Kan Ni leh A Hêltu Arsi Danglam Bîk Takte A Lo Pian Chhuah Dân

VANLAWTA kan nî leh a hêltu arsite chu thil tam takin danglam bîk tak a nihtîr a. Kan nî leh a hêltu arsite hi Thlasik Kawng bahra ngûl zem bân tam tak zînga pahnih inkâr, arsi tlêmna hmunah a awm a ni. Zâna kan hmuh theih arsi zawng zawng deuh thaw chu kan awmna aṭanga a hlat êm avângin, entlang lian ber hmanga en a nih pawhin êng de vê vê ang lekin an lang a. Chutiang tûr rêng chu em ni?

Kan nî leh a hêltu arsite hi Thlasik Kawng a lairil hnaihah awm ta se chuan, arsi bit tak zînga an awm dâwn avângin nghawng ṭha lo tak kan tuar thei a ni. Entîr nân, leilung inher kualna kawng chu a tih buai a rinawm a, chu chuan mihring nunna chu nasa takin a nghawng dâwn a ni. Tûna kan sawi tâk thil hlauhawm leh hlauhawm dang, leilungin boruak hlauhawm a kalpelh huna sat lutukna te, arsi puak kehte leh êng zung dang hlauhawm takte pumpelh tûr chuan, Thlasik Kawng arsi hlâwma tûna nî leh a hêltu arsite awmna hi a awmna tûr hmun chiah niin a lang.

Nî hi kan mamawh tak arsi pakhat a ni a. A kan pângngaiin a kâng reng a, rei tak a daihin, a lian lutuk lo va, a sa lutuk hek lo. Kan arsi hlâwma arsi a tam zâwkte hi chu kan nî ai hian an tê zâwk daih a, leilunga nunna châwm tûrin êng dik leh a âwm tâwka sâ a pe chhuak lo bawk. Chu bâkah, arsi a tam zâwk chu pakhat emaw, a aia tamin emaw an inhîp tawn a, an inhêl kual a ni. Inkalh takin, kan nî chuan arsi dang a rinchhan ve lo. Nî pahnih emaw, a aia tam emaw hîpna thain min nghawng se chuan, kan nî leh a hêltu arsite hi an din ngheh a rinawm lo hle.

Kan nî leh a hêltu arsite danglam bîk tak nihtîrtu dang leh chu a bial deuhthawa inher kual ni hêltu arsi lian pâwnta zâwkte awmna hmun hi a ni a, chûng chuan a chhûng ril zâwka leilung ang nei ni hêltu arsite chu hîpna tha hlauhawm a tawhtîr lo hi a ni a. * Chu ai mah chuan, ni hêltu arsi pâwnta zâwka awmte chuan thil hlauhawmte lo hîpin leh kal kawitîrin an lo vêng him zâwk a ni. “Ni hêltu arsi tênau (asteroid)-te leh simeikhute chuan min dêng ṭhîn mah se min dêng hnem lutuk lo, kan piah lama awm Jupiter ang boruak hlâwma siam ni hêltu arsi liante an awm avângin,” tiin Peter D. Ward-a leh Donald Brownlee-a chuan Rare Earth​—⁠Why Complex Life Is Uncommon in the Universe tih an lehkhabuah chuan an hrilhfiah a ni. Kan nî leh a hêltu arsite anga arsi lian pui pui nei dang pawh hmuh chhuah a ni a. Mahse, chuta arsi lian a tam zâwkte chuan leilung anga a tênau zâwkte tâna hlauhawm thei tûr inher kual dân kawng chu an zawh tlat a ni.

Thla Hnathawh Chu

Hmân lai hun aṭang tawhin, thla hian mihringte mak tih a hlawh a. Thla chuan hla phuah thiamte leh rimawi tum thiamte rilru chu a chawk tho a ni. Entîr nân, hmân lai Hebrai hla phuah thiam pakhat chuan thla chu “kumkhua atân tihnghehin a awm ang a, vân duma hretu rinawm ang khian,” tiin a sawi a ni.​—⁠Sâm 89:⁠37.

Thlain leilunga nunna a nghawng dân pawimawh tak pakhat chu a hîp theihnain tuipui a chim sân tîrin leh a chîm hniam tîr hi a ni a. Hei hi tuipui luan dân atân a pawimawh hle nia  hriat a ni a, chu chu sik leh sâ atân a pawimawh hle bawk.

Thla hnathawh pawimawh tak dang leh pakhat chu a hîpna tha chuan nî hual vêla leilung inher kualna kawnga leilung vir dân a tinghet hi a ni a. Nature tih science chanchinbu sawi dânin, thla tel lo chuan hun rei tak chhûngin lei vir dân hi “0 [degrees] aṭangin 85 [degrees] thlengin” a inthlâk danglam thei a ni. Leilung hi âwn a nih loh leh hê deuh lo ta se, engtin nge a awm ang han ngaihtuah teh! Sik leh sa inthlâk danglam nuam tak hi kan tawng lovin, ruah tui pawh kan tlachham bawk dâwn a ni. Leilung âwn deuhna chuan kan damkhaw chhuah nâna sik leh sa inthlau nasa lutuk tûr chu a vêng bawk. “Tûna sik leh sa a hun tea rawn inher chhuak ṭhîn kan nei thei hi thil ṭha bîk tak, Thla awm vâng hi a ni,” tiin vân sâng chanchin zir mi Jacques Laskar-a chuan a sawi. Sik leh sa a hun tea rawn inher chhuah tîr ṭhîn tûrin, kan thla khi ni hêltu arsi lian dangte neih thlate aiin a lian fê zâwk a ni.

Thlain leilung tâna a hnathawh dang leh pakhat chu, hmân laia Bible-a Genesis bu ziaktuin a lo chhinchhiah angin, thla chuan zân atân êng a pe a ni.​—⁠Genesis 1:⁠16.

Kan Ni Leh A Hêltu Arsite Hi Amaha Lo Awm Mai Nge Fingtaka Siam An Ni Zâwk?

Engtin nge miin leia nun a awm theih nân mai ni lo, nuam taka chen a nih theih nâna thil tam tak a ruala lo thlengte chu a hrilhfiah ang? Chu mi hrilhfiahna chu pahnih chauh awm thei niin a lang. Pakhatna chu hêng thilthleng dik takte hi tum pawh nei lo va, amaha lo awm palh ve mai mai a ni tih a ni a. A pahnihna chu hêngte phênah hian thiltum nei fing tak tuemaw a awm tih hi a ni.

Kum sâng tel liam tawhah khân, Pathian Lehkha Thu Thianghlim chuan kan lei leh vân hi Siamtu​—⁠Engkimtithei Pathian​—⁠siam a ni tih a lo târ lang tawh a. Chu chu a dik a nih chuan, kan nî leh a hêltu arsite lo awm dân hi, mahnia lo awm palh mai ni lovin, tum nei taka duan leh siam chawp a ni tihna a ni ang. Siamtu chuan leia nunna a awm theihna tûra hma a lâk dân chanchinte chu ziakin min pe a tih theih a. He chanchin hi kum 3,500 vêla upa mah ni se, Scientist-te’n thil awm dân nia an rinte nên a inmil tlângpui a ni. Chu chanchin chu Bible-a Genesis buah a chuang a. Chuta a sawite chu ngaihtuah rawh.

Genesis-a Thil Siam Chanchin

“Atîrin Pathianin lei leh vân a siam a.” (Genesis 1:⁠1) He Bible hawnna thute hian lei pawh tiamin kan nî leh a hêltu arsite leh arsi hlâwm tlûklehdingâwn tam tak hmanga din vânlâwt siam a nih dân a sawi a. Bible sawi dân ang chuan, lei hian “a chhiaa a ruak ngawt” nih hun a nei a ni. Khawmual leh leilung a awm lova. Mahse, a thu dawt leh chuan scientist-te’n  nunna châwm nâna pawimawh ber tia an sawi​—⁠tui tam tak​—⁠chungchâng chu a târ lang thung. “Pathian thlarau chuan tui chungte chu a awp reng a.”​—⁠Genesis 1:⁠2.

Tui chunglâng chu tuirila a awm reng theih nân, leilung hi ni aṭanga hla tâwk chiahah a awm a ngai a ni. “Mars chu a vâwt lutuk a, Venus ve thung chu a sa lutuk a, Lei erawh hi chu a tâwk chiah a ni,” tiin planetary scientist Andrew Ingersoll-a’n a sawi. Chutiang bawkin, thlai a ṭhan theih nân, êng mamawh tawk a awm a ngai a. Tin, chhinchhiah tlâk takin, Bible chuan thil siam hun chhûng ṭantîr lamah, Pathian chuan nausên tuamtu ‘tuam puan’ anga tuipui tuamtu tuihu thim chhah mup chu ni êng a chhun tlangtîr tih a sawi a ni.​—⁠Joba 38:​4, 9; Genesis 1:​3-5.

Genesis-a a châng dawtahte chuan, Siamtu chuan Bible-in “boruak zau tak” tia a koh chu a siam a. (Genesis 1:​6-8) Chu boruak zau tak chu leilung tuamtu boruak ni tûrin, boruak chi hrang hrangin a khat a ni.

Tichuan, Bible chuan pian hmang nei lo leilung chu khawmual siam tûrin a thlâkthleng tih min hrilh a. (Genesis 1:​9, 10) Lei chung pâwnlângte chu sâwrin, a tisawn a nih hmêl hle. Chu mi avâng chuan, khuarkhurum thûk tak takte a lo piang a, tuipui aṭangin khawmualte chu a lo lang chhuak ta a ni.​—⁠Sâm 104:​6-8.

A hun chiah hriat loh leia hun kaltaah khân, Pathian chuan mit lâwnga hmuh theih loh tuipuia tuichhûng hnim chi khatte (algaes) chu a siam a. Nî aṭanga chakna chu hmangin, hêng mahnia intipung thei cell pakhat chauh nei hnimte hian carbon dioxide chu chawah chantîrin, oxygen chu boruakah a pe chhuak a ni. He thil siam ropui tak hi thil siam ni thumnaah rang takin a thleng a, a tâwpah chuan leilung chu hnim leh thlaiin a khuh ta a. Chuvâng chuan mihring leh rannungte thâwkna hmanga nuntîr theitu oxygen chu boruakah a lo pung ta a ni.​—⁠Genesis 1:​11, 12.

Leilung hian rah ṭha a chhuah theihna tûrin, Siamtu chuan lei chhûnga awm mit lâwnga hmuh theih loh thilnung te tak tê tê chi hrang hrang a siam a. (Jeremia 51:15) Hêng thil siam te tak tê tê hian leia thil thite chu tiṭawihin, thlaite tiṭhangtu lei ṭha chu an siam a. Leia bacteria chi danglam bîkte chuan boruaka nitrogen chu an la a, thlaite a ṭhan nâna he thil pawimawh tak hi thlai hnênah a pe a ni. Mak tak maiin, lei ṭha hum khat lekah hian mit lâwnga hmuh theih loh thilnung tluklehdingawn ruk vêl a awm thei a nih chu!

Genesis 1:​14-19 chuan thil siam ni linaah nî, thla, leh arsite siam a nih thu a sawi a. Han ngaihtuah mai chuan, a hmâa Bible chhâng hrilhfiahna nên a inkalh niin a lang mai thei. Mahse, Genesis ziaktu Mosia chuan lei aṭanga thlîrtu thlîrna aṭangin thil siam chanchin chu a  ziak tih rilruah vawng rawh. Chutih lai chuan, lei tuamtu boruak kaltlangin nî, thla, leh arsite chu hmuh ṭan theih a nih a rinawm hle.

Genesis thuziak chuan thil siam ni nga nîah tuipuia sate leh thil siam ni ruk nîah khawmuala nungchate leh mihring siam a nih thu a sawi bawk a ni.​—⁠Genesis 1:​20-31.

Leilung Hi Hlim Taka Chênna Atâna Siam A Ni

Genesis-a târ lan anga lo piang leilung hi hlim taka chênna atâna siam niin i ngai lovem ni? Khaw ṭhat ni deuh maia i han ṭhangharh hian, boruak fîm i hîpin, nunga i awm avângin i lâwm ngai em? Huanah i han kal kual a, a mawina leh pangpâr rimte chu i hlimpui pawh a ni thei a. A nih loh leh thei huanah i lêngin, thei tuihnai ṭhenkhat i lo pawh a ni thei bawk. Chutiang chu hêng thilte tel lo hi chuan thil theih a ni lo vang: (1) leia tui tam tak te, (2) ni aṭanga sâ leh êng awm zât dik tâwk chiah te, (3) kan boruak inchawlhpawlh tâwk chiah te, leh (4) lei ṭha te chu.

Hêng thil zawng zawng​—⁠Mars, Venus, leh kan ṭhenawm ni hêltu arsi danga awm ve lo​—⁠hi amaha lo awm palh mai a ni lo. Leia hlim taka kan chênna tûra ṭha taka duan leh siam an ni. A dawta thuziakin a târ lan tûr angin, Siamtuin kan leilung mawi tak hi chatuan daih tûrin a siam tih Bible chuan a sawi bawk a ni. (w07 2/15)

[Footnote]

[Phêk 6-naa bâwm]

“Leilung chanchin zir mi ka nih angin, leilung lo pian chhuah dân leh a chhûnga nunna a awm ṭan dân tûn laia kan hriat dân chu Genesis bu hrilhfiahna dawngtute anga mi narân leh tlânglâwn takte hnênah hrilhfiah tûra tih ni ta ila chuan, Genesis bung khatna sawi dân zui mai hi ka hrilhfiah theih dân kawng ṭha ber a ni ang.”​—⁠Leilung chanchin chhui mi Wallace Pratt-a.

[Phêk 7-naa bâwm/milem]

VANSANG CHANCHIN ZIR NAN PAWH A TAWK CHIAH

Nî hi kan arsi bâwr awmna khawimaw laiah hian awm ta se chuan, arsite khi chiang takin kan hmu thei lo vang. “Kan Nî leh A Hêltu Arsite hi . . . vaivut leh thil êng lutukte aṭanga hla takah a awm a, a kiang hnaia arsite leh vânlâwt hla taka thil awmte pawh hmuh kim vek theihna ṭha tak min pe a ni,” tiin The Privileged Planet tih lehkhabu chuan a hrilhfiah a ni.

Chu bâkah, thla lenzâwng leh leilung aṭanga a hlatzâwng chu a tâwk chiah avângin, ni âwk lem hunin nî a hliahkhuh thei chiah a. Hêng thil thleng khât tak leh mak takte hian vân sâng chanchin zir mite chu nî chanchin zirna hun a pe a. Chutiang zirnate chuan arsite ên dân thurûk an hriat loh tam tak chu a hriattîr a ni.

[Phêk 5-naa milem]

Thla khi leilung âwn zâwng chelh nghet tûrin a lian tâwk

[Phêk 7-naa milemte]

Engin nge leiah nunna awmtîr thei? Tui tam tak te, êng leh sâ awm zât tâwk chiah te, boruak inchawhpawlh tâwk chiah leh lei ṭha te hian a awmtîr thei a ni

[Milem Hawhtîrtute]

Globe: Based on NASA Photo; wheat: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.