Linzwi la Jehova Ki Le Li Pila

Ze Zwile Mubano mwa Buka ya Daniele

“HATISO ye bizwa Holman Illustrated Bible Dictionary i bulela kuli: “Buka ya Daniele ki ye ñwi ya libuka za mwa Bibele ze tabisa hahulu. Litaba ze mwa buka yeo ki za niti kamita.” Litaba za Daniele li kalela mwa silimo sa 618 B.C.E., Nebukadenezare Mulena wa Babilona ha yo taseza muleneñi wa Jerusalema ni ku isa “ba bañwi kwa bana ba Isilaele” mwa butanga kwa Babilona. (Daniele 1:1-3) Yo muñwi wa bana ba Isilaele bao ne li Daniele, ya n’a sa li mwanana mwendi ka nako yeo. Mi litaba za yona za mafelelezo ha li ñolwa, Daniele n’a sa li mwa Babilona. Ka nako yeo inge a na ni lilimo ze bat’o kwana 100, Daniele a sepiswa ki Mulimu kuli: “U ka fiwa pumulo, mi u ka zuha ku amuhela sanda sa hao, kwa mafelelezo a mazazi.”—Daniele 12:13.

Litaba za pili za buka ya Daniele li ñozwi ka mo ne li tatamanezi, mi muñoli wa zona yena Daniele ha ipuleli, kono mwa litaba za mafelelezo Daniele wa ipulela. Buka ya Daniele i na ni bupolofita bwa ku taha ni ku fela kwa mibuso ya lifasi, bupolofita bwa ku taha kwa Mesiya, ni bupolofita bo bu talusa lika ze sweli ku ezahala kacenu. * Mupolofita yo ha sa supezi, u iheta ku ze ne ezahezi ku yena kwamulaho mi u kandeka litaba ze kona ku lu tiisa kuli lu be Bakreste ba ba sepahala. Litaba ze mwa buka ya Daniele ki ze pila mi li na ni m’ata.—Maheberu 4:12.

LU ITUTAÑI KWA LITABA ZE ÑOZWI KA MO NE LI TATAMANEZI?

(Daniele 1:1–6:28)

Daniele ni balikani ba hae ba balalu, bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego ne ba pila mwa ndu ya mulena wa Babilona. Fo ne li ka 617 B.C.E. Mwa lilimo ze talu ze ne ba ituta zibo ni butali bwa Makalade, mitangana bao ne ba zwezipili ku sepahala ku Mulimu. Hamulaho wa lilimo ze 8, Mulena Nebukadenezare a lola tolo ye ne mu zingile. Daniele a bulelela mulena tolo ya hae ni ku mu taluseza yona. Mi mulena a itumelela kuli Jehova ki yena “Mulimu wa milimu, ni Mulena wa malena; ki Yena ya patulula makunutu.” (Daniele 2:47) Kono hamulaho wa nakonyana fela, ku bonahala kuli Nebukadenezare n’a libezi tuto yeo. Balikani ba balalu ba Daniele ha ne ba hanile ku lapela siswaniso se situna, mulena a ba nepela mwa liyekuyeku la mulilo. Mulimu wa niti a ba lamulela, mi Nebukadenezare n’a konile ku itumelela kuli “ha ku na mulimu o muñwi o kona ku lamulela cwalo.”—Daniele 3:29.

Nebukadenezare a lola tolo ye ñwi hape ye ne mu zingile. A bona kota ye telele, mi kota yeo ya lemiwa mi sisina sa yona sa tamiwa kuli si si ke sa shoshela. Daniele a bulela taluso ya tolo yeo. Tolo yeo ne i  talelelizwe lwa pili Nebukadenezare ha n’a lyangani mi hamulaho ni ku iketa. Hamulaho wa lilimo ze ñata, Mulena Belishazare a ezeza manduna ba hae mukiti o mutuna mi a bonisa kashwau ka ku itusisa linwiso ze ne ngilwe mwa tempele ya Jehova. Busihu bo bu swana b’o Belishazare a bulaiwa mi Dariusi wa Mumede a fiwa mubuso. (Daniele 5:30, 31) Mwa puso ya Dariusi, Daniele ha n’a fitelezi lilimo ze 90, manduna ba ba na ni muna ne ba bata ku bulaya mupolofita ya n’a supezi y’o. Kono Jehova n’a mu lamulezi kwa “mata a litau.”—Daniele 6:27.

Lipuzo Za mwa Mañolo Za Alabiwa:

1:11-15—Kana ku ca fela miloho kona ko ne ku tisize kuli lipata za batangana ba bane ba kwa Juda li bonahale hande? Batili. Lico ha li koni ku tisa kuli ponahalo ya mutu i cince mwa mazazi fela a lishumi. Ki Jehova ya n’a tisize kuli lipata za batangana ba Maheberu bao li bonahale hande, kakuli n’a ba fuyauzi ka libaka la kuli ne ba mu sepile.—Liproverbia 10:22.

2:1—Nebukadenezare n’a lolile lili tolo ya siswaniso se situna? Bibele i bulela kuli ne li “ka mwaha wa bubeli wa puso” ya hae. N’a yolile bulena bwa Babilona ka 624 B.C.E. Kacwalo silimo sa hae sa bubeli sa ku busa ne si kalile ka 623 B.C.E.—inge ku sa siyezi lilimo ze ñata kuli a taseze Juda. Ka nako yeo, Daniele n’a siyo mwa Babilona kuli a taluse tolo ya mulena. Ku bonahala kuli “mwaha wa bubeli” u baliwa ku zwa ka 607 B.C.E., Nebukadenezare fa sinyeza Jerusalema ni ku ba mulena wa lifasi kamukana.

2:32, 39—Mubuso wa silivera ne li o munyinyani cwañi ku wa gauda, mi mubuso wa kopa ne li o munyinyani cwañi ku wa silivera? Mubuso wa Mamede ni Maperesia, o ne u yemelwa ki sifuba ni mazoho a silivera, ne li o munyinyani ku wa Babilona, o ne u yemelwa ki toho ya gauda, kakuli haki wona o ne u tuzi Juda. Mubuso o n’o latelezi wa Mamede ni Maperesia ne li wa Magerike, ili o ne u yemelwa ki kopa. Nihakulicwalo, Mubuso wa Magerike ne li o munyinyani ku wa Mamede ni Maperesia, sina fela kopa ha i sa fiti silivera kwa butokwa. Nihaike kuli Mubuso wa Magerike ne u busize sibaka se situna, ne u si ka ba ni tohonolo ya ku lukulula batu ba Mulimu kwa butanga sina mo ne u ezelize Mubuso wa Mamede ni Maperesia.

4:8, 9—Kana Daniele n’a zamaiswa ki moya wa milimu? Batili. Ha ku bulelwa kuli Daniele ne li ‘toho ya ba ba butali, ba ba zamaiswa ki moya wa milimu,’ ki ku talusa kuli ne li “muzamaisi wa ba ba butali kaufela ba mwa Babilona.”—Daniele 2:48.

4:10, 11, 20-22—Kota ye tuna ya n’a boni Nebukadenezare mwa tolo ne i yemelañi? Kota yeo sapili ne i yemela yena Nebukadenezare sina mubusi wa lifasi kamukana. Kono kota yeo i yemela nto ye ñwi ye tuna kakuli mubuso o n’o bonwi mwa tolo ne u izo “fita ko ku felela lifasi.” Daniele 4:17 i bonisa kuli mubuso wo ki wa “Muambakani-ya-Pahami” fahalimw’a batu. Kacwalo kota yeo hape ne i yemela puso ye tuna ya Jehova, sihulu fahalimw’a lifasi. Kona kuli tolo yeo i yemela lika ze peli—i yemela puso ya Nebukadenezare ni puso ye tuna ya Jehova.

 4:16, 23, 25, 32, 33—‘Myaha ye 7’ i kuma kai? Mwaha ni mwaha ne li wa mazazi a 360, ili ku talusa kuli myaha ye 7 yeo ne li mazazi a 2,520. ‘Myaha ye 7’ yeo ne i talelelizwe luli hamulaho wa lilimo ze 2,520. (Ezekiele 4:6, 7) Ne i kalile ka 607 B.C.E., Jerusalema ha i sinyiwa mi ne i felile ka 1914 C.E., Jesu ha beiwa fa bulena kwa lihalimu.—Luka 21:24.

6:6-10—Bakeñisa kuli ha ku na mulao o tama mutu kuli u swanela ku lapela ku Jehova ka nzila ifi kamba ifi, ki kabakalañi Daniele ha n’a si ka lapela ka ku ipata mwa mazazi a 30 a n’a tomilwe? Batu kaufela ne ba ziba kuli Daniele n’a lapelanga halalu ka zazi. Kona libaka lila ha ne li hupuzi kuli ku tomwe mulao o no hanisa ku lapela nto ifi kamba ifi konji fela mulena. Daniele ha n’a ka tuhela ku lapela sina mwa n’a lapelelanga, batu ne ba ka nahana kuli u latuzi Mulimu mi nto yeo ne i ka bonisa kuli u palezwi ku sebeleza Jehova a nosi.

Ze Lu Ituta:

1:3-8. Busepahali bwa Daniele ni bwa balikani ba hae ku Jehova bu bonisa kuli ne ba lutilwe hande ki bashemi ba bona. Bashemi ba ba saba Mulimu ha ba eza pili za kwa moya ni ku luta bana ba bona ku eza cwalo, ku bunolo kuli bana ba bona ba tiyele miliko ye kona ku ba tahela kwa sikolo kamba ko ba inzi kaufela.

1:10-12. Daniele n’a utwisisize libaka “nduna wa likombwa” ha n’a saba mulena mi kacwalo n’a si ka tundamena ku itilelela ku yena. Kono Daniele hamulaho a ya ku “sikombwa” ya n’a kona ku mu tusa. Ni luna ha lu li mwa miliko ye mituna, lu swanela ku ba ni temuho, kutwisiso, ni butali.

2:29, 30. Haiba lu na ni zibo, tulemeno to tunde, ni buikoneli bo buñwi kabakala ku ituta Bibele, lu swanela ku fa tumbo ku Jehova sina mwa n’a ezelize Daniele.

3:16-18. Batangana ba balalu ba Maheberu ne ba si ke ba kona ku alaba mulena ka bundume kambe kuli ne ba si ka tiyela muliko wa pili wani wa ku ca lico za mulena. Ni luna lu swanela ku tundammena kuli lu “sepahale mwa lika kaufela.”—1 Timotea 3:11.

4:24-27. Daniele n’a bonisize tumelo ni bundume ha n’a zibisize Nebukadenezare ze ne ka mu tahela ni za n’a swanela ku eza Nebukadenezare kuli a ‘ekelezwe kwa nako ya buiketo bwa hae.’ Ni luna kuli lu pete musebezi wa ku kutaza taba ya Mubuso, o kopanyeleza ni ku shaela likatulo za Mulimu, lu tokwa ku ba ni tumelo ni bundume.

5:30, 31. ‘Nguli ka za mulena wa Babilona’ ne i ezahezi luli. (Isaya 14:3, 4, 12-15) Satani Diabulosi ya ikuhumusa inge Babilona ni yena u ka sinyiwa ka nzila ye swana ye swabisa.—Daniele 4:30; 5:2-4, 23.

LIPONO ZA DANIELE LI PATULULAÑI?

(Daniele 7:1–12:13)

Daniele ha bona pono ya pili ka 553 B.C.E., n’a li mwa lilimo za ma-70. Daniele n’a boni libatana ze tuna z’e ne, ili ze yemela mibuso ya lifasi ku kala ka nako yeo ku to fita kacenu. Mwa pono ye ñwi, n’a boni kwa lihalimu “yo muñwi ya swana sina mwan’a mutu” ha fiwa “bulena bwa kamita, bo bu si na ku fela.” (Daniele 7:13, 14) Lilimo ze peli ku zwa f’o, Daniele a bona pono ye ama mubuso wa Mamede ni Maperesia, ni mubuso wa Magerike, mi a bona ni ku taha kwa “mulena ya na ni pata ye tata.”—Daniele 8:23.

Ka 539 B.C.E., mubuso wa Babilona ne u wile mi Dariusi wa Mumede a ba mulena wa mubuso wa Makalade. Daniele a lapela ku Jehova ka za ku yahiwa sinca kwa naha ya habo. Ha n’a nza sa lapela cwalo, Jehova a luma lingeloi Gabriele ku to fa Daniele “kutwisiso ya litaba” ka za ku taha kwa Mesiya. (Daniele 9:20-25) Ha i to fitanga ka 536/535 B.C.E., sikwatanyana sa Maisilaele ne se si kutile kwa Jerusalema. Kono musebezi wa ku yaha tempele ne u lwaniswa. Taba yeo ya bilaeza Daniele. Daniele a kala ku lapela ka za teñi, mi Jehova a luma lingeloi le li pahami ku Daniele. Lingeloi leo ha se li  tiisize ni ku omba-omba Daniele, la bulela bupolofita bo bu ama ndwa ye ne ka ba mwahal’a mulena wa kwa mutulo ni mulena wa kwa mboela. Ndwa ye mwahal’a malena ba babeli bao i zwelapili ku zwa fo u aluhanyezwa mubuso wa Alexandere yo Mutuna mwahal’a baeteleli ba hae ba bane ba limpi ku yo fita ka nako ya “yema” Mikaele, Nduna yo Mutuna.—Daniele 12:1.

Lipuzo Za mwa Mañolo Za Alabiwa:

8:9—“Naha ye kateleha” i yemelañi? Mwa timana yeo, “naha ye kateleha” i yemela muinelo wa fa lifasi-mubu wa Bakreste ba ba tozizwe mwa puso ya Anglo-America.

8:25—“Mulena wa malena” ki mañi? Linzwi la Siheberu la sar, le li tolokilwe kuli “mulena,” se li talusa luli kikuli “nduna,” kamba “mueteleli.” Jehova Mulimu ki yena fela “Mulena wa malena”—ki Nduna wa manduna kaufela ba mangeloi, ku kopanyeleza cwalo ni “Mikaele, nduna yo mutuna.”—Daniele 10:13.

9:21—Ki kabakalañi Daniele ha biza lingeloi Gabriele kuli ki “munna”? Ki kabakala kuli Gabriele ha n’a tile ku yena, n’a bonahala inge mutu sina mwa n’a bonahalezi mwa pono ya pili.—Daniele 8:15-17.

9:27—Ki bulikani bufi bo ne bu iswelwi ni ba bañata ‘bo ne bu tiile’ ku fitela kwa mafelelezo a sunda ya bu 70, ili ka 36 C.E.? Bulikani bwa Mulao ne bu felile ka 33 C.E. Jesu ha n’a kokotezwi. Kono Jehova n’a tiisize bulikani bwa n’a itamile ni Abrahama ku fitela ka 36 C.E., kuli a shemube Majuda bakeñisa kuli ne ba simuluha ku Abrahama. Bulikani bwa n’a itamile Jehova ni Abrahama bu sa sebeza ku “Isilaele wa Mulimu.”—Magalata 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.

Ze Lu Ituta:

9:1-23; 10:11. Daniele n’a “latiwa hahulu” bakeñisa kuli n’a ikokobeza, n’a sepahala, n’a ituta mañolo, mi n’a tundamena ku lapela. Lika zeo hape ne li mu konisize ku zwelapili ku sepahala ku Mulimu mwa bupilo bwa hae kaufela. Haike lu like ka t’ata ku latelela mutala wa Daniele.

9:17-19. Ha lu lapela kuli ku tahe lifasi le linca la Mulimu ‘la ku luka,’ se lu swanela ku iyakatwa ki ku keniswa kwa libizo la Jehova ni ku luka kwa bubusi bwa hae ku fita ku iseza fela pilu kwa matata a luna kuli a feliswe.—2 Pitrosi 3:13.

10:9-11, 18, 19. Sina mo ne li ezelize lingeloi le ne li tile ku Daniele, ni luna lu swanela ku tiisana ni ku susuezana ka ku tusana ni ka manzwi a omba-omba.

12:3. Mwa mazazi a maungulelo, “ba ba butali,” bona Bakreste ba ba tozizwe, ba ‘benyize sina mamonyi’ mi “ba sikululezi ba bañata kwa ku luka,” ku kopanyeleza cwalo ni ba “buñata bo butuna” bwa “lingu ze ñwi.” (Mafilipi 2:15; Sinulo 7:9; Joani 10:16) Ba ba tozizwe ba ka ‘benya sina linaleli’ mwa Puso ya Kreste ya Lilimo ze Sikiti ha ba ka sebelisana ni Kreste kuli ba tiseze batu kaufela ba ba ipeya ku utwa lituso za tiululo. “Lingu ze ñwi” li swanela ku sebelisana ni ba ba tozizwe; li swanela ku sebelisana ni bona ka mo li konela kaufela mwa lika kaufela.

Jehova ‘U Fuyola Ba Ba Mu Saba’

Buka ya Daniele i lu lutañi ka za Mulimu ye lu lapela? Ha mu nyakisise bupolofita bo bu mwa buka yeo—bo bu talelelizwe ni bo bu si ka talelezwa kale. Bupolofita b’o bu bonisa luli kuli Jehova wa talelezanga luli lisepiso za hae!—Isaya 55:11.

Kalulo ya pili ya buka ya Daniele i lu lutañi ka za Mulimu wa luna? Batangana ba bane ba Maheberu ba ne ba hanile ku pila mupilelo wa mwa lapa la mulena ne ba filwe ‘zibo, kutwisiso, ni butali.’ (Daniele 1:17) Mulimu wa niti n’a lumile lingeloi la hae le ne li lamulezi Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego kwa liyekuyeku la mulilo. Daniele n’a pilisizwe mwa musima wa litau. Jehova ‘wa tusanga ba ba mu sepile’ ni ku ‘fuyola ba ba mu saba.’—Samu 115:9, 13.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Ki kabakalañi Daniele ha n’a “latiwa hahulu”?