Bangwadi ba Bogologolo le Lentšu la Modimo

MANGWALO a Seheberu a ile a fetšwa mafelelong a lekgolo la bohlano la nywaga B.C.E. Nywaga-kgolong e latetšego, diithuti tša Bajuda, kudu-kudu tša ma-Sopherim gomme ka morago tša ma-Masorete, di ile tša itlhatsela e le tšeo di elago hloko kudu maitekong a tšona a go kgonthišetša go nepagala mongwalong wa Seheberu. Lega go le bjalo, dipuku tša kgale kudu tša Beibele di ngwadilwe mehleng ya Moše le Jošua, e lego nywaga e sekete pele ga nako ya ma-Sopherim. Seo go bego go ngwalelwa dipuku tšeo go sona se be se senyega; ka gona go swanetše go ba go be go ngwalollwa mangwalo a go phuthwa gantši. Go tsebja’ng ka modiro wa bangwalolodi wa mehleng yeo ya pele? Na go be go e-na le bangwalolodi bao ba nago le bokgoni Isiraeleng ya bogologolo?

Mangwalo a kgale kudu a Beibele ao a lego gona lehono ke karolo ya Mangwalo a go Phuthwa a Lewatle le le Hwilego, ao a mangwe a ona a ngwalolotšwego lekgolong la boraro le la bobedi la nywaga B.C.E. Moprofesara Alan R. Millard, seithuti sa maleme a Near Eastern le moepi wa marope, o hlalosa gore: “Ga re kgone go hwetša dikopi tša pele-pele tša karolo le ge e le efe ya Beibele.” O oketša ka gore: “Ditšo tša dinaga-mabapi di ka bontšha kamoo bangwalolodi ba bogologolo ba bego ba šoma ka gona, gomme tsebo e bjalo e ka re thuša go seka-seka mongwalo wa Seheberu le histori ya wona.”

Modiro wa Pele wa Bongwalolodi

Mengwalo ya histori, ya bodumedi, ya tša molao, ya sekolo gotee le yeo e ngwadilwego ka bokgwari e be e tšweletšwa kua Mesopotamia nywaga e dikete tše nne e fetilego. Dikolo tša bongwalolodi di be di atlegile kudu, gomme e nngwe ya dithuto tšeo di bego di rutwa e be e le gore ba botege ge ba ngwalolla mengwalo e lego gona. Diithuti tša mehleng yeno di no hwetša feela diphetogo tše sego kae mengwalong ya Babilona yeo e ngwalolotšwego gantši ka ngwaga-kete goba go feta moo.

Modiro wa bongwalolodi o be o sa dirwe Mesopotamia feela. The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East e bolela gore: “Mongwalolodi wa Babilona wa bogareng bja ngwaga-kete wa bobedi BCE o be a ka ba a tlwaelane kudu le mekgwa yeo e bego e dirišwa mafelong a mmalwa a bongwalolodi a kua Mesopotamia ka moka, Siria, Kanana gaešita le Egipita.” *

Modiro wa bongwalolodi o be o e-na le maemo a kgethegilego mehleng ya Moše kua Egipita. Bangwalolodi ba be ba dula ba ngwalolla dipuku. Modiro o bjalo o bonwa mekgabišong ya mabitla a kua Egipita ao a nago le nywaga e  fetago e dikete tše nne. Saeklopedia yeo e tsopotšwego ka mo godimo e bolela ka bangwalolodi ba bogologolo ba nakong yeo ya pele gore: “Ngwaga-keteng wa bobedi BCE, ba be ba dirile lelokelelo la dipuku leo le hlalosago tlhabologo e kgolo ya Mesopotamia le Egipita gomme la hlama tlhahlo le melao ya ditsebi tša bongwalolodi.”

‘Melao ye ya bongwalolodi’ e be e akaretša go dirišwa ga mantšu a go phetha ao a bego a tlaleletšwa mongwalong wa mathomo. Mantšu a a go phetha a be a e-na le maina a mongwalolodi le a beng ba matlapa ao a diphaphathi, letšatši-kgwedi, mothopo wa seo se ngwadilwego letlapeng leo, palo ya methaladi bjalo bjalo. Gantši mongwalolodi o be a tlaleletša ka gore: “Go ya ka mothopo wa yona, e ile ya ngwalwa le go lekolwa.” Ditaba tše di bontšha gore bangwalolodi ba bogologolo ba be tshwenyegile ka go nepagala ga taba.

Moprofesara Millard, yo a tsopotšwego pejana, o bolela gore: “Go ka bonwa gore modiro wa go ngwalolla o be o akaretša go lekola le go phošolla, e lego modiro woo o nago le mekgwa ya sa ruri ya go phema diphošo. E mengwe ya mekgwa ye, kudu-kudu wa go balwa ga methaladi goba mantšu, e be e akaretšwa ditšong tša ma-Masorete Mehleng ya pele ya Magareng.” Ka gona mehleng ya Moše le Jošua, mokgwa wa go katanela go ngwalolla mengwalo ka kelohloko le ka tsela e nepagetšego o be o šetše o le gona kua Bohlabela bja Magareng.

Na Baisiraele le bona ba be ba e-na le bangwalolodi bao ba nago le bokgoni? Dikagare tša Beibele di bontšha’ng?

Bangwalolodi ba Isiraele ya Bogologolo

Moše o gotše e le setho sa lapa la Farao. (Ekisodo 2:10; Ditiro 7:21, 22) Go ya ka Seithuti sa Setlogo sa Baegipita, thuto ya Moše e ka ba e be e akaretša bokgoni bja mongwalo wa Seegipita gomme bonyenyane le bokgoni bja tša bongwalolodi. Moprofesara James K. Hoffmeier o bolela ka pukung ya gagwe ya Israel in Egypt gore: “Go na le mabaka a go dumela gore setlogo sa Beibele sa gore Moše o be a e-na le bokgoni bja bo ngwala ditiragalo, go tšweletša dipego tša maeto gotee le ditiragalo tše dingwe tša bongwalolodi.” *

 Beibele e bolela ka ba bangwe ba Isiraeleng ya bogologolo bao ba bego ba e-na le bokgoni bja go ngwalolla. Go ya ka puku ya The Cambridge History of the Bible, Moše “o ile a hloma bahlankedi ba dirutegi . . . gore ba boloke diphetho le ditaba tša thulaganyo.” Phetho ye e theilwe go Doiteronomio 1:15, yeo e rego: “Nna [Moše] ka tšea baxolo ba meloko ya lena . . . ka ba bea ya ba balaodi ba ba-sekete le ba ba-lekxolo le ba ba-lesome, ya ba bahlapetši mo melokong ya lena.” Bahlapetši ba e be e le bomang?

Lentšu la Seheberu bakeng sa “mohlapetši” le tšwelela ka makga a mmalwa ka mangwalong a Beibele ao a bolelago ka mehla ya Moše le Jošua. Diithuti tše di fapa-fapanego di re lentšu le le ra gore “mongwaledi wa dipego,” “yo a ‘ngwalago’ goba ‘a bolokago dipego,’” le “mohlankedi yo a bego a thuša moahlodi ka modiro wa bongwaledi.” Go tšwelela gantši ga lentšu le la Seheberu go bontšha gore go be go e-na le bangwaledi ba bjalo ba ba bantši kua Isiraele le gore ba be ba e-na le maikarabelo a magolo mathomong a bolaodi bja setšhaba.

Mohlala wa boraro o mabapi le baperisita ba Isiraele. Encyclopaedia Judaica e bolela gore ‘mediro ya bona ya bodumedi le ya setšhaba e be e nyaka gore ba rutege.’ Ka mohlala, Moše o laetše barwa ba Lefi gore: “Xe xo fêla ngwaxa wa xo šupa, . . . O balêlê Ba-Isiraele ka moka molaô wó.” Baperisita e ile ya ba bahlokomedi ba kopi ya Molao. Ba be ba dumelela le go lekola go ngwalwa ga dikopi tše di bego di tla latela.—Doiteronomio 17:18, 19; 31:10, 11.

Ela hloko kamoo kopi ya mathomo ya Molao e bego e dirwa ka gona. Kgweding ya mafelelo ya bophelo bja gagwe, Moše o ile a botša Baisiraele gore: “[Ge le] sela noka ya Jorodane la fihla mo naxeng yeo Morêna Modimo wa lena a Le faxo yôna, Le tseme mafsika a maxolo, Le a tlotšê ka phêpa. Mo xo ôna Le ngwalê mantšu ka moka a molaô wó.” (Doiteronomio 27:1-4) Ka morago ga phedišo ya Jeriko le Ai, Baisiraele ba ile ba bokana Thabeng ya Ebala, yeo ge e le gabotse e lego Nageng ya Kholofetšo. Jošua moo o ile a ngwala “poeletšô ya Melaô” e le ka kgonthe godimo ga matlapa. (Jošua 8:30-32) Mengwalo e bjalo e be e nyaka bobedi bangwadi le babadi. Se se bontšha gore Baisiraele ba pele ba be ba e-na le tsebo ya leleme gotee le bokgoni bjoo bo nyakegago bakeng sa go boloka dingwalwa tša bona tše kgethwa di nepagetše.

Go Botega ga Mangwalo

Ka morago ga mehla ya Moše le Jošua, mangwalo a mangwe a go phuthwa a fapa-fapanego a Seheberu a ile a tšweletšwa, gomme gwa dirwa le dikopi tša ona tšeo di ngwadilwego ka seatla. Ge dikopi tše di be di hlagala goba di be di jewa ke mohlwa, di be di swanetše go tšeelwa legato ke tše dingwe. Modiro wo wa go ngwalolla o ile wa tšwela pele ka nywaga-kgolo.

Go sa šetšwe tlhokomelo yeo bangwalolodi ba Beibele ba bego ba e-na le yona, go ile gwa dirwa diphošo. Eupša na diphošo tša bangwalolodi di ile tša fetoša seo Beibele e se bolelago? Aowa. Ka moka ga tšona, diphošo tše ke tše dinyenyane e bile ga di fetoše go botega ga seo Beibele e se bolelago, ka ge seo se bontšhitšwe ke ge e bapetšwa le mangwalo a bogologolo.

Go Bakriste, pono ya Jesu Kriste ka dipuku tša peleng tša Beibele ke bohlatse bja go botega ga seo Mangwalo a Makgethwa a se bolelago. Dipolelwana tše bjalo ka “Na ga se la ka la bala pukung ya Moše?” le “Moše o le neile Molao, na ga go bjalo?” di bontšha gore Jesu o be a lebelela dikopi tšeo di bego di ngwadilwe ka seatla tšeo di bego di le gona ge a be a le mo lefaseng e le tše ka botwago. (Mareka 12:26; Johane 7:19) Go feta moo, Jesu o ile a bolela gore Mangwalo ka moka a Seheberu ke ao a ka botwago ge a be a re: “Dilo ka moka tše di ngwadilwego molaong wa Moše le Baporofeteng le Dipsalmeng ka nna, di swanetše go phethega.”—Luka 24:44.

Ka gona re na le lebaka la go kgonthišega gore Mangwalo a Makgethwa a ngwalolotšwe ka tsela e nepagetšego go tšwa go a bogologolo. Go fo ba bjalo ka ge moporofeta yo a buduletšwego Jesaya a boletše ge a be a re: “Byang bo a ômêlêla; letšoba le a pôna; xomme Lentšu la Modimo wa rena le eme neng le neng”—Jesaya 40:8.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Seswantšho go letlakala 18]

Mongwalolodi wa Moegipita o a šoma

[Seswantšho go letlakala 19]

Dipuku tša kgale kudu tša Beibele ke tša mehleng ya Moše