Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ka Tuso ya Jehova, Ne Lu Punyuhile Lipuso ze T’ata

Ka mo li Kandekezwi ki bo Henryk Dornik

NE NI pepilwe ka 1926. Bashemi ba ka ne li Makatolika ba ba tiile. Ne ba pila mwa Ruda Slaska, ili sibaka sa mikoti se si li bukaufi ni tolopo ya Katowice, kwa mboela wa Poland. Ne ba lutile na ni muhulwan’a ka Bernard ni banyani ba ka ba babeli ba basizana bo Róża ni Edyta ku lapelanga ku Mulimu, ku yanga kwa keleke, ni ku no ipulelanga libi.

Niti ya Bibele Ha I Punya fa Lapa la Luna

Zazi le liñwi ka January 1937, ha ne ni li wa lilimo ze lishumi, bondate ba taha kwa ndu inze ba tabile hahulu. Ne ba tile ni buka ye tuna ye ne ba filwe ki Lipaki za Jehova. Ne ba ize ku luna: “Banake, ha mu bone ni fumani Mañolo a Kenile!” L’o ne li lona lwa pili ku bona Bibele.

Keleke ya Katolika ne i kutekiwa hahulu ki batu ba mwa Ruda Slaska ni ba mwa libaka ze ñwi ze ne li bukaufi. Ba bahulu ba keleke ne ba ikezize hahulu silikani ni bañi ba mikoti mi ne ba bata kuli babeleki ba mwa mikoti ni mabasi a bona ba ba kuteke hahulu. Mubeleki ha n’a sa yi kwa Misa kamba kwa ku yo ipulela libi, n’a ngiwa kuli ki muhedeni mi n’a kona ku zwisiwa musebezi. Bondate ni bona ne ba tuha ba zuswa musebezi bakeñisa kuli ne ba swalisana ni Lipaki za Jehova. Kono muprisita yo muñwi ha n’a tile kwa ndu ya luna, bondate ne ba patuluzi buipi bwa hae fapil’a batu kaufela. Muprisita yo n’a sa bati ku swabiswa hape, kacwalo bondate ne ba si ka zuswa musebezi.

Ngambolo ya bondate ni muprisita yo ne i tisize kuli ni tundamene ku ziba Bibele. Hanyinyani-hanyinyani  na fita fa ku lata Jehova, mi na sutelela hahulu ku yena. Likwelinyana fela ku zwa fo ba ambolela bondate ni muprisita, ne lu fumanehile kwa Kupuzo ya lifu la Kreste, ili k’o bondate ne ba zibahalizwe kwa sikwata sa batu ba 30 kuli “ki bo Jonadabi.” Nakonyana fela ku zwa f’o na fita fa ku ziba kuli “bo Jonadabi” ne li Bakreste ba ne ba na ni sepo ya ku pila fa lifasi ni kuli palo ya bona ne i ka ekezeha. *—2 Malena 10:15-17.

“Mucaha, Wa Ziba Taluso ya Kolobezo?”

Bondate ha ne ba zibile niti, ba tuhela ku nwa bucwala mi ba ba mushemi ni munna yo munde. Nihakulicwalo boma ne ba sa lumeli niti ye ne ba amuhezi bondate, mi ne ba bulelanga kuli bona ne ba ka tabela kuli bondate ba pile sina mo ne ba pilelanga sapili, inze ba li Makatolika. Kono Ndwa ya Lifasi ya Bubeli ha ne i tumbukile, boma ne ba lemuhile kuli ba bahulu ba bulapeli ba ne ba lapezi kuli Poland i tule Germany hape ki bona ba ne ba lapezi ku itumela ku Hitler mueteleli wa Germany kuli u winile ndwa! Hamulaho wa f’o, ili ka 1941, boma ba kala ku lapela Jehova hamoho ni luna.

Zeo li si ka ezahala kale, ne ni atumezi maeluda ba puteho kuli ba ni lumeleze ku bonisa buineelo bwa ka ku Mulimu ka ku kolobezwa mwa mezi, kono ba bona kuli ne ni sa li mwanana. Ba ni bulelela kuli ni libelele. Kono ka December 10, 1940, bo Konrad Grabowy (ba ne ba shwezi mwa tolongo ya ba Nazi inze ba sepahala) ba ni buza lipuzo za kolobezo kwa mukunda. Ne ba ni buzize lipuzo ze ketalizoho mi ha se ba boni kuli ne ni li alabile hande, ba ni kolobeza. Ye ñwi ya lipuzo ze ne ba ni buzize ki ya kuli, “Mucaha, wa ziba taluso ya kolobezo?” Mi ye ñwi ne li ya kuli, “Kana wa ziba kuli ka nako ye ya ndwa, u ka tokwa ku keta mwahal’a ku sebeleza Hitler kamba ku sebeleza Jehova, mi ni kuli haiba u keta ku sebeleza Jehova, wa kona ku bulaiwa?” Ku si na ku zina-zina, na ba alaba kuli, “Eni na ziba.”

Nyandiso Ha I Kalisa

Ki kabakalañi bo Konrad Grabowy ha ne ba ni buzize lipuzo zeo? Kakuli masole ba Germany ne ba taselize Poland ka 1939, mi hamulaho kwa ba ni litiko ze tuna za tumelo ya luna. Sabo ne i ekezeha zazi ni zazi ha ne lu utwanga kuli mizwale ni likaizeli ba luna ba tamilwe, ba tunuzwi mwa naha, kamba ba lengilwe mwa litolongo. Ne lu ziba kuli ni luna ne lu tuha lu talimana ni nyandiso ye swana.

Ba Nazi ne ba bata ku itusisa luna banana kuli lu tiise puso ya Hitler. Bondate ni boma ne ba hanisizwe ku lu uta bakeñisa kuli ne ba hananga ku saina pampili ye bizwa Volkslist (ili pampili ye ne na ni mabizo a batu ba ne ba bata ku yo pila mwa Germany). Bondate ne ba isizwe kwa tolongo ya ba Nazi ya kwa Auschwitz. Ka February 1944 na ni muhulwan’a ka ne lu isizwe kwa tolongo ya banana ya kwa Grodków (Grottkau), bukaufi ni Nysa, mi likaizeli za luna ne li isizwe kwa sibaka sa masisita ba Katolika kwa Czarnowąsy (Klosterbrück), bukaufi ni Opole. Ze ne lu iselizwe kwa libaka zeo kikuli muuso ne u bata kuli kuti lu tuhele ku “kumalela mihupulo ye maswe ya bashemi ba luna.” Boma ne ba siyezi ba nosi fa ndu.

Zazi ni zazi kakusasana mwa tolongo, ndembela ya ba Nazi ne i pahekiwanga mi ne lu laelwanga kuli lu i caele silutu ni ku bulela kuli “Hitler U Yoye.” Wo ne li muliko o mutuna wa tumelo, kono na ni Bernard ne lu hanile ku eza cwalo. Kacwalo, ne lu natiwa maswe bakeñisa kuli kuti “ne lu sa bonisi likute.” Ba lika ka t’ata ku lu fokolisa kono ba palelwa, kacwalo masole ba Nazi ba lu taluseza lwa mafelelezo kuli: ‘Mu itumelele ka ku saina kuli mu ka sepahala kwa muuso wa Germany ni ku kena mwa mpi hakusicwalo mu ka lengiwa mwa tolongo ye tuna.’

 Ka August 1944 muuso ha ne u laezi kuli lu lengiwe mwa tolongo ye tuna, ne u ize: “Ha ba lati ku eza nto ifi kamba ifi ye lu ba bulelela. Ba tabela ku nyanda kabakala bulapeli bwa bona. Bukwenuheli bwa bona bu ka yambukela ba bañwi mwa tolongo.” Nihaike kuli ne ni sa lati ku bulaelwa tumelo ya ka, ne ni na ni tabo bakeñisa kuli ne ni itiisize ha ne ni nyandisezwa ku sepahala ku Jehova. (Likezo 5:41) Na ka lwaka ne ni si ke na kona ku tiyela manyando e ne ni tuha ni talimana ni ona. Kono litapelo ze zwelela kwa pilu ze ne ni lapelanga ku Jehova ne li ni tisize bukaufi ku Yena, mi Jehova n’a ni tusize hahulu.—Maheberu 13:6.

Mwa Tolongo ye Tuna

Ku si ka fita nako, na iswa kwa tolongo ye tuna ya Gross-Rosen kwa Silesia. Na fiwa nombolo ya bupantiti ni sisupo sa pulipela ze ne ni zibahaza kuli ni yo muñwi wa Lipaki za Jehova. Masole ba Nazi ba ni kupa ku iketela. Ha ne ni ka eza fela nto i liñwi, ne ba ka ni lukulula mwa tolongo mane ni ku ni fa situlo mwa mpi. Ne ba ize kuli: “U tuhele ku latelela lituto za Baituti ba Bibele ze lwanisa Mubuso wa Hitler.” Ha ku na lipantiti yo muñwi ya n’a kupilwe ku eza cwalo. Ki Lipaki za Jehova fela ba ne ba lumelezwa ku iketela ku eza cwalo. Niteñi, na ni Lipaki ba bañwi ba bañata ne lu si ka lumela ku eza mo ne ba batela. Masole kiha ba ni taluseza kuli: “Kana wa bona muyaho wani mo ku cisezwanga litupu? U nahanisise hande, hakusicwalo u ka yo kena hona mwani.” Hape na hana, mi ka nako yeo cwale, na tala “kozo ya Mulimu ye fita kutwisiso kaufela.”—Mafilipi 4:6, 7.

Ne ni lapela kuli ni fumane bo ni lapela ni bona mwa tolongo, mi Jehova a ni tusa ku ba fumana. Ku bona Bakreste bao, ne ku na ni muzwale ya sepahala wa libizo la Gustaw Baumert ya n’a ni babalezi ka lilato. Ku si na ku kakanya, ku na Jehova n’a bile “Ndate ya mukekecima, Mulimu wa ze tiisa pilu kaufela.”—2 Makorinte 1:3.

Likwelinyana hamulaho, masole ba Russia ha ne ba nze ba sutelela, ba Nazi kapili-pili ba lela ku lu tutisa. Ha ne lu nze lu itukiseza ku funduka, luna mizwale lwa itombola bupilo bwa luna kuli lu ye kwa tolongo ya basali ku yo bona mo li pilela likaizeli za luna ze bat’o ba ze 20. Mwahal’a likaizeli zeo ne ku na ni bo Elsa Abt ni bo Gertrud Ott. * Ha ne ba lu boni, honafo fela ba lu matela mi hamulaho wa ku susuezana ka nakonyana, ba opela hamoho pina ya Mubuso ye na ni manzwi a li: “Ya na ni niti, ya sepahala, ha na ku ba ni sabo.” * Kaufel’a luna ne lu cipitile myoko!

Kwa Tolongo I Sili

Masole ba Nazi kihona ba lu longa mwa sitima.  Ne ba sineneketile mapantiti ba ba bat’o kwana 150 mwa kalulo ni kalulo ya sitima. Ne ba si ka lu fa lico ni mezi mi pula ye bata ya lu nela musipili kaufela. Ne lu shwile maswe linyolwa mi mibili ya luna ne i cisize hahulu. Mapantiti ba ne ba kula ni ba ne ba katezi ha ne ba nze ba shwa, lwa kusufala mwa sitima. Mahutu a ka ni lingongo za ka ne li luluhile hahulu kuli mane ne ni palelwa ku yema. Hamulaho a ku zamaya ka mazazi a lishumi, luna mapantiti ba sikai ba ne ba punyuhile lwa esha mwa tolongo ya Mittelbau-Dora mwa Nordhausen, bukaufi ni Weimar mwa Thuringia. Kono nto ye ne komokisa kikuli ne ku si na muzwale nihaiba a li muñwi ya n’a shwile mwahal’a musipili o t’ata wo.

Ni si ka folelela kale kwa mabote a musipili, mwa tolongo kwa kena butuku bwa ku sulula mali, mi na hamohocwalo ni mizwale ba bañwi lwa yambukelwa ki butuku bo. Lwa talusezwa kuli lu si ke lwa pukanga mulo o ne u suliwanga mwa tolongo kono lu cange fela sinkwa se si besizwe. Na latelela litaelo zeo mi ku si ka fita nako na fola. Ka March 1945 lwa utwa kuli Liñolo la silimo le ne li ketilwe ne li la Mateu 28:19, ye li: “Mu ye cwale, mu lute macaba kaufela.” Ne ku bonahala kuli ne lu tuha lu zwa mwa tolongo mi taba ye nde ne i ka zwelapili ku kutazwa! Ne lu bile ni tabo ni sepo bakeñisa kuli ka nako yeo ne lu nahana kuli hamulaho fela wa Ndwa ya Lifasi ya Bubeli ne ku ka taha Armagedoni. Jehova n’a lu tiisize luli mwa linako ze t’ata zeo!

Ku Lukuluha mwa Tolongo

Ka la April 1, 1945, masole ba linaha ze ne lwanisa Germany ba to taseza minganda ya masole ba Germany ni tolongo ya luna ye ne li bukaufi. Ba bañata ne ba bulailwe mi ba bañwi ba bañata ne ba holofalizwe. Lizazi le ne li tatami, ba tunyiseza limbomba mwa tolongo ya luna, mi ka nako yeo mbomba ye tuna ha i to tunya ya ni nepela mwahalimu.

Muzwale yo muñwi wa libizo la Fritz Ulrich a to ni tusa. A yepa kwatas’a limota le ne li wile, inza na ni sepo ya kuli na ka ni fumana inze ni pila. Mi a ni fumana ni ku ni hohela fande. Ha se ni wetulukile, na lemuha kuli ne ni holofezi maswe fa pata ni fa mubili mi mazebe a ka n’a tibani, ha ku na ze ne ni utwa. Mulumo wa limbomba ze ne tunyisizwe ne u ni tibanyize lizebe. Ne ku fitile lilimo ze ñata kuli lizebe za ka li fole.

Kwa mapantiti ba bañata-ñata, ki ba sikai fela be ne ba punyuhile limbomba zeo. Mizwale ba bañwi ne ba bulailwe ku beya cwalo ni bo Gustaw Baumert be ne ni lata hahulu. Litombo ze ne ni na ni zona ne li opa hahulu mi mubili wa ka wa cisa hahulu. Kono ku si ka fita nako, masole ba ne ba lwanisa Germany ba to lu fumana mi ba lu lukulula. Mi ka nako yeo, litupu ze ne bola za tisa butuku bo bu yambukela ili bo ne bu ni yambukezi ni na. Na iswa ni bakuli ba bañwi kwa sipatela. Ku si na taba ni kuli madokota ne ba likile ku lu alafa, ne ku punyuhile fela na ni ba bañwi ba babeli. Ne ni itumezi hahulu ku Jehova bakeñisa ku ni tiisa kuli ni sepahale mwa linako ze t’ata zeo. Ne ni itumezi hape kuli Jehova n’a ni punyusize mwa “musindi wa muluti” wa lifu.—Samu 23:4.

Ha Ni Kutela kwa Ndu!

Naha ya Germany ha i koza, ne ni lakaza ku kutela kwa ndu kapili-pili, kono eshe lika ne li ni bezi t’ata. Mapantiti ba bañwi ba Makatolika ba ni bona. Ba huwa ba li, “A bulaiwe!” mi ba ni wiseza fafasi ni ku ni lyatingela. Munna yo muñwi a to ni lamulela, kono ne ku fitile nako ye telele kuli ni ikete hande kakuli ne ni holofalizwe mi hape ne ni sa ikutwa ku fokola bakeñisa butuku bo ne ni yambuzi mwa tolongo. Kono hamulaho wa fo, se ni ya cwale kwahae. Ne ni bile ni tabo ye tuna ku yo kopana hape ni lubasi lwa ka! Kaufela bona ne ba tabile hahulu ku ni bona kakuli ne ba nahana kuli ne ni shwile.

 Kapili-pili lwa kalisa hape musebezi wa ku kutaza mi ba bañata ba amuhela niti. Ne ni filwe buikalabelo bwa ku abelanga libuka ze tomile fa Bibele kwa liputeho. Na hamohocwalo ni mizwale ba bañwi ne lu bile ni tohonolo ya ku yo kopana ni mizwale ba ne ba zwa kwa ofisi ya mutai wa Germany mwa Weimar, mi ha lu kutela kwa Poland lwa ya ni limagazini za pili za Tora ya ku Libelela ze ne hatisizwe hamulaho wa ndwa. Limagazini zeo za tolokwa kapili-pili ni ku hatiswa. Ofisi ya luna ya kwa Lodz ha ne i kalile ku okamela musebezi ka ku tala mwa Poland, liputeho ne li kalile ku amuhelanga kamita lihatiso ze tomile fa Bibele. Na kalisa ku sebeza sina paina ya ipitezi, ili mukutazi wa nako kaufela mi ne ni filwe ku sebeleza sibaka se situna sa Silesia se ne si li mwa Poland ka nako yeo.

Kono ku tuha fo fela Lipaki za Jehova hape ba kala ku nyandiswa ki puso ye nca ya Komyunizimu mwa Poland. Bakeñisa kuli ne ni sa koni ku ikenya mwa litaba za naha, ka 1948 na atulelwa ku pika tolongo ka lilimo ze peli. Ha ne ni li mwa tolongo ne ni konile ku tusa mapantiti ba bañwi ku sutelela ku Mulimu. Yo muñwi wa bona a ituta niti mi hamulaho a ineela ku Jehova mi a kolobezwa.

Ka 1952 hape na lengiwa mwa tolongo, mi ka nako yeo ne ni tamelelizwe mulatu wa kuli ne ni li litwela la naha ya United States! Ha ne ni libelela ku zekiswa, ne ni beilwe mwa sitokisi mi ne ni tosangiswa musihali ni busihu. Kono hape Jehova a ni lamulela kwa banyandisi mi hamulaho wa fo ne ni si ka nyandiswa hape.

Ze Ne Ni Tiisize

Ha ni nahana ze ne ezahezi mwa lilimo zeo za litiko ni matata, na kona ku lemuha lika ze ne ni tiisize. Sapili, ne ni tiisizwe ki Jehova ni Linzwi la hae, yona Bibele. Ku lapelanga ku “Mulimu wa ze tiisa pilu kaufela” ni ku itutanga Linzwi la hae ka zazi ne ku ni tusize ni ku tusa ba bañwi ku tona kwa moya. Litora za ku Libelela ze ne ñozwi ka mazoho hape ne li lu tiisize kwa moya. Mwa litolongo, ne ni tiisizwe hahulu ki balumeli ba bañwi ba ba lilato be ne ba itatezi ku ni tusa.

Musal’a ka Maria, ne li mbuyoti ye ñwi ye zwa ku Jehova. Ne lu nyalani ka October 1950 mi hamulaho lwa ba ni mwana ya bizwa Halina, ya n’a tilo lata ni ku sebeleza Jehova. Ne lu nyalani ni bo Maria ka lilimo ze 35 pili ba si ka bulaiwa ki butuku bo ne ba kulile ka lilimo ze ñata. Lifu la bona ne li ni tomohisize hahulu pilu. Nihaike kuli ka nakonyana ne ni ikutwile ku ba ya n’a ‘wiselizwe fafasi,’ ne ni si ka ‘shwa.’ (2 Makorinte 4:9) Ka nako ye t’ata yeo, ne ni tiisizwe ki mwan’a ka, bo munn’a hae ni bana ba hae bona baikulu ba ka mi kaufela bona ba sebeleza Jehova ka busepahali.

Ku zwa ka 1990 ni sebelelize fa ofisi ya mutai wa Poland. Ki mbuyoti ye tuna ku pila ni lubasi lwa fa Betele ka zazi ni zazi. Fokuñwi kabakala mapongo ni ikutwanga inge mbande ye katezi ye fufa ka ku namalaza fela mafufa a yona. Nihakulicwalo, ni na ni sepo ya kuli lika li ka ba hande kwapili mi ni ‘opelela Muñ’a Bupilo, kakuli u ni ezize hande’ ku fitela la kacenu. (Samu 13:6) Ni nyolelwa nako ya kwapili ili fo Jehova yena Mutusi wa ka, a ka felisa bumaswe kaufela bo bu tiswa ki puso ya Satani ye situhu.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Ne ni filwe nombolo ye ni sisupo sa pulipela se mwa tolongo

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Ni musal’a ka Maria ka 1980