Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Yehowa wakatupandisha mu makalenge a batshikokesha nkaya

Yehowa wakatupandisha mu makalenge a batshikokesha nkaya

Malu a mu nsombelu

Yehowa wakatupandisha mu makalenge a batshikokesha nkaya

Malonda kudi Henryk Dornik

BAKANDELA mu tshidimu tshia 1926 kudi baledi bavua bena Katolike ba dilambu. Bavua basombele mu tshimenga tshivuabu bumbula mabue a mushinga tshia Ruda Slaska tshidi pabuipi ne Katowice, ku Sud kua ditunga dia Pologne. Bavua batulongeshe tuetu bana (meme, tutuanyi Bernard, bayayanyi babidi Róża ne Edyta) bua kuikala kusambila, kubuela mu misa ne bua kuikala kutonda mibi.

Muakabuela bulelela bua mu Bible mu dîku dietu

Dimue dituku mu ngondo wa kumpala 1937 (mvua ne bidimu 10), Tatu wakapingana kumbelu ne disanka dipite bungi. Wakalua ne mukanda munene uvuabu bamupeshe kudi Bantemu ba Yehowa. Wakamba ne: “Bana banyi, monayi tshindi mupete: Mifundu Minsantu!” Pinapu katshia bandela tshivua muanji kumona Bible to.

Munkatshi mua bidimu bia bungi Ekeleziya Katolike uvua ne bukokeshi bua bungi kudi bantu bavua mu Ruda Slaska ne mu misoko ya pampenga. Balombodi ba ekeleziya bavua bapetangana bikole ne bamfumu ba miaba ivuabu bumbula mabue a mushinga ne bavua bajinga bua bena mudimu babu ne mêku abu babatumikile mu malu onso. Pavua muena mudimu upumbisha mu Misa anyi ubenga kuya kuela konfesiyo, bavua bamuangata bu mumpangano ne balongolola bua kumuipata ku mudimu. Bualu bua muomumue buakakuata Tatu bua muvuaye udisangisha ne Bantemu ba Yehowa. Kadi pakalua mumpere mukuabu kuetu, Tatu wakamuleja patoke lubombo luende mu malu a Nzambi kumpala kua bantu bonso. Bua bundu buvuaye nabu, mumpere eu kavua musue kabidi bilumbu to, ke bualu kayi Tatu wakashala ku mudimu.

Dimona mushindu uvua Tatu mukokangane ne mumpere au diakakolesha dipangadika dianyi dia kukeba bua kumanya Bible. Ku kakese ku kakese ngakafika ku dinanga Yehowa, meme kudia nende malanda makole. Matuku makese kunyima kua muyuki wa Tatu ne mumpere au, tuakabuela mu Tshivulukilu tshia lufu lua Kristo, muomu amu kulejabu Tatu kumpala kua tshisumbu tshia bantu 30 ne: “Eu ngumue wa mu ba Yonadaba.” Meme kulua kumanya pashishe ne: “ba Yonadaba” mbena Kristo bavua ne ditekemena dia kushala ne muoyo pa buloba ne bungi buabu buvua ne bua kuvula. *​—2 Bakelenge 10:15-17.

“Muana wetu, udi mumanye tshidi batismo umvuija anyi?”

Tatu mumane kuitaba bulelela, wakalekela kunua maluvu makole ne kuluaye tatu ne mulume muimpe. Nansha nanku, Mamu kavua witaba malu a ntendelelu wa Tatu to, ne uvua ne tshibidilu tshia kuamba ne: uvua ujinga ne: ashale anu ne nsombelu wende wa kale ne muena Katolike. Nansha nanku, pakatuadija mvita mibidi ya buloba bujima, wakamona ne: balombodi ba ekeleziya bamue bamue abu bavua basambile bua bena mu Pologne batshimune bena Allemagne bavua balue kubaluisha ke bavua mpindieu benza masambila bua kuela Nzambi tuasakidila bua muvua Hitler mutshimune! Pashishe mu 1941, Mamu wakatuadija pende kusadila Yehowa pamue netu.

Kumpala aku, ngakamanyisha dijinga dianyi dia kuleja mumvua mudilambule kudi Nzambi pa kutambula, kadi bakulu ba tshisumbu bakela meji ne: ntshivua mupuekele bikole. Bakangambila bua kuindila. Kadi ndekelu wa bionso mu dia 10 ngondo wa 12 tshidimu tshia 1940, Konrad Grabowy (muanetu wakalua kufua ne lulamatu mu buloko bunene) wakangela nkonko mu musokoko mu kazubu kampanda kakese. Wakangela nkonko itanu, ne pakamonaye ne: mvua muandamune bimpe, wakantambuisha. Lumue lua ku nkonko yende luvua ne: “Muana wetu, udi mumanye tshidi batismo umvuija anyi?” Lukuabu luvua ne: “Udi mumanye ne: bu mudiku mvita mpindieu, mu matuku makese emu udi ne bua kuangata dipangadika dia kulamata Yehowa anyi Hitler, ne dipangadika diebe didi mua kukufikisha ku lufu anyi?” Ngakandamuna tshiyi ngelakana ne: “Ndi mumanye.”

Ntuadijilu wa makenga

Bua tshinyi muanetu Konrad Grabowy wakangela nkonko eyi misunguluke? Basalayi ba bena Allemagne bakakuata Pologne mu 1939, ne pashishe ditabuja dietu ne lulamatu luetu biakatetshibua bikole. Nsombelu uvua wenda ukole dituku dionso patuvua tumvua bua bana betu ba balume ne ba bakaji bavuabu bakuate, baye nabu miaba mikuabu, ne babele mu maloko makese ne manene. Mu matuku makese tuvua petu ne bua kupeta mateta a muomumue.

Bena Nazi bavua basue bua bansonga bonso (ne tuetu bana banayi) tulamate bikole Bukalenge Hitler. Bu muvua Tatu ne Mamu babenge njila ne njila bua kutua tshiala pa dibeji divua ne mêna a bantu bakavua bapete anyi bavua basue kupeta buena muabu bua bena Allemagne divuabu babikila ne: Volkslist, bakababengela bua kabatukoleshi tuetu bana babu. Bakatuma Tatu mu buloko bunene bua mu Auschwitz. Mu ngondo muibidi 1944 bakatuela meme ne tutuanyi mu buloko bua bana ku Grodków (Lelu Grottkau), pabuipi ne Nysa, ne bakatuma bayayanyi mu nzubu wa badiambike bena Katolike ku Czarnowąsy (Klosterbrück), pabuipi ne Opole. Tshipatshila tshivua tshia tuetu kupua muoyo malu avua bakokeshi babikila ne: mashimi a baledi betu. Mamu wakashala ku nzubu nkayende.

Mu buloko butuvua amu, dinda dionso bavua babandisha dibendele dia bena Nazi ne bavua batuambila bua kuela tshianza tshia balume mulu ne kudinemekela eku tuamba ne: “Heil Hitler.” Edi divua diteta dikole bua ditabuja dietu, kadi meme ne Bernard tuakabenga ne muoyo mujima bua kuenza bualu bubi ebu. Ke bualu kayi bakatukuma bibi bua tshivuabu bela meji ne: ndipanga kanemu. Misangu yonso yakatetabu bua kunyanga lungenyi luetu bakapangila, ke ndekelu wa bionso basalayi bena Nazi kutuambila dîyi dia ndekelu ne: “Nudi nutua tshiala pa mukanda udi ne mêyi adi ajadika munudi balamate mbulamatadi wa bena Allemagne ne nubuela mu Wehrmacht [tshiluilu tshia bena Allemagne] peshi tudi tunutuma mu buloko bunene.”

Mu ngondo wa muanda mukulu 1944 pakamba bakokeshi bua batutume mu buloko bunene, bakamba ne: “Kakuena mushindu wa kubenzeja bualu nansha bumue ku bukole to. Kufuila ditabuja kudi kubenza disanka. Mushindu udibu balamate ntendelelu wabu mmufuanyike kunyanga meji a bana bonso batudi bele mu buloko.” Nansha mumvua tshiyi ne dijinga dia kufuila ditabuja dianyi, kukenga ne dikima ne bunême bua lulamatu luanyi kudi Yehowa kuakansankisha. (Bienzedi 5:41) Tshivua mua kutantamena makenga amvua ne bua kupeta aa ne bukole buanyi meme nkayanyi to. Ku lukuabu luseke, masambila a muoyo mujima akansemeja pabuipi ne Yehowa, ne yeye wakaleja mudiye Muambuluishi wa kueyemena.​—Ebelu 13:6.

Mu buloko bunene

Kunyima kua matuku makese, bobu kuya nanyi mu buloko bunene bua Gross-Rosen mu Silésie. Bakantuma kuntu eku ne ndambu wa bena buloko bakuabu ne kumpesha kamanyinu ka matumba asatu kakunzubile kavua tshimanyinu tshia Bantemu ba Yehowa. Basalayi bena SS bakangambila bua meme kusungula. Mvua mua kupatuka mu buloko ne kulua munene wa basalayi mu Nazi bu meme mua kuitaba tshivuabu mua kungambila. “Udi ne bua kulekela ngenyi ya Balongi ba Bible, bualu idi ibengangana ne Bukalenge bua Hitler.” Kabavua bambile muena buloko mukuabu bualu bua mushindu eu to. Anu Bantemu ba Yehowa ke bavuabu bapesha mushindu wa kupatuka mu maloko aa. Nansha nanku, meme ne binunu bikuabu bia Bantemu, tuakabenga ne muoyo mujima bualu ebu buvuabu bamona bu diakalenga ditupesha. Mpindieu basalayi kungambila ne: “Tangila bimpe muaba wawa udibu boshela bitalu. Welulule meji bimpe, tshianana neupetulule budikadidi buebe anu muaba wawa udibu boshela bitalu.” Ngakabenga kabidi ne muoyo mujima, ne pa dîba adi, mvua muwule tente ne “ditalala dia Nzambi didi ditamba dijingulula dionso dia bantu.”​—Filipoi 4:6, 7.

Ngakalomba Yehowa bua ampeteshe mushindu wa kumonangana ne bena Kristo nanyi bavua mu buloko, ne wakakumbaja bualu ebu. Munkatshi mua bena Kristo abu muvua muanetu wa balume diende Gustaw Baumert, wakangambuluisha ne dinanga dionso. Kakuyi mpata, Yehowa wakaleja mudiye “Tatu wa luse ne Nzambi wa busambi buonso” kundi.​—2 Kolinto 1:3.

Kunyima kua ngondo mikese, biluilu bia bena Russie bivua bienda bisemena biakasaka bena Nazi bua kumbukabu muaba wa maloko au ne lukasa. Patukavua tudilongolola bua kumbuka, tuetu bantu balume tuakanji kuya kutangila bana betu ba bakaji batue ku 20 ku maloko a bamamu nansha muvuabi mua kutushipesha; munkatshi mua bana betu ba bakaji abu muvua Elsa Abt ne Gertrud Ott. * Pakatumonabu, bakalua lubilu kutudi ne kunyima kua tuetu bamane kukoleshangana ku muoyo mu minite mikese, bakimba pamue musambu wetu wa Bukalenge uvua ne mêyi aa: “Muntu udi ne lulamatu, udi ushala mushindame, kêna ubenga bua kufua.” * Muntu yonso wa munkatshi muetu wakapuekesha binsonji!

Mu buloko bukuabu bunene

Bena Nazi bakela bena buloko kubangila ku 100 too ne ku 150 mu makadika a munda mutupu, kabayi tshiakudia peshi mâyi, ne tuakenza luendu mu mvula ne mu mabue a mashika. Nyota ya mâyi ne mubidi kapia ke biakatukengesha bikole menemene. Makadika avua enda ashala munda mutupu pavua bena buloko bavua basama ne bazengele badishinda panshi bafua. Mikolo ne manungu a mubidi biakanguwula bikole tshiyi ne mushindu wa kuimana kulu to. Kunyima kua matuku dikumi a luendu, bena buloko bakese bavua bashale ne muoyo bakafika mu buloko bua Mittelbau-Dora mu Nordhausen, budi pabuipi ne Weimar mu Thuringe. Tshidi tshikemesha ntshia se: muanetu nansha umue kakafua mu luendu alu lua lutatu lua bungi.

Matuku makese meme mumane kupetulula makanda kunyima kua luendu elu, tshipupu tshia munda mashi tshiakabudika mu buloko, kunkuatatshi meme ne bamue bana betu bakuabu. Bakatubela bua kuanji kubenga nsupu ivuabu bafila mu buloko ne bua kudia anu mampa avua ne luya. Ke tshingakenza ne mutantshi eu meme kumvua bimpe. Mu ngondo muisatu 1945 tuakumvua ne: Mvese wa tshidimu atshi uvua Matayo 28:19: ‘Yayi bienu, nuvuije ba bisamba bionso bayidi.’ Bidi bimueneka ne: bibi bia ku maloko bivua ne bua kunzuluka mu matuku makese amu ne tuvua ne bua kutungunuka ne kuyisha lumu luimpe! Bualu abu buakuuja mitshima yetu ne disanka ne ditekemena, bualu tuvua tuela meji ne: Mvita Mibidi ya buloba bujima ivua ne bua kufikisha ku Armagedone. Yehowa wakatukolesha bimpe menemene mu tshikondo atshi tshia ntatu!

Tuakapatuka mu maloko

Mu dia 1 ngondo muinayi 1945, masalayi avua madisangishe bua kuluisha bena Nazi akela bombe mu nzubu ivua basalayi bena SS basombele ne mu buloko bunene butuvua buvua pabuipi apu. Bantu ba bungi bakafua ne bakuabu kutapika. Dituku diakalonda, bakela bombe mipite bungi, ne mu mvita ayi ke muakatayika bombe bunene ne bobu kunkupa mulu.

Umue wa ku bana betu diende Fritz Ulrich wakalua kungambuluisha. Wakumbula mu mushiki wa bibuwa, udiambila ne: ntshivua ne muoyo. Ndekelu wa bionso wakampeta ne kumpatulaye mu bibuwa abi. Pangakapetulula lungenyi, ngakajingulula ne: mvua ne mputa minene mu mpala ne pambidi ne matshi anyi kaavua mua kumvua tshintu nansha tshimue. Ditayika dia bombe abu divua dinyange ntatanda ya mu matshi anyi. Ngakashala ne lutatu lua bungi lua matshi munkatshi mua bidimu bia bungi kumpala meme kulua kumvua bimpe.

Munkatshi mua bena buloko binunu bivule, anu bakese ke bakapanduka ku bombe ivuabu bela ayi. Bamue bana betu bakafua, munkatshi muabu muvua muanetu munanga Gustaw Baumert. Mputa imvua nayi yakabuela tuishi ne yoyi kubanga kungenza mubidi kapia. Mutantshi eu basalayi bavua baluisha bena Nazi bakatusangana ne bobu kutulekela. Dîba adi, bitalu bibole bia bena buloko bavuabu bashipe ne bia bantu bakuabu biakabueja tshipupu tshiakankuata tshia disama dia typhus. Bakaya nanyi pamue ne babedi bakuabu mu lupitadi. Nansha muvua badoktere benze muabu muonso, tuakapanduka anu bantu basatu. Mvua ne dianyisha dia bungi bua muvua Yehowa munkoleshe bua meme kushala mumulamate mu bikondo ebi bikole. Mvua kabidi ne dianyisha bualu Yehowa wakanyisha bua kumpandisha ku ‘lupongo lua mundidimbi’ wa lufu.​—Musambu 23:4.

Ndekelu wa bionso meme kupingana kumbelu!

Basalayi bena Allemagne bamane kulekela mvita, mvua mutekemene bua kupingana kumbelu kunyima kua matuku makese, kadi kabivua bipepele mumvua mbielela meji to. Bavua bamone kudi bamue bantu batuvua nabu mu buloko ba mu tshisumbu kampanda tshia tshididi tshia bena Katolike. Bakela dîyi ne: “Mushipayi!” ne bakangela panshi benda bankuma miseba. Muntu mukuabu wakalua kunsungila mu bianza biabu, kadi ngakalua kumvua bimpe anu kunyima kua matuku a bungi, bualu mvua mutapike mputa ne ndiumvua mutekete ne disama dia mutu ne mubidi kapia ne makeji menza pambidi (typhus). Kadi ndekelu wa bionso ngakapingana ku mbelu. Mvua ne disanka dia bungi dia kupetangana kabidi ne bena dîku dietu! Bonso bavua ne disanka dia kummona, bualu bavua bela meji ne: mvua mufue.

Mpindieu tuetu kubanguluila mudimu wetu wa buambi, ne bantu ba bungi bavua bakeba bulelela ne muoyo mujima bavua bitabuja. Bakampesha mudimu wa kuenda kufila mikanda yetu mu bisumbu. Pamue ne bana betu bakuabu, mvua ne diakalenga dia kupetangana ne baleji-mpala ba Betele wa mu Allemagne mu Weimar, mutuakafuma ne nimero ya nzanzanza ya Tshibumba tshia Nsentedi kunyima kua mvita. Bakayikudimuna diakamue, kulongololabu biamu bia dikuma nabi mikanda ne bobu kuyipatula. Pakatuadija biro bietu bia mu Lodz kulombola midimu yonso mu Pologne, bisumbu biakatuadija kupeta mikanda yetu misangu yonso. Ngakatuadija kuenza mudimu bu mpanda-njila wa pa buende, ne mvua ne teritware munene wa Silésie, tshitupa tshiende tshinene tshiakalua pashishe tshia Pologne.

Kadi Matuku makese pashishe, bobu kutuadija kukengesha kabidi Bantemu ba Yehowa, musangu eu kudi Mbulamatadi wa bena kominisme uvuabu bafuma ku dijadika mu Pologne. Bu mumvua tshiyi mbuelakana mu malu a tshididi, bakamfundila buloko bua bidimu bibidi mu 1948. Pamvua mu buloko abu ngakambuluisha bena buloko bakuabu bua kusemena pabuipi ne Nzambi. Umue wa kudibu wakitaba bulelela ne ndekelu wa bionso wakadilambula kudi Yehowa ne kutambulaye.

Mu 1952, bakangela kabidi mu buloko, musangu eu bualu bavua bangelela meji ne: mvua mutentekedi muteka kudi mbulamatadi wa bena États-Unis! Pamvua muindile bua kundumbuluishabu, bavua bandame mu muaba wa nkayanyi bangela nkonko munya ne butuku. Kadi Yehowa wakampandisha kabidi ku tshianza tshia bantu bavua bankengesha, ne mu bidimu biakalonda, tshiakapeta kabidi malu a tshikisu a mushindu eu to.

Malu akangambuluisha bua kunanukila

Pandi mvuluka bidimu bionso abi bia mateta ne ntatu, ndi mmona amue malu manene avua mankoleshe ku muoyo. Tshia kumpala, bukole bua kutantamena nabu ntatu eyi buvua bufuma kudi Yehowa ne mu Bible. Milombu ya muoyo mujima kudi “Nzambi wa busambi buonso” ne dilonga dia Dîyi diende dituku dionso biakatuambuluisha meme ne bana betu bakuabu bua kushala anu ne ditabuja. Tshibumba tshia Nsentedi tshitentula ku bianza tshiakatupesha kabidi biakudia bia mu nyuma bituvua nabi dijinga. Bakankolesha ku muoyo mu buloko kudi bana betu ba dinanga bavua pabuipi bua kungambuluisha.

Dibenesha dikuabu dia kudi Yehowa divua mukajanyi Maria. Tuakaselangana mu ngondo wa dikumi 1950 ne pashishe tuetu kulela muana wa bakaji diende Halina, wakananga pende Yehowa ne kubangaye kumusadila. Meme ne Maria tuakenza bidimu 35 kumpala kua kufuaye disama dia munanunanu. Lufu luende luakanshiya ne kanyinganyinga ne njiya mipite bungi. Nansha mumvua ndiumvua tshikondo kampanda ‘mukumibue panshi,’ tshivua ‘mushipibue’ to. (2 Kolinto 4:9) Mu matuku au a ntatu, bakankuatshisha kudi muananyi wa bakaji, bayende ne bana babu (bankana banyi), bonso buabu badi benzela Yehowa mudimu ne lulamatu.

Katshia mu 1990, ndi ngenza mudimu ku Betele wa Pologne. Kuikala dituku dionso mu dîku dia Betele ndibenesha dinene dia dikema. Imue misangu dikepela dia makanda anyi a mubidi ditu dinsaka bua kudimona bu mukanku udi ubuka bilembelembe. Nansha nanku, tshiena ne dielakana bua matuku atshilualua to, ndi “ngimbila Yehowa musambu, bualu bua wakungenzela malu mimpe makumbane” too ne lelu. (Musambu 13:6) Ndi mutekemene tshikondo tshikala Yehowa Mungambuluishi wanyi mua kumbusha makenga onso makebesha kudi bukokeshi bubi bua Satana.

[Mêyi adi kuinshi]

^ tshik. 8 Bala Tshibumba tshia Nsentedi tshia dia 1 Tshiongo 1998, dibeji dia 13, tshikoso 6.

^ tshik. 20 Bala malu a mu nsombelu a Elsa Abt mu Tshibumba tshia Nsentedi tshia 15 Kashipu 1980, dibeji 12-15, mu Mfualanse.

^ tshik. 20 Musambu wa numero 101 mu mukanda wa misambu wa mu 1928 uvua ne tshiena-bualu tshia ne: Misambu ya kutumbisha nayi Yehowa, mupatula kudi Bantemu ba Yehowa. Mu mukanda wa misambu utudi nawu mpindieu, musambu eu ngua numero 56.

[Tshimfuanyi mu dibeji 10]

Bakampesha nimero eu ne kamanyinu aka kakunzubile mu buloko bunene

[Tshimfuanyi mu dibeji 12]

Meme ne mukajanyi Maria mu 1980