Mudi dîba ne mabulungu adi anyungulukaku bifike ku dikalaku

KUDI malu a bungi adi avuija muaba udi dîba ne mabulungu adi anyungulukaku wa pa buawu mu tshibuashibuashi etshi. Mabulungu aa adi asanganyibua pankatshi pa maboko abidi adi mapatuke ku tshikata tshia mitoto tshia Voie lactée mu tshitupa tshidi ne mitoto mikese. Mitoto pabuipi ne yonso itutu tumona mulu butuku itu kule menemene, ke bualu kayi itu imueneka anu tutoba tukese tudi tukenka patubu bayitangidila mu biamu bia teleskope bia mpolondo. Ke muaba udi mabulungu adi anyunguluka ku dîba ne bua kuikala anyi?

Bu mabulungu aa mikale pabuipi ne munkatshi mua tshikata tshia mitoto tshia Voie lactée, tuvua mua kupeta ntatu ya kuikala muaba udi mitoto mipite bungi mikunguile. Tshilejilu, bivua mua kukondakaja njila udi buloba bulonda ne abi bivua mua kukebela bantu ntatu ya bungi. Kadi mabulungu aa adi muaba muimpe mu tshikata tshia mitoto bua kuepuka bualu ebu ne njiwu mikuabu bu mudi luya lupite bukole padiwu apitshila mu mavuba a lubungibungi ne kuikala pabuipi ne mitoto idi itayika ne bintu bikuabu bidi bipatula nsese mikole idi mua kulela njiwu ya lufu.

Dîba mmutoto muimpe udi ukumbaja majinga etu. Didi dipatula luya anu lua muomumue, didiku bidimu ne bidimu, ki ndipite bunene ne luya luadi ki ndupite bukole to. Mitoto ya bungi ya mu tshikata tshia mitoto tshitudi, mmishadile bikole kudi dîba ne kayitu ifila butoke ne luya bikumbane bua kuambuluisha bua bintu bidi ne muoyo bikale pa buloba. Mitoto mivule itu kabidi ne bukole budiyi ikokangana nabu ne itu inyunguluka ku mikuabu. Kadi dîba diodi ndidikadile. Bidi bimueneka ne: dîba ne mabulungu adi anyungulukaku kabivua mua kushala pa muaba wabi bu diodi dikokangana ne mitoto mikuabu ibidi anyi ya bungi idi mifuanangane nadi.

Bualu bukuabu budi buvuija dîba ne mabulungu adi anyungulukaku bitapuluke mmuaba udi mabulungu manene adi kule adi alonda njila yawu ne adi kaayi anyangakaja luendu lua mabulungu adi bu buloba pabuipi ne dîba. * Kadi adi enza mudimu muimpe wa kumina ne kutshingulula bintu bia njiwu. Peter Ward ne Donald Brownlee bamanyi ba malu a mabulungu badi bumvuija mu mukanda wabu mukuabu ne: “Tubulungu tukese tudibu babikila ne: astéroïde ne bintu bitu bituka mulu bidibu babikila ne: comète bidi bidikuma ndambu kutudi, kadi ki mbikole to, bualu badi batuambuluisha kudi mabulungu manene a lubungibungi bu mudi dia Jupiter.” (Rare Earth​—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe) Mbapete mabulungu makuabu manene adi anyunguluka ku mitoto mikuabu idi bu dîba. Kadi a bungi a ku mabulungu manene aa adi alonda njila idi mua kuteka mabulungu a makese bu buloba mu njiwu.

Mudimu wa ngondo

Katshia ku kale, ngondo mmukemeshe bantu bikole. Bafundi ba tusala ne bimbi bia misambu mbakule bua bualu buende. Tshilejilu, mufundi mukuabu wa tusala wa kale muena Ebelu udi wamba bua ngondo ne: ‘mmujadikibue tshiendelele, mumanyi wa mu diulu udi mujalame.’​—Musambu 89:37.

Umue mushindu wa mushinga udi ngondo wambuluisha muoyo pa buloba mbukole buende budi buenzeja dipueka ne dibanda dia mâyi. Badi bamba ne: dipueka ne dibanda dia mâyi bidi ne mushinga wa bungi bualu muenji wa  mâyi manene udi wambuluisha mu dishintuluka dia bimuenekelu bia kulu.

Mukuabu mudimu munene wa ngondo udi ne: bukole buende budi bushindamija disendama dia buloba ku luseke luabu ludi lutangile ku dîba padibu bunyungulukaku. Bilondeshile tshikandakanda tshikuabu tshia bena meji, bu ngondo kayiku, buloba buvua mua kuikala busendama bikole ne bunenga mutantshi mule kumpala kua kupinganabu ku luseke lukuabu. Elabi meji bu buloba kabuyi busendame! Kakuvua mua kuikala dishintuluka dia mivu ne mvula ivua mua kuikala iloka ku mpukampuka. Disendama dia buloba didi kabidi dipangisha luya bua kalupitshi bukole ne kalutushipi. Jacques Laskar mumanyi wa malu a mabulungu udi wamba ne: “Mivu ne bimuenekelu bia kulu mbishale kabiyi bishintuluka bualu ngondo udiku.” Ngondo udi ukumbaja mudimu wende wa kushindamija bintu ebi bualu mmunene kupita ngondo mikuabu ya mabulungu manene.

Anu mudi mufundi wa mu mukanda wa Genese wamba, ngondo udi ne mudimu mukuabu wa kukenkesha buloba butuku.​—Genese 1:16.

Bivua bidienzekele anyi bivua bienza?

Mmunyi mutudi mua kumvuija dimueneka dia malu a bungi adi menzeje bua muoyo wikalaku pa buloba ne wikale usankisha? Bidi bimueneka ne: kudi anu mumvuija abidi. Dia kumpala didi ne: bintu bionso ebi mbilue pabi mu mpukampuka nanku au. Dibidi didi ne: bintu ebi mbienza ne tshipatshila kampanda tshia meji.

Kukadi kupite bidimu bia bungi bidi Bible muambe ne: Tshibuashibuashi etshi tshivua tshilongolola ne tshienza kudi Mufuki, Nzambi-Wa Bukole buonso. Bikala bualu ebu bulelela, bidi biumvuija ne: mushindu udi dîba ne mabulungu adi anyungulukaku kawena mulue ku mpukampuka to, kadi uvua mulongolola kudi muntu kampanda. Mufuki mmutupeshe mukanda udi ne muyuki wa malu avuaye muenze bua kufikisha muoyo ku dikalaku pa buloba. Neukeme bua kumanya ne: nansha mukadi mukanda eu muenze bidimu bitue ku 3 500, malu a mu tshibuashibuashi adibu bambamu adi apetangana bikole ne adi bena meji bamba ne: mmenzeke. Muyuki eu udi mu mukanda wa kumpala wa mu Bible. Tumonayi tshidiwu wamba.

Muyuki wa bufuki udi mu Genese

“Kale ku tshibangidilu Nzambi wakafuka diulu ne buloba.” (Genese 1:1) Mêyi a ntuadijilu a mu Bible aa adi akula bua difukibua dia dîba ne mabulungu adi anyungulukaku, munkatshi muawu mudi buloba buetu ebu, ne difukibua dia mitoto idi mienze bikata miliyare ne miliyare bidi mu tshibuashibuashi etshi. Bilondeshile Bible, ku ntuadijilu buloba kabuvua ‘busunguluke, buakadi butupu.’ Kakuvua muaba uvua bantu mua kusombela ne uvuabu mua kudimina to. Kadi mêyi adi alonda aa adi akula bua mâyi a bungi adi bena meji bangata bu bualu bua mushinga menemene budi bukengedibua bua muoyo kuikalawu pa buloba. Nyuma wa  Nzambi uvua ‘unyunguluka pa mutu pa mâyi.’​—Genese 1:2.

Bua mâyi adi pa dibulungu kushalawu menguluke, dibulungu adi didi ne bua kuikala mutantshi muakanyine ne dîba. Mumanyi wa malu a mabulungu Andrew Ingersoll udi umvuija ne: “Dibulungu dia Mars didi ne mashika makole, dia Vénus didi ne luya lua katshia, kadi buloba bobu budi pa nkatshinkatshi.” Bia muomumue, bua bikunyibua kutoloka ne kukola, kudi ne bua kuikala butoke bukumbane. Bible udi utulondela kabidi ne: pavua Nzambi ufuka, wakenza bua butoke bua dîba bubuele mu lubungibungi lufike lua mâyi luvua lubuikile mâyi manene bu ‘mukaba mujingila’ muana.​—Yobo 38:4, 9; Genese 1:3-5.

Tudi tubala mu mvese idi ilonda ya mu Genese ne: Mufuki wakenza tshidi Bible ubikila ne: “tshibuashibuashi.” (Genese 1:6-8, MMM) Tshibuashibuashi etshi ntshiule ne lubungibungi ludi luenza lupepele ludi mulu emu.

Pashishe Bible udi umvuija ne: Nzambi wakashintulula mpala wa buloba bua kuenza buloba bûme. (Genese 1:9, 10) Bidi bimueneka ne: wakenza bua tshitatutatu tshia pamutu pa buloba tshitunyame ne tshishintuluke. Nanku ke tshidi mua kuikala tshikebeshe bibandabanda biondoke ne buloba bume bulue kupatuka pamutu pa mâyi.​—Musambu 104:6-8.

Kale mu tshikondo tshidi katshiyi tshimanyike, Nzambi wakafuka bisosa bikese menemene bia mu mâyi. Padi munya utemena bisosa ebi, bidi bituadija kuandamuna karbone kasambakaja ne oksijene bu biakudia biabi, eku bipatula oksijene udi ubuela mu lupepele. Bualu ebu buimpe buakatuadija kuenzeka ne lukasa mu tshikondo tshisatu tshia bufuki pakafuka Nzambi bikunyibua biakalua kubuikila buloba. Ke tshiakavudija bungi bua kapepe kimpe kadi kambuluisha bantu ne nyama bua kueyela bua kuikala ne muoyo.​—Genese 1:11, 12.

Bua buloba kuluabu ne bufuke, Mufuki wakenza bua tuishi tutambe bukese tua mishindu ne mishindu tuikale muinshi mua buloba. (Yelemiya 51:15) Tuishi etu tutambe bukese tudi tubolesha tshintu tshidi tshifue, tuandamuna tutupa tuatshi bidishi bia bikunyibua. Tuishi tua bakteri tua mu buloba tudi tuangata azote udi mu lupepele ne tumupetesha bikunyibua bua kukolabi. Bualu budi bukemesha mbua se: buloba bukese budi ne bufuke budi mua kuikala ne tuishi etu tutambe bukese miliyare isambombo!

Genese 1:14-19 udi uleja ne: dîba, ngondo ne mitoto mbabifuke mu tshikondo tshinayi tshia bufuki. Ku dimona dia kumpala, bualu ebu budi mua kumueneka bu budi bubengangana ne diumvuija dia mu Bible didi kulu eku. Kadi vuluka ne: Mose, mufundi wa Genese, wakafunda malu a bufuki bienze bu muntu uvua umuenena malu au pa buloba. Bidi bimueneka ne: dîba, ngondo ne mitoto biakatuadija kumueneka pa buloba mu tshikondo atshi.

Muyuki wa mu Genese udi wamba muakamueneka bintu bia mu mâyi mu tshikondo tshitanu tshia bufuki, nyama ya mu mpata ne muntu mu tshikondo tshisambombo tshia bufuki.​—Genese 1:20-31.

Buloba buvua bufukibue bua kusankishabu bantu

Kuenaku umona ne: muoyo utudi nawu pa buloba, wakafika ku dikalaku mushindu udi  Genese uleja, uvua muenza bua kutusankisha anyi? Ukadiku mujuke ku tulu dituku didi munya muteme, mueyele kapepe katalale ne mumone mudi kuikala ne muoyo kuimpe anyi? Pamuapa ukadi muye kuendakana mu mpata kampanda ne mumonemu bintu bilenga ne mumvue mupuya muimpe wa bilongo. Peshi ukadi muye kuendakana muaba udibu bakune mitshi ya bimuma ne mudiamu bimue bimuma bisheme. Masanka aa kaavua mua kuikalaku bu koku kakuyi bintu ebi: (1) mâyi a bungi adi pa buloba, (2) luya ne butoke bua dîba biakanyine, (3) lupepele ludi ne bintu bialu bia lubungibungi bidi bisambakanemu biakane, ne (4) buloba bua bufuke.

Bintu bionso ebi bidi kabiyi mu dibulungu dia Mars, dia Vénus ne mu mabulungu makuabu adi anyunguluka ku dîba ki mbilue mu mpukampuka to. Bivua biakaja bimpe bua muoyo udi pa buloba wikale usankishe. Anu bu mualeja tshiena-bualu tshidi tshilonda, Bible udi wamba kabidi ne: Mufuki mmuenze buloba ebu bua bushalaku kashidi.

[Mêyi adi kuinshi]

[Kazubu mu dibeji 6]

Mumanyi wa malu a mabulungu Wallace Pratt udi wamba ne: “Bobu bandombe meme bua kuambila balami ba mikoko bu mudi ba mu bisa bivuabu bafundile mukanda wa Genese, bua kubumvuija mu tshikoso ntuadijilu wa buloba ne wa muoyo udipu, tshindi mua kuenza nkulonda anu tshidibu bambe mu nshapita wa kumpala wa Genese.”

[Kazubu/​Tshimfuanyi mu dibeji 7]

MUABA MUIMPE WA KULONGELA BINTU BIA MULU

Bu dîba dikale muaba mukuabu mu tshikata tshia mitoto tshia Voie lactée, katuvua mua kuikala tumona mitoto bimpe to. Mukanda mukuabu udi umvuija ne: “Dîba ne mabulungu adi anyungulukaku bidi . . . mutantshi mule ne miaba ya lupuishi luvule idi ne butoke bupite bungi, nenku bidi bituambuluisha bua kumona bimpe mitoto idi pabuipi ne bintu bikuabu bidi kule mu tshibuashibuashi.”​—The Privileged Planet.

Kabidi, bunene bua ngondo ne mutantshi udiye ne buloba mbikumbane bua kujikaye dîba mu tshikondo tshituye usambakena nadi. Malu aa a kukema atu enzeka mu mpukampuka adi ambuluisha balongi ba bintu bia mulu bua kulonga dîba bimpe. Dilonga dia mushindu eu ndibambuluishe bua kumanya malu a bungi adi kaayi mamanyike amushindu udi mitoto ikenka

[Tshimfuanyi mu dibeji 5]

Ngondo udi ne bunene bukumbane budi buenza bua disendama dia buloba kadishintuluki to

[Bimfuanyi mu dibeji 7]

Tshidi tshienza bua muoyo kuikalawu pa buloba ntshinyi? Mmâyi a bungi adipu, luya ne butoke biakanyine, buloba bua bufuke ne lupepele

[Mêyi a dianyisha]

Buloba: Buangatshila mu Foto wa NASA; ntete ya blé: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.