“Fyalembeelwe ku Kutufunda”

“KU KUCITA amabuuku ayengi takuli mpela.” (Lukala Milandu 12:12) Amabuuku ayengi ayalembwa muno nshiku yalanga ukuti aya mashiwi ya cine nga filya fine yali ilyo yalembelwe. Nomba, ni shani fintu umuntu uulebelenga engeshiba bwino ifya kusala ifyo alingile ukubelenga?

Pa kuti babelenge icitabo cimo, abantu abengi balafwaya ukwishibapo fimo pa muntu walembele ico citabo. Abalemba ifitabo balalemba amashiwi ayanono ayo balondolola uko bafuma, amasambililo yabo, ne fitabo fimbi ifyo balemba. Ukwishiba uwalemba icitabo kwalicindama, kabili kuti twashininkishe co ku fyalecitika kale. Abanakashi abalelemba ifitabo ilingi line balebomfya amashina ya baume pa kutila abengafwaya ukubelenga icitabo tabacimwene ukuti ca pa nshi pa mulandu fye wa kuti calembelwe no mwanakashi.

Nga fintu tumwene mu cipande cafumako, ica bulanda ca kuti, bamo balisuula Amalembo ya ciHebere pantu bamona kwati Lesa uwaba muli aya Malembo munkalwe, uwaonawile abalwani bakwe ukwabula no luse. * Natumone ifyo Amalembo ya ciHebere na Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki yalanda pali Kalemba wa Baibolo.

Kalemba wa Baibolo

Ukulingana na Amalembo ya ciHebere, Lesa aebele abena Israele ukuti: “Ine Yehova nshiteluka.” (Malaki 3:6) Ilyo papitile imyaka nakalimo 500, Yakobo uwalembele ibuuku lya mu Baibolo alandile pali Lesa ukuti: “Kuli wene takwaba ukwalukaaluka kwa cinshingwa.” (Yakobo 1:17) Nomba mulandu nshi abantu bamo bamwena kwati Lesa uo balandapo mu Amalembo ya ciHebere alipusana na ulya balandapo mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki?

Ico tufwile ukwishiba ca kutila imibele ya kwa Lesa iyalekanalekana yalilandwapo mu malembo aya mu Baibolo ayalekanalekana. Mwi buuku fye limo ilya Ukutendeka, bamulondolola ukuti aiketwe “ukulunguluka ku mutima wakwe,” bamulondolola no kuti ni “Kelenganya wa muulu na pano isonde,” kabili ni “Kapingula wa pano isonde ponse.” (Ukutendeka 6:6; 14:22; 18:25) Bushe ubu bulondoloshi bwalekanalekana bulosha kuli Lesa umo wine? Ee, ukwabula no kutwishika.

 Katulangilile: Kapingula wa mu cilye kuti aishibikwa ukuti alakonka sana amafunde ku bantu abaya mu kulubulula mu cilye ca milandu. Lelo, abana bakwe bena kuti balemumona ukuti mufyashi uwaba ne citemwishi, kabili kapekape. Bacibusa bakwe aba pa mutima na bo kuti bamwishiba ukuba umuntu wa bucibusa kabili uushaifinya. Umuntu umo wine kuti aba kapingula, umufyashi, kabili cibusa. Mulandu fye wa kuti imibele yalekanalekana iya uyu muntu imonekela mu nshila shalekanalekana ukulingana na fintu alecita pali iyo nshita.

E fyo caba na kuli Yehova, Amalembo ya ciHebere yamulondolola ukuti ni “Lesa wa nkumbu kabili uusenamina, uukokolo kukalipa, kabili uwafulisho luse ne cishinka.” Na lyo line, tubelenga no kuti “ababi takabalinge aba kaele nangu pamo.” (Ukufuma 34:6, 7) Iyi mibele ibili itulanga umwalola ishina lya kwa Lesa. Ishina lya kuti “Yehova” lipilibula ukuti “Ailenga Ukuba.” E kutila, Lesa ailenga ukuba icili conse icingakabilwa pa kuti afishepo amalayo yakwe. (Ukufuma 3:13-15) Lelo aba fye ni Lesa umo wine. Yesu atile: “Yehova Lesa wesu ni Yehova umo.”—Marko 12:29.

Bushe Amalembo ya CiGriki E Yapyana pa Amalembo ya CiHebere?

Caliseeka muno nshiku ukuti abantu nga basanga ifyebo ifipya nangu ifyo abantu batontonkanya pa fintu ne fyo bacita nga fyayaluka, balaleka ukubomfya ifitabo fya kale. Bushe e fyo caba no kuti Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki e yapyana pa Amalembo ya ciHebere? Iyo.

Nga ca kutila Yesu alefwaya ukuti ilyashi lya milimo abombele e lyo ne fyo abasambi bakwe balembele fipyane pa Amalembo ya ciHebere, ukwabula no kutwishika nga alilandile. Lelo, Luka alembele pali Yesu ilyo fye talanina ukuya ku muulu ukuti: “Ukutendeka pali Mose na Bakasesema bonse [ababa mu Malembo ya ciHebere] alabelwila [e kutila abasambi bakwe babili] ifyamulembelwe mu Malembo yonse.” Inshita imbi, Yesu amoneke ku batumwa bakwe aba cishinka e lyo na ku bantu bambi. Baibolo ilanda no kuti: “E lyo atile kuli bene: ‘Ifi e fyebo ifyo nalandile kuli imwe ilyo nali ncili na imwe, ukuti  fyonse ifyalembelwe ine mu mafunde ya kwa Mose na muli Bakasesema na mu Malumbo, fili no kufishiwapo.’” (Luka 24:27, 44) Bushe Yesu nga alitwalilile ukwambula Amalembo ya ciHebere ilyo ali mupepi no kupwisha umulimo wakwe pano isonde nga ca kutila yalilekele ukubomba?

Ilyo icilonganino ca Bena Kristu capangilwe, abakonshi ba kwa Yesu batwalilile ukubomfya Amalembo ya ciHebere pa kukomaila pa masesemo ayali no kufikilishiwa, kabili baleyabomfya pa kusambilisha ifishinte fya mafunde ifya mu Mafunde ya kwa Mose umwali amasambililo yacindama. Na kabili balebomfya aya malembo pa kulanda pa babomfi ba kwa Lesa aba kale abalecita ifisuma ifyo Abena Kristu bapashanya pa kutwalilila aba citetekelo. (Imilimo 2:16-21; 1 Abena Korinti 9:9, 10; AbaHebere 11:1–12:1) Umutumwa Paulo alembele ukuti, “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa kabili ya mulimo.” * (2 Timote 3:16) Bushe Amalembo ya ciHebere yaliba no mulimo muno nshiku?

Yalatufunda pa Mikalile

Tontonkanyeni pa bwafya bwabako muno nshiku ubwa mpatila ya mutundu. Umwaume umo umwina Ethiopia uuli ne myaka 21, uwikala mu musumba umo ku Eastern Europe, atile: “Nga tulefwaya ukuya ukuli konse tufwile twabe bumba e lyo twaendela pamo. Nalimo nga tuli abengi te kuti batusanse.” Akonkenyepo ukuti: “Tatwenda inshita nga yacila 18:00 hrs, sana sana mu misebo iyo bapisha pa nshi. Abantu nga baletulolesha, bapoosa fye amano ku nkanda yesu.” Bushe Amalembo ya ciHebere yalilandapo pali ubu bwafya ubukulu?

Lesa aebele abena Israele ukuti: “Ngo mulebeshi alebela kuli iwe mu calo cenu, mwilamucululusha; umulebeshi uulelebela kuli imwe aleba kuli imwe ngo mwana calo uwa muli imwe, kabili ulemutemwa nga we mwine; pantu mwali abalebeshi mu calo ca Egupti.” (Ubwina Lebi 19:33, 34) Ili ifunde ilyo Lesa apeele abena Israele lyali lya kuti balingile ukulangulukilako abantu abaishile mu calo cabo, nelyo ‘abalebeshi,’ kabili lyalilembelwe mu Amalembo ya ciHebere. Bushe tamuletontonkanya ukuti ifishinte fya ili funde kuti fyayafwa ukupwisha impatila ya mutundu mu calo muno nshiku?

 Nangu ca kutila Amalembo ya ciHebere tayalanda fyonse fye pa fya kubomfya indalama, muli aya Malembo mwaliba ukupanda amano ukwingafwa umuntu ukwishiba ifyo engabomfya bwino indalama. Ku ca kumwenako fye, pa Amapinda 22:7, patila: “Uwashima musha ku muntu uumwashimisha.” Bampanda mano abengi muno nshiku balisumina ukuti umuntu nga atemwa ukukongola ifintu kuti aba na mafya ya ndalama.

Na kabili, Imfumu Solomone, uwali umukankaala sana alilandile bwino pa kufwaisha ifyuma ukwaseeka muli cino calo. Alembele ukuti: “Uwatemwa silfere takaangile silfere, no watemwe fyuma takaangile cibwesha. Ici na co mupu.” (Lukala Milandu 5:10) Ala mwandini muli uku kusoka mwaliba amano icine cine!

Yalapeela Isubilo lya ku Ntanshi

Muli Baibolo yonse mwaba fye umutwe umo uwa kuti, ukupitila mu Bufumu ubo Yesu Kristu ateeka, Lesa akalenga abantu bonse ukwishiba ukuti e walinga ukuteka kabili akalenga ne shina lyakwe ukuba ilya mushilo.—Daniele 2:44; Ukusokolola 11:15.

Mu Amalembo ya ciHebere, tulasambililamo ifingi pa fyo imikalile ikaba ilyo Ubufumu bwa kwa Lesa bukalateka. Ifi fintu filatusansamusha kabili filatulenga ukupalama kuli Yehova Lesa, Kasansamusha. Ku ca kumwenako fye, kasesema Esaya aseseme ukuti abantu ne finama bakaba pa mutende, ilyo atile:“E lyo umumbulu ukalebela ku mwana wa mpaanga, ne mbwili ikayolola ukuli umwana wa mbushi; umwana wa ng’ombe no musepela wa nkalamo na katekwa kaina fikekala pamo, kabili umwaice akaba kakumba wa fiko.” (Esaya 11:6-8) Ala mwandini ili lisubilo lisuma nga nshi!

Bushe Amalembo ya ciHebere yalandapo shani pa bantu abacula pa mulandu wa mpatila ya mutundu, abalwalilila sana, nelyo abakwata ubwafya mu fya ndalama ica kuti tabakwata na pa kuuma ukuboko? Amalembo ya ciHebere yalanda pali Kristu Yesu ukuti: ‘Pantu ikapokololo mubusu uwakuuta, no mulanda, no ushikwete wa kumwafwa; ikalililo bulanda umulanda no mubusu, ne myeo ya babusu ikapususha.’ (Amalumbo 72:12, 13) Amalayo ya musango yu yalafwilisha abantu pantu yalalenga abayacetekela ukukanatiina ifikacitika ku ntanshi kabili yalabalenga ukuba ne subilo.—AbaHebere 11:6.

E mulandu wine umutumwa Paulo apuutilwemo no mupashi ukulemba ukuti: “Fyonse ifyalembelwe libeela fyalembeelwe ku kutufunda, ukuti mu kushipikisha kwesu na mu kusansamusha ukufuma mu Malembo tube ne subilo”! (Abena Roma 15:4) Ca cine, Amalembo ya ciHebere yacili lubali lwacindama ulwa Baibolo, Icebo ca kwa Lesa icapuutwamo. Yalabomba na kuli ifwe. Tulesubila ukuti mukesha na maka ukusambilila na fimbi pa fyo Baibolo yonse isambilisha kabili ico cikamulenga ukupalama ku Walembele Baibolo, Yehova Lesa.—Amalumbo 119:111, 112.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 6]

BUSHE CIPINGO CA KALE NELYO MALEMBO YA CIHEBERE?

Amashiwi ya kuti “icipingo ca kale” yasangwa pali 2 Abena Korinti 3:14 muli Baibolo ya Cibemba iya mu 1956. Muli iyi Baibolo, ishiwi lya kuti “icipingo” lyafuma kwi shiwi lya ciGriki ilya kuti di·a·theʹke. Lelo, amaBaibolo ayengi pamo nga Baibolo ya Diocese of Mbala, yapilibula di·a·theʹke ukuti “icipangano” mu nshita ya kulanda ukuti “icipingo.” Mulandu nshi?

Uulemba ifitabo ifilondolola amashiwi Edward Robinson atile: “Apo icipangano ca kale cisangwa mu mabuuku ayo Mose alembele, ishiwi lya kuti [di·a·theʹke] lipilibula ibuuku lya cipangano, nangu Ifyalembwa fya kwa Mose, e kutila amafunde.” Pali 2 Abena Korinti 3:14, umutumwa Paulo alelanda pa Mafunde aya kwa Mose, ayaba fye lubali ulwa malembo ayalembelwe ilyo Amalembo ya Bwina Kristu yashilalembwa.

Nomba, lishina nshi ilyalinga ukwita amabuuku ya kubalilapo 39 aya muli Baibolo wa Mushilo? Mu nshita ya kulanda ukuti ulu lubali lwa Baibolo lwalileka ukubomba nangu ukuti lwa kale, Yesu Kristu na bakonshi bakwe baitile Amalembo ya ciHebere ukutila “Amalembo” na “Malembo ya mushilo.” (Mateo 21:42; Abena Roma 1:2) E ico, ukulingana na ya mashiwi ayapuutwamo, Inte sha kwa Yehova beta Icipingo ca Kale ukuti Amalembo ya ciHebere pantu amabuuku ayengi sana ayabela kuli ici ciputulwa ca Baibolo yalembelwe mu ciHebere. Na kabili, cilya abengi batila Icipingo Cipya, bena baciita ukuti Amalembo ya ciGriki, pantu yalembelwe mu ciGriki na bantu abapuutilwemo na Lesa ukulemba lulya lubali lwa Baibolo.

[Ifikope pe bula 4]

Umuntu kuti aishibikwa ukuti ni kapingula uukonka sana amafunde, mufyashi umusuma sana kabili ni cibusa musuma

[Icikope pe bula 5]

Yesu alebomfya Amalembo ya ciHebere lyonse ilyo alebomba umulimo wakwe

[Ifikope pe bula 7]

Fishinte nshi ifya mafunde ya mu Baibolo ifingafwa umuntu ukupingula bwino pa fintu?