bwa niti ni buhedeni mwa Efese. Pili ha lu buleleñi za simuluho ya Efese.

Sisa Se Ne Si Ikumbutwa ki Ba Bañata

Mifilifili ni mituto ne i atile hahulu mwa Eurasia mwahal’a lilimo za ma-1000 B.C.E. Mi yeo ki yona nako yeo Magerike ba kwa Ionia ne ba kalile ku hapa likamba la kwa wiko la Asia Minor. Bazwahule bao ba ne ba kalile ku to yaha pili mwa sibaka seo, ne ba kopani ni batu ba ne ba zibahala ka ku lapela mulimu wa musali, ili mulimu wo hasamulaho n’o til’o bizwa kuli Diana wa Maefese.

Mwahal’a lilimo za ma-650 B.C.E., batu ba kwa Cimmeria ba ne ba yambaela ne ba tile ku zwa kwa mutulo kwa Black Sea ku yo hapa Asia Minor. Hasamulaho ibat’o ba ka 550 B.C.E., mulena ya m’ata wa kwa Lydia ya bizwa Croesus a kala ku busa, mi n’a tumile ka bufumu bwa hae. Mubuso wa Peresia ha n’o nz’o hula, Mulena Sirusi a hapa mileneñi ya ma-Ionia, ku kopanyeleza cwalo ni muleneñi wa Efese.

Ka 334 B.C.E., Alexandere wa kwa Masedonia a kalisa ku lwanisa Peresia, kuli mane kwa mafelelezo a ba mulena wa Efese. Hamulaho wa lifu la ka sipundumukela la Alexandere ka 323 B.C.E., mwa Efese ne ku bile ni ndwa mwahal’a bazamaisi ba limpi za hae ba ne ba lwanela ku busa. Ka 133 B.C.E., Attalus III, mubusi wa Pergamo ya n’a shwile a si na mwana, a siya Efese mwa mazoho a Maroma ha shwa, ili ku i kopanya kwa silalo sa Roma sa kwa Asia.

Bulapeli Bwa Niti Bu Lwanisana ni Buhedeni

Muapositola Paulusi ha n’a ile kwa Efese bukaufi ni mafelelezo a musipili wa hae wa bulumiwa wa bubeli kwa makalelo a Bukreste, n’a fumani kuli mwa muleneñi wo ne ku pila batu ba ba bat’o eza 300,000. (Likezo 18:19-21)  Fa musipili wa hae wa bulumiwa wa bulalu, Paulusi n’a kutezi kwa Efese ni ku yo kutaza ka bundume mwa sinagoge ka za Mubuso wa Mulimu. Kono hamulaho wa likweli ze talu Majuda ba mu lwanisa ka t’ata, mi Paulusi a iketela ku lutanga ka zazi ni zazi fa sikolo sa mutu ya bizwa Tirano. (Likezo 19:1, 8, 9) A zwelapili ku kutaza ka myaha ye mibeli, inz’a eza misebezi ye komokisa, ye cwale ka ku folisa ka makazo ni ku leleka badimona. (Likezo 19:10-17) Ki lona libaka batu ba bañata ha ne ba bile balumeli! Kiniti linzwi la Jehova ne li sebelize ka m’ata, kuli mane ba bañata ba ne ba ezanga mabibo ba itatela ku cisa libuka za bona ze tula luli.—Likezo 19:19, 20.

Kwand’a ku tuhelisa batu ba bañata ku lapela Diana mulimu wa musali, ku kutaza kwa Paulusi hape ne ku filikanyize ba ne ba yemela bulapeli bo bu cwalo bwa sihedeni. Ku panga tutempele twa Diana twa silivera ne li pisinisi ye tuna. Bakeñisa ku saba kuli pisinisi ya bona i ka wa, munna yo muñwi ya bizwa Demetriusi a susueza bapangi ba tutempele twa silivera kuli ba tise mufilifili.—Likezo 19:23-32.

Mufilifili wo wa kolela batu ha ne ba huwile ka t’ata ka lihora ze peli kuli: “Ki yo mutuna Diana wa Maefese!” (Likezo 19:34) Mufilifili wo ha se u ombalile, Paulusi hape a susueza Bakreste ka yena mi a funduka. (Likezo 20:1) Kono ku funduka kwa hae ku liba kwa Masedonia ne ku si ka tibela ku wa kwa bulapeli bwa Diana bo ne bu tamehile ku fela.

Tempele ya Diana Ya Sinyeha

Bulapeli bwa Diana ne bu tungisize mibisi mwa Efese. Pili Mulena Croesus a si ka kalisa kale ku busa, mulimu wa musali o bizwa Cybele ki ona o ne u lapelwa hahulu mwa sibaka seo. Ka ku itusisa litangu le li bonisa kuli Cybele ni milimu ya Magerike ne ba simuluha kulo kulikuñwi, Croesus n’a nahana kuli n’a ka kona ku toma bulapeli bu li buñwi bo ne ba ka latelela Magerike hamoho ni batu ba bañwi. Ka tuso ya hae, mwahal’a lilimo za ma-550 B.C.E., tempele ya Diana mulimu o n’o yolile Cybele ya kala ku lukiswa.

Kwa Magerike tempele yeo ne i ezizwe ka bucaziba bo bu ipitezi. Kwa li ku ba ku yahiwe muyaho o mutuna cwalo ka ku itusisa masitina a matuna a pangilwe fa marubulu. Tempele yeo ne i cile mulilo ka 356 B.C.E. Mi tempele ye n’e yahilwe sinca ye swana ni yeo kwa bunde ne i fumanisize ba bañata misebezi ni ku hoha hahulu balapeli ba kwa sihalaleho. Tempele yeo ye ne yahilwe sinca fa ikalunda ye bat’o eza limita ze 73 mwa bukuswani ni limita ze 127 mwa butelele, n’e li ya bupala bo bu bat’o eza limita ze 105 ni bukuswani bo bu bat’o eza limita ze 50. Ne i ngiwa kuli ki ye ñwi ya lika ze makaza ze supile za lifasi. Kono hasi batu kaufela ba ne ba i tabezi. Mufilosofi wa kwa Efese ya bizwa Heracleitus n’a swaniselize lififi le ne li li bukaufi ni aletare kwa lififi la bumaswe, mi na nga kuli mizamao ya kwa tempele ne i fosahalile hahulu ku fita ya lifolofolo. Kono ku ba bañata, sibaka se si kenile sa Diana mwa Efese ne si bonahala inge se si si ke sa wa ni kamuta. Kono litaba ze ñozwi za kale li bonisa kuli ne si wile. Buka ye bizwa Ephesos—Der neue Führer (Efese—Ketelelo Ye Nca) i bulela kuli: “Lilimo za ma-100 C.E. ha li t’o eshanga, bulapeli bwa Diana ni bwa milimu ye miñwi ya Magerike bwa wa ka sipundumukela.”

 Mwa lilimo za ma-200 C.E., Efese ne i lengilwe ki zikinyeho ye tuna. Hape liluo la butokwa la tempele ya Diana ne li lobezwi ki ma-Goth ba ne ba zamaile ka lisepe ku zwa kwa Black Sea, ili bona ba ne ba nyonyekile tempele yeo mulilo hasamulaho. Buka yeo ye sa z’o bulelwa, i li: “Diana ya n’a tuzwi ni ku palelwa ku sileleza ndu ya hae ka sibili, n’a kona cwañi ku ngiwa kuli u silelelize munzi ka nako ye telele cwalo?”—Samu 135:15-18.

Kwa nalulelule, bukaufi ni mafelelezo a lilimo za ma-300 C.E., Mubusi ya bizwa Theodosius I n’a atuzi kuli “Bukreste” ki bulapeli bwa naha kaufela. Honaf’o lika ze ezizwe fa macwe ze ne banga kwa tempele ye buheha ya Diana za kala ku itusiswa kwa ku yaha. Bulapeli bwa Diana bwa tokwa tuso ni ye kana. Mutu yo muñwi ya si ka pundiwa libizo ya n’a iponezi zeo n’a bulezi cwana ka za toko ye ne lumbaeta tempele yeo kuli ki sibaka se sinde hahulu sa lifasi la kale: “Nako ye sibaka seo ki litota le li feza mi si sinyehile hahulu.”

Ku Zwa ku Diana ku ya ku “Mahe Mulimu”

Paulusi n’a elelize banna bahulu ba puteho ya Efese kuli ha s’a ile ne ku ka taha “litongwani ze buhali” mi mwahal’a bona luli ne ku ka zwa banna ba ne ba ka “bulela litaba ze kopami.” (Likezo 20:17, 29, 30) Ne ku ezahalile ona cwalo. Ze ne ezahezi li bonisa kuli bulapeli bwa buhata ne bu tumile mwa Efese ka lituto za Bakreste ba bakwenuheli.

Ka 431 C.E., mwa Efese ne ku ezelizwe mukopano wa sicaba, ha ne ku buhisanwi za butu luli bwa Kreste. Buka ya Ephesos—Der neue Führer i talusa kuli: “Ba Alexandria, ba ne ba lumela kuli Kreste n’a na ni fela butu bu li buñwi, ili butu bwa mulimu, . . . ne ba tuzi kwa mafelelezo.” Taba yeo ne i labuzi ze ñata. “Katulo ye ne filwe kwa Efese, ili ye ne pahamisize Maria kuli haki mupepi wa Kreste kono ki mupepi wa Mulimu, ne i si ka tisa fela kuli ku tomiwe bulapeli bwa Maria kono hape ne i tisize kauhano ye tuna ya pili mwa keleke. . . . Kañi yeo i sa li teñi ni la kacenu le.”

Kacwalo bulapeli bwa Cybele ni bwa Diana ne bu yolilwe ki bulapeli bwa Maria ya twi ki yena “mupepi wa Mulimu” kamba “mahe mulimu.” Sina ka mo i bulelela buka yeo, “Bulapeli bwa Maria mwa Efese . . . ki sizo se si sa li teñi ni la kacenu le, se si sa konwi ku taluswa fela lu sa buleli za Bulapeli bwa Diana.”

Ku Yunda kwa Bulapeli Bwa Diana

Efese ne i wile hamulaho wa ku wa kwa bulapeli bwa Diana. Lizikinyeho, butuku bwa malaria, ni isibyaeti ye ne kubukana hanyinyani-hanyinyani fa makamba ne li tatafalize hahulu bupilo bwa mwa muleneñi wo.

Ha ku to fitwanga mwa lilimo za ma-600 C.E., bulapeli bwa Bumozilemu ne se bu kalile ku yamba mwa naha. Bumozilemu ne bu si ka swalisanisa fela mishobo ya Maarabe ba lusika lwa bona. Lisepe za Maarabe za lobela Efese mwahal’a lilimo za ma-600 ni ma-700 C.E. Efese ne i wile ka ku tala muta isibyaeti ne i tezi fa likamba la yona mi muleneñi wa siyala litota. Sibaka se si siyezi fela kwa tolopo yeo ye ne li ye makaza, ki kandiana ka Aya Soluk (ka ka bizwa cwale kuli Selçuk).

Ku Tambala mwa Litota la Efese

Kuli mu bone mo ne i inezi Efese sa pili, mu ye fela mu yo iponela litota la yona. Haiba mu kalela ku pota kwa munyako wa kwa mutulo, mu sa kena fela mu ka fumana mukwakwa o munde o bizwa Curetes o shetumuka ku ya kwa sifalana sa libuka sa Celsus. Kwa bulyo bwa mukwakwa wo, mu ka tabela ku bona Odeum, muyaho o n’o yahilwe mwa lilimo za ma-100 C.E. Muyaho wo, mo ku kwana batu ba ba bat’o eza 1,500, mwendi n’o sa itusiswi fela kwa mikopano kono hape n’o itusiswa ni kwa lipapali za sicaba. Kwa matuko a mukwakwa wo o bizwa Curetes  ku zelile miyaho, ye cwale ka sibaka sa makopanelo a Mulonga ko ne ku ambolelwanga litaba za Naha, tempele ya Hadrian, libuba za ku panga, ni mandu a yahilwe fa mazulu—mo ne ku pila Maefese ba ba kutekeha.

Mu ka tabiswa hahulu ki bunde bwa sifalana sa libuka se si buheha sa Celsus se ne si yahilwe mwa lilimo za ma-100 C.E. Miputo ye miñata ye ne li mwa sifalana seo ne i bulukilwe mwa mañope a n’a li fa mamota mwa muzuzu o mutuna wa ku balela. Fa limota la kwapili ne ku na ni maswaniso a mane a n’a swanisizwe hande a bonisa mikwa ye milalu ya n’a swanela ku ba ni yona mubeleki yo mutuna wa mwa muuso wa Roma ya cwale ka Celsus, mi mabizo a maswaniso ao ki a: Sophia (butali), Arete (bunde), Ennoia (buineelo), ni Episteme (zibo kamba kutwisiso). Biswaniso byona ka sibili bi mwa Miziyamu ya Efese ye mwa Vienna. Fa patelo bukaufi ni sifalana seo, ku na ni munyako o mutuna o liba kwa musika wa Tetragonos. Kwa musika o mutuna wo, o n’o potolohilwe ki tunzila to tu kabisizwe, batu ne ba patehile ku eza lipisinisi za bona.

Ku zwa f’o mu ka fumana Mukwakwa wa Marubulu o liba kwa sibaka se situna sa libapalelo. Ku zwa fo ne si shangelezwi lwa mafelelezo mwa puso ya Roma, sibaka seo ne si kona ku kwana batu ba ba bat’o eza 25,000. Mamota a sona n’a kabisizwe hande ka miñolo, mibaso ni maswaniso. Mu nahane fela fo ne li kuma lilata leo Demetriusi mupangi wa lika za silivera n’a shangumuzi mwahal’a sicaba se ne si kubukani m’o.

Mukwakwa o zwa kwa libapalelo leo ku ya kwa likamba la tolopo wa buheha luli. U bat’o eza limita ze 500 mwa butelele ni limita ze 11 mwa bukuswani, mi u kabisizwe ka milaini buse bo ni buse bwani. Kwatuko a ona mukwakwa wo ki kona hape ko ne ku yahilwe miyaho ye mibeli ya ku ezeza lipapali ze tiisa mibili. Munyako o munde wa kwa likamba ko u yo wela mukwakwa ki ona o zwela fande, mi f’o ki fona fo lu feleza ku tambala mwahal’a libaka ze ñwi ze li litota ze komokisa hahulu mwa lifasi. Mwa Miziyamu ya Efese ye mwa Vienna ku na ni siswaniso sa kota sa libaka za tolopo ya kale yeo hamohocwalo ni lika ze ñwi za kale.

Mutu ha pota mwa miziyamu yeo ni ku bona maswaniso a Diana wa Maefese, konji a nahane za buitiiso bwa Bakreste ba makalelo mwa Efese. Ne ba pila mwa muleneñi o n’o tupwikezi mwa tumelo ya balimu mi n’o foufalizwe ki bulapeli bwa buhata. Taba ya Mubuso ne i lwanisizwe maswe ki balapeli ba Diana. (Likezo 19:19; Maefese 6:12; Sinulo 2:1-3) Bulapeli bwa niti ne bu kalezi mwa miinelo ye t’ata cwalo. Bulapeli bo bwa Mulimu wa niti hape bu ka tula muta bulapeli bwa buhata bu fita fa ku yunda, sina mo ne bu yundezi bulapeli bwa Diana.—Sinulo 18:4-8.

[Mapa/Siswaniso se si fa likepe 26]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

MASEDONIA

Liwate la Black Sea

ASIA MINOR

Efese

Liwate la Mediteranea

EGEPITA

Litota la tempele ya Diana

[Maswaniso a fa likepe 28, 29]

1. Sifalana sa libuka sa Celsus

2. Mo si bonahalela siswaniso sa Arete fakaufi

3. Mukwakwa wa Marubulu, o liba kwa sibaka se situna sa libapalelo