Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

Yikuma Yamaneni Kufuma muMukanda waDanyeli

Yikuma Yamaneni Kufuma muMukanda waDanyeli

Izu daYehova Dadumi

Yikuma Yamaneni Kufuma muMukanda waDanyeli

DIKISHONARI yimu yahosha nawu “mukanda waDanyeli wekala himukanda wumu wasweja kuwaha muBayibolu.” (Holman Illustrated Bible Dictionary) “Mukanda waDanyeli wekala nansañu yalala yahaya nyaka.” Nsañu yaDanyeli yatachikili mu 618 B.C.E. hampinji Mwanta Nebukaneza hayiliyi kuYerusalema nakukuchika musumba nawa wasendeli “anyana kaIsarela” muwuduñu muBabiloni. (Danyeli 1:1-3) Hakachi kawu hadiñi kansi wejina daDanyeli wadiñi muyaaka yindi yawukampululu. Mukanda wejima amanishili kuwusoneka henohu Danyeli wuchidi muBabiloni. Kukamwihi nayaaka yindi nkulakaji yakusemuka, Danyeli amukanini kudi Nzambi nawu: “Eyi wakanooka, wakemana mwiseka deyi kwakakumina mafuku.”—Danyeli 12:13.

Mbadi yatachi yamukanda waDanyeli ayisoneka mundonda kwesekeja nayuma muyamwekeneneña, dichi mbadi yakukumishaku ayisoneka kwesekeja nammwenu yaDanyeli. Chineli awisonekeli kudi Danyeli, mukanda weniwu wukweti wuprofwetu kutalisha hakwimana nihakuhumuka kwamawanta añovu amukaayi, nihakwinza kwaMesiya nihayuma yinakumwekana makonu. * Kaprofwetu yeniwu washinakaja dehi washinshikili hayaaka yashakaminiyi nakusoneka hayuma yatwikoleshaña kutwalekahu kwikala ashinshika kudi Nzambi. Nsañu yasonekeli Danyeli yayumi nawa yikweti ñovu.—Aheberu 4:12.

INDI NSAÑU YASONEKAWU MUNDONDA YATUDIZISHAÑADI?

(Danyeli 1:1–6:28)

Muchaka cha 617 B.C.E. Danyeli niamabwambu jindi atwansi asatu, Shadaraki, Meshaki niAbedinego, adiñi muchota chamuBabiloni. Hayaaka yisatu yayidizishileñawu yaaku nichisemwa chamuchota chamuBabiloni, akwenzi wenawa atwalekeluhu kwikala ashinshika kudi Nzambi. Chimwahitili yaaka kukamwihi nayitanu nayisatu, Mwanta Nebukaneza waloteli chilota chakuhayamisha. Danyeli walumbulwili chilota chenichi. Mwanta wetejeli nindi Yehova ‘diyi Nzambi yawanzambi, diyi mukulumpi wawanyanta, diyi wamwekeshaña yuma yajindewa.’ (Danyeli 2:47) Dichi chakadi nikuhita mpinji, Nebukaneza wamwekeni neyi wavulameneni chuma chadiziliyi. Chelili amabwambu jaDanyeli asatu akaani kudifukula kumukishi weneni, mwanta wayumbililili muluteñi lwakesi. Nzambi walala wayipulwishili nawa Nebukaneza wakuminini dakukankamana, chumichi chamuleñeleli Nebukaneza kwiteja nindi “hikwekala mukishi watweshaña kupulwisha antu chochichuku.”—Danyeli 3:29.

Nebukaneza waloteli cheñi chilota chalema chikupu. Wamweni mutondu weneni chikupu watemenuwu nakuwukañesha kulonda kubula kukula. Danyeli walumbulwili mwatalishili chilota chenichi. Chilota chenichi chashikijeweli hampinji yazalukiliyi Nebukaneza nakushika nimpinji yakoleliyi. Chimwahitili yaaka yayivulu, Mwanta Beleshaza waloñesheli chawija cheneni chawayilolu jindi nawa hakubula kalemesha wazatishili yozelu yasendeluwu mutembeli yaYehova. Wufuku weniwu, Beleshaza amujahili dichi kaMediya Dariyusa watambwili wanta. (Danyeli 5:30, 31) Mumafuku aDariyusa, henohu Danyeli wadiñi nayaaka yakusemuka kubadika ha 90, kaprofwetu washinakaja dehi amufukwilili kumujaha kudi atulamba amutiyililili ichima. ‘Ilaña Yehova wamuhandishili kudi anyitupa.’—Danyeli 6:27.

Malwihu amuNsona Anayakuli:

Danyeli 1:11-15—Komana kudya kwayisakola diku kwaleñeleli atwansi aYudeya kumwekana chiwahi kumesu? Inehi. Kwosi kudya kunateli kuleta kuhimpika kwamuchidiwu mumafuku ikumi. Yehova diyi wakiswilili atwansi aHeberu kuhimpika kumesu hamuloña wakumukuhwelela.—Yishimu 10:22.

Danyeli 2:1—Muchaakanyi mwaloteliyi Nebukaneza chilota chamukishi weneni? Nsañu yasonekawu yahosha nawu mwadiñi “mumwaka wamuchiyedi wadiiliyi Nebukaneza wanta windi.” Wekalili mwanta mu 624 B.C.E. Dikushimuna nawu chaaka chamuchiyedi chakuyula kwindi chatachikili mu 623 B.C.E.—henohu kanda yalukuki Yuda. Hayina mpinji, Danyeli hadiña muBabiloni kulonda yalumbululi chilotaku. Dimu, “chaka chamuchiyedi” atachikili kuchichinda mu 607 B.C.E., hampinji yakisañeniyi Yerusalema mwanta wamuBabiloni nakwikala nlomboli wasweja ñovu mukaayi.

Danyeli 2:32, 39—Munjilanyi wanta wasiliva muyawibadikilili kudi mutu wawuru, nawa wanta wawuneñu awibadikili ñahi kudi wanta wasiliva? Wanta waMediya naPeresi, wemeneneñaku siliva yadiña kumukishi, awibadikili kudi Babiloni wadiñi mutu wawuru, hamuloña wakwila hiwatwesheli kushinda Yudaku. Wuneñu wadiña nakwimenaku wanta wahiñiluhu wasweja ñovu mukaayi waGreece. Hohamu, wanta waGreece awibadikili kudi wanta waMediya naPeresi, neyi chochabadika wuru siliva. Hela chakwila wanta waGreece wadiñi neluña deneni nankashi, hiwadiña nakukooleka kwakulubula antu jaNzambi muwuduñu neyi chelili aMediya naPeresuku.

Danyeli 4:8, 9—Komana Danyeli wekalili katepa? Inehi. Nhoshelu yakwila nawu “mukulumpi wawatutepa” yatalisha hachifulu chadiñayi nachu Danyeli hamu neyi “nguvulu wamukulumpi wakuyulaña akwamaana amuBabiloni ejima.”—Danyeli 2:48.

Danyeli 4:10, 11, 20-22—Indi mutondu wasweja kutoha wamuchilota chaNebukaneza, wadiñi nakwimenakodi? Tachi mutondu wemeneneñaku Nebukaneza hamu neyi nlomboli wasweja ñovu mukaayi. Chineli wunyuli wawaninini ‘nakushika nikwakumina mpata yejima,’ dichi mutondu wunakwimenaku chuma chabadika kulema nankashi. Danyeli 4:17 yatalisha chilota chenichi kuwunyuli ‘waMukwakubadika Mwiwulu’ hadi muchidi wamuntu. Nawa mutondu wemeneneñaku cheñi wanta wakuleña kwejima waYehova, sweje-e kutalisha kwiseki. Dichi, chilota chenichi chikweti kushikijewa kuyedi—wunyuli waNebukaneza niwanta waYehova.

Danyeli 4:16, 23, 25, 32, 33—Indi “mpinji yitanu najiyedi” yaleheli ñahi? Yuma yejima yahimpikili mummwekenu yaMwanta Nebukaneza yakeñekeleña “mpinji jitanu najiyedi,” mpinji yeneni kubadika hamafuku atanu nayedi. Kudi yena, mpinji jeniji jadiñi nakulumbulula yaaka yitanu nayiyedi yamafuku 360 hachaaka chimu hela mafuku 2,520. Mukushikijewa kwakweni, “mpinji jitanu najiyedi” hiyaaka 2,520. (Ezekeli 4:6, 7) Yaaka yeniyi yatachikili hampinji yajilumwinuwu Yerusalema mu 607 B.C.E. nawa yamanini hampinji yamuswanyishiluwu Yesu hamu neyi Mwanta wamwiwulu mu 1914 C.E.—Luka 21:24.

Danyeli 6:6-10—Chineli kulomba kudi Yehova hikwakeñekaña njila yidi yejima yakulombelamuku, komana hichadiña chuma chachiwahi kudi Danyeli kulomba mukuswamujoka hadi mafuku makumi asatuku? Kulomba kwaDanyeli mapampa kasatu hefuku kwadiña kwahatooka. Dimuloña waweni anfukeji chiyafukwililuhu kusha nshimbi yakukañesha kulomba. Neyi chakwila Danyeli wahimpili chaaku chakulomba, kudi antu chadi kumwekana neyi nafumpi nshimbi jindi nikumwekesha neyi wakañenyi kuhana kalemesha kakeni kudi Yehova.

Yuma Yitwatela Kudizilaku:

Danyeli 1:3-8. Kufuukulahu kwaDanyeli niamabwambu jindi kwakumwovwahila Yehova kwamwekesheli kulema kwayuma yayidizishiluwu kudi anvwali jawu. Anvwali amutiyaña Nzambi woma, neyi atwamijaku yuma yakuspiritu muwumi wawu nikudizisha anyanawu kwila momumu, anyanawu anatweshi kudikaña nakweseka kudi kwejima niikakeja dinateli kumwekana hashikola hela kudi kwejima.

Danyeli 1:10-12. Danyeli welukili chuma chaletesheli “mukulumpi wawatulala” kumutiya mwanta woma, dichi Danyeli walekeli kumulombaña ona mukulumpi. Nkumininaku Danyeli wamusolomokeli ‘nhembi,’ wamweniyi nindi nateli kwiteja. Neyi tunamoni kukala, twatela kwikala nayitoñojoka yoyimu yakwikala nakashinshi nimaana.

Danyeli 2:29, 30. Kufwana Danyeli, twatela kumuhameka Yehova hayuma yitukweti yidi neyi kwiluka, kwikala nayililu yayiwahi niñovu hamuloña wakudiza Bayibolu.

Danyeli 3:16-18. Neyi chakwila Aheberu asatu etejeli kudya yakudya hatachi, hiyadi kutwesha kwakula nawulobu wamuchidiwuku. Ninetu twatela kuzata nañovu kulonda kwikala ‘ashinshika muyuma yejima.’—1 Timotewu 3:11.

Danyeli 4:24-27. Hakushimwina nsañu yaWanta yabombelamu wunsompeshi waNzambi, chakeñekaña kwikala nachikuhwelelu chochimu niwulobu neyi wamwekesheliyi Danyeli hakushimuna yuma yakamuholokela Nebukaneza nichateleleliyi kwilayi mwanta hakwila nawu ‘yakashakami chiwahi.’

Danyeli 5:30, 31. ‘Chishimu chatililuwu mwanta wakuBabiloni’ chashikijeweli. (Isaya 14:3, 4, 12-15) Satana Diyabolu, wadinyamuna neyi chochadinyamwinuwu anyanta amuBabiloni, niyena akamujilumuna chikupu.—Danyeli 4:30; 5:2-4, 23.

INDI YIMWENU YADANYELI YAMWEKESHELEÑADI?

(Danyeli 7:1–12:13)

Hatambwiliyi Danyeli chilota chindi chachimwenu chatachi mu 553 B.C.E., wadiñi muyaaka yindi yamuma 70. Danyeli wamweni atunyama amaneni awana emeneneñaku kuswana kwawanyuli asweja ñovu mukaayi kufuma mumafuku indi nakushika nimakonu. Muchimwenu chamweniyi mwiwulu, Danyeli wamweni “wumu wudi neyi mwana kamuntu” wuyenkeli “kuyula kwahaya nyaka nanyaka.” (Danyeli 7:13, 14) Chimwahitili yaaka yiyedi Danyeli wamweni chimwenu chabombelelumu Mediya naPeresi, Greece, nichinjikijilu ‘chakumwekana kwamwanta wazuwa kumesu.’—Danyeli 8:23.

Mwadiña muchaaka cha 539 B.C.E. Babiloni wahumukili nawa Dariyusa wakuMediya wekalili mwanta wawanta wawaKaladeya. Danyeli walombeli kudi Yehova kutalisha hakutuñulula kwetuña dawu. Henohu Danyeli wuchidi nakulomba, Yehova watemesheli kañelu Gabireli kulonda kumwinka Danyeli “wukalawenu wakwiluka mwaya yuma” kutalisha hakwinza kwaMesiya. (Danyeli 9:20-25) Chaaka chashikili mu 536/535 B.C.E. Izanvu danyanya dawaIsarela dafuntili kuYerusalema. Ilaña ayikabishileña kutalisha hamudimu wakutuña tembeli. Chumichi chamuleñeleleli Danyeli kwakamena. Danyeli watwalekeluhu kulomba, nawa Yehova wamutemesheleli kañelu wukweti chifulu cheneni. Hanyima yakumukolesha Danyeli, kañelu wamulejeli wuprofwetu kutalisha hakufwilañena wanta hakachi kamwanta wakukabeta kaluwunda namwanta wakukabeta kambwela. Ntadi yeniyi yadiñi hakachi kawanyanta ayedi, yatachikili hampinji yaambukili wanta waAlesanderi Muneni hakachi kawatulala jindi awana kushika nikumpinji ‘yakemanayi’ Kalamba Muneni Mikeli.—Danyeli 12:1.

Malwihu amuNsona Anayakuli:

Danyeli 8:9Indi ‘ituña dalubanji’ dinakwimenakodi? Muniyi njila, ‘ituña dalubanji’ dinakwimenaku chihandilu chaheseki chaweniKristu awayishewa hampinji yachiyulu chaAnglo-America Chasweja Ñovu Mukaayi.

Danyeli 8:25—Indi “Kalamba kawatulamba” diyinyi? Izu dachiHeberu dakwila nawu sar, dabalumunawu nawu “kalamba,” dalumbulula nawu “mwanta” hela ‘mukulumpi.’ Nkumbu yakwila nawu “Kalamba kawatulamba” yazatikaña hohu kudi Yehova Nzambi—Mwanta wawatulamba wawañelu, kubombelaku “[ni]Mikeli, kalamba wumu wahadi atulamba abadika.”—Danyeli 10:13.

Danyeli 9:21—Muloñadi Danyeli chamuteneneniyi kañelu Gabireli nindi “iyala”? Hamuloña wakwila Gabireli wenjili kudi Danyeli mumujimba wawuntu, neyi chamumwekeneniyi muchimwenu chatachi.—Danyeli 8:15-17.

Danyeli 9:27Chitiyañenwinyi ‘chakola chatiyañenuwu nawantu amavulu’ nakushika nikunsa yanyilungu yayaaka 70, hela 36 C.E.? Nshimbi yachitiyañenu yamanini muchaaka cha 33 C.E. hampinji yamupopeleluwu Yesu hamutondu wakuyandishila. Hela chochu, kuhitila mukuhemba chitiyañenu chaAbarahama kutalisha kudi Isarela wakumujimba nakushika mu 36 C.E., Yehova wayiswijililuku aYudeya yaaka yadimena hamuloña wakwila afumini kudi Abarahama. Chitiyañenu chaAbarahama chatwalekeluhu kwikala chakola ‘nawaIsarela ambala aNzambi.’—Aŋalija 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.

Yuma Yitwatela Kudizilaku:

Danyeli 9:1-23; 10:11. Hamuloña wakudikehesha, nikwakama Nzambi, nikudiza nyikanda yajila, kulomba chakadi kuleka, Danyeli wadiña “wasweja kukeñewa.” Yililu yeniyi yamuleñeleli kutwalekahu kumukuhwelela Nzambi nakushika nikukufwa. Ninetu twatela kutwalekahu kwimbujola chakutalilahu chaDanyeli.

Danyeli 9:17-19. Hampinji yitunakulomba netu ituña daNzambi dadiha dinzi, “mwakekala kuloña,” twatela kushindamena hakujilika ijina daYehova nikutiyakesha wanta windi bayi neyi kulombaña hohu netu kukala kutukweti kumanuku.—2 Petulu 3:13.

Danyeli 10:9-11, 18, 19. Kufwana kañelu wenjili kudi Danyeli, twatela kudikolesha wumu namukwawu kuhitila mukudikwasha muyuma yakumujimba nimumazu akukundeja.

Danyeli 12:3. Mumafuku akukuminina “akwamaana”—eniKristu awayishewa—‘anakutoñeka neyi manoñu’ nawa analeti “[antu] amavulu mukuloña,” kubombelaku ‘niezaza deneni’ ‘dawanyikoku acheñi.’ (Afwilipi 2:15; Chimwekeshu 7:9; Yowanu 10:16) Awayishewa ‘akatoñeka neyi tutumbwa’ chacheni hampinji yaKayulayi Kristu Yaaka Ikombakaji hiyakayulaña nindi hamu hakuzatisha nkisu yayeni yefutu danyiloña kudi antu ovwahila hanu heseki. “Anyikoku acheñi” atela kudinuña nawawayishewa, nakuyikwasha muyuma yejima namuchima wumu.

Yehova ‘Wakiswilaña Antu Amwakamaña’

Indi mukanda waDanyeli watudizishañadi kutalisha hadi Nzambi wutwadifukulaña? Toñojokenu hawuprofwetu wasonekawu mumukanda waDanyeli—washikijewa dehi ninowu wuchidi kanda wushikijewi. Wuprofwetu wamulumbulula Yehova chikupu hamu neyi Mukwakushikija izu dindi.—Isaya 55:11.

Indi nsañu yasonekawu mumukanda waDanyeli yamwekeshañadi hadi Nzambi yetu? Aheberu awana achikwenzi akanini kudiñija muchihandilu chamuchota chamuBabiloni atambwilili ‘kwiluka, kashinshi nimaana.’ (Danyeli 1:17) Nzambi walala watemesheli kañelu kindi kulonda kuhandisha Shadaraki, Meshaki, Abedinego muluteñi lwakesi. Danyeli amupulwishili muwina wanyitupa. Yehova ‘wakwashaña, nawa diyi nkebu yawantu amukuhwelela, nawa wakiswilaña antu amutiyaña woma.’—Masamu 115:9, 13.

[Tumazu twaheshina]

^ Hakutaña vasi nivasi yamukanda waDanyeli, talenu mukanda waPay Attention to Daniel’s Prophecy! wasonekewa nawaYinsahu jaYehova.

[Mwevulu wudi hefu 10]

Muloñadi Danyeli chekaliliyi “wasweja kukeñewa”?