Ifyo Twingafwaisha Ukwishiba mu Mabuuku ya kwa Yoele na Amose
Icebo ca kwa Yehova ca Mweo
Ifyo Twingafwaisha Ukwishiba mu Mabuuku ya kwa Yoele na Amose
YOELE ailondolola fye ukutila ni “Yoele mwana Petuele” epela. (Yoele 1:1) Mwi buuku alembele, finono fye Yoele atweba pa mwine na pali fimbi ifyalecitika, lelo aalanda sana pa bukombe alebila. Finono alanda ica kutila tatwaishiba na bwino sana inshita ya kusesema kwakwe, lelo cimoneka kwati ni muli ba 820 B.C.E., ilyo papitile imyaka 9 ukutula apo Usia abelele imfumu ya baYuda. Cinshi Yoele ashalandilapo sana pa mikalile yakwe? Limbi alefwaya abantu ukubika amano ku bukombe alebila ukucila ukubika amano kuli ena.
Muli ilya ine myaka ya kuteka kwa mfumu Usia, e lyo na Amose bamupeele umulimo wa kusesema. Amose afumine ku Yuda, ali ‘mucemi, kabili alesunge mikunyu.’ (Amose 7:14) Yoele alesesema mu Yuda, lelo Amose ena bamutumine ukuyasesema ku mikowa 10 iya bufumu bwa kwa Israele ubwa ku kapinda ka ku kuso. Amose napamo apwishishe ukulemba ibuuku lyakwe mu 804 B.C.E. lintu abwelelemo ku Yuda, kabili alembele ibuuku lyakwe mu mashiwi ayayanguka ukumfwa ica kuti no uulebelenga kuti aleelenganya ne fyalecitika.
CINSHI YOELE ASESEMENE UKUTI “IYE UBUSHIKU UBO”?
Mu cimonwa cakwe, Yoele amona bamakanta abalekana-lekana. Atila aba bamakanta abasansa icalo “bantu abengi, abakosa” kabili ni “mpalume.” (Yoele 1:4; 2:2-7) Yoele alila ubulanda ati: “Iye, ubushiku ubo! pantu nabupalamo bushiku bwa kwa Yehova, kabili buleisa nga pumpunta uwafuma ku Wa maka yonse.” (Yoele 1:15) Yehova akoselesha abekala mu Sione ukutila: “Bweleleni kuli ine imitima yenu yonse.” Pantu nga babwela, Yehova ali no “kulangulukila abantu bakwe” kabili ali no kutalusha pali bena “uwa ku kapinda ka ku kuso”—makanta uwali no kubasansa. Lelo ilyo ubushiku bwakwe ubukalamba bushilafika, Yehova ali no “kupongolwelo mupashi [wakwe] pa bantunse bonse” kabili “akalanga ne fya kupapa mu muulu na pe sonde.”—Yoele 2:12, 18-20, 28-31.
Yehova aeba inko ifyo shingacita nga ca kuti nashiipelesha ukulwa. Atila: “Fuleni baplao benu babe impanga, ne fya kutungwilako fyenu fibe amafumo” kabili ipekanyeni ukulwa inkondo. Kabili aeba inko ukuti “shinine shiye ku mupokapoka wa kwa Yehoshafati,” uko Yehova akashipingwila no kushonaula. “Lelo Yuda akekalo muyayaya.”—Yoele 3:10, 12, 20.
Amasuko ku Mepusho ya mu Baibolo:
1:15; 2:1, 11, 31; 3:14—Bushe amashiwi ya kuti “ubushiku bwa kwa Yehova” yapilibula cinshi? Ubushiku bwa kwa Yehova, ni nshita iyo Yehova apingula abalwani bakwe no kubonaula e lyo no kupususha bakapepa bakwe aba cine. Ica musango yu calicitikapo. Ubushiku bwa kwa Yehova bwalifikile pa musumba wa Babele uwaliko kale sana mu 539 B.C.E. ilyo abena Madai ne bena Persia basanshile ulya musumba. (Esaya 13:1, 6) “Ubushiku bwa kwa Yehova” na bumbi nabupalama, kabili pali ubu bushiku e lyo Lesa akapingula “Babiloni Mukalamba”—e kutila ukupepa kwa bufi konse ukwaba mu calo.—Ukusokolola 18:1-4, 21.
2:1-10, 28—Bushe kulya kusesema ukulanda pali makanta kwafikilishiwe shani? Kwena muli Baibolo tamwaba ilyashi ilili lyonse ililangilila ukutila kwaliko inshita imo lintu bamakanta abengi nga nshi batebelele icalo ca Kanaani nga balya Yoele alandilepo mwi buuku lyakwe. Kanshi uku kusansa uko Yoele alondolola kufwile ukuba kwa mampalanya fye ukwalelangilila icali no kucitika mu 33 C.E. ilyo Yehova atendeke ukupongolwela umupashi pa batumwa ba kubalilapo aba kwa Kristu. Muli ulya mwaka e lyo abatumwa batendeke ukushimikila ubukombe ubwakalifye sana imitima ya bashimapepo ba bufi. (Imilimo 2:1, 14-21; 5:27-33) Ala mwandini twalikwata ishuko lya kubombako umulimo ulya wine babombeleko.
2:32—Bushe amashiwi ya kutila ‘ukulilila kwi shina lya kwa Yehova’ yapilibula cinshi? Amashiwi ya kutila ukulilila kwi shina lya kwa Lesa yalola mu kutila tufwile ukwishiba ishina lyakwe, ukulicindika nga nshi, no kushintilila pa mwine we shina e lyo no kumucetekela.—Abena Roma 10:13, 14.
3:14—Bushe “umupokapoka wa kuputwilamo umulandu” e cinshi? Cifulo ca mampalanya fye apo Lesa apingwila abantu. Mu nshiku sha kwa Yehoshafati Imfumu ya baYuda, uo ishina lyakwe lipilibula ukuti “Yehova e Kapingula,” Lesa apuswishe icalo ca baYuda ku nko ishali mupepi lintu apelengenye abashilika ba shilya nko. E mulandu wine cilya cifulo bacitila no kuti “umupokapoka wa kwa Yehoshafati.” (Yoele 3:2, 12) Muno nshiku, “umupokapoka wa kuputwilamo umulandu” cifulo ca mampalanya uko Yehova akashonawila inko nga filya bashonaula imyangashi mu fya kukaminamo.—Ukusokolola 19:15.
Ifyo Twingasambililako:
1:13, 14. Pa kuti umuntu akapusuke, akabila ukulapila icine cine no kwishiba ukuti Yehova e Lesa wa cine.
2:12, 13. Ukulapila kwine kwine kufuma pa nshi ya mutima. Uku kulapila kwalola mu kuti tufwile ‘ukulepula imitima yesu’ te ‘kulepula ifya kufwala iyo.’
2:28-32. ‘Uulilila kwi shina lya kwa Yehova e ukapokololwa’ pa “bushiku bwa kwa Yehova, ubukulu kabili ubwa kutiinya.” Tulatasha sana Yehova pa fyo apongolwela umupashi wakwe pa bantunse bonse, abaice na bakalamba, abaume na banakashi, ababomba umulimo wa kusesema, e kutila, umulimo wa kubila “ifyapuulama fya kwa Lesa”! (Imilimo 2:11) Cine cine, ilyo ubushiku bwa kwa Yehova bulepalama, tufwile ukubombesha ukuba ne “mibele ya mushilo kabili iya bukapepa”!—2 Petro 3:10-12.
3:4-8, 19. Yoele aseseme ukutila Yehova ali no kukanda inko ishali mupepi na Yuda pa mulandu wa kucusha abantu bakwe abo asalile. Na ka cine ayo mashiwi ya kusesema yalifikilishiwe lintu Imfumu ya Babele Nebukadnesari yaonawile umusumba wa Turi. Lyena umusumba wa Turi uwa pa cishi na o wine walyonawilwe na Alekesandere Mukalamba, abashilika abengi nga nshi na bantu abali abacindama muli ulya musumba balipaiwe kabili abantu 30,000 balisendelwe mu busha. Nangu fye baPelishiti na bo bene balipaiwe kuli Alekesandere na ku baishilemupyana. Muli ba 300 B.C.E., Edomu yashele fye amapopa. (Malaki 1:3) Aya masesemo yonse ayafikilishiwe yalakosha icitetekelo cesu muli Yehova ukutila alafikilisha amalayo yakwe. Yalangilila ne fyo Yehova akacita ku bantu abacusha abamupepa.
3:16-21. ‘Fili no kutenkana imyulu ne calo,’ kabili inko shili no kupingulwa kuli Yehova. ‘Lelo Yehova akaba icubo ca bantu bakwe,’ akabapeela ubumi busuma mu calo ca paradaise. Bushe tatufwile ukucilapo ukupampamina fye pa kupalama kuli Yehova ilyo ubushiku bwakwe ubwa kupingula abantu babipa buleya bulepalama?
“ITEYANYE KU KUKUMANYA LESA OBE”
Amose nakwata ubukombe bwa kubila ku nko ishali mupepi na bena Israele e lyo na ku baYuda na ku bena Israele bene. Ifyalo ifyali no konaulwa pa mulandu wa kucusha sana abantu ba kwa Lesa fya bena Aramu, abaPelishiti, abena Turi, abena Edomu na bena Moabu. Na bekala calo ba mu Yuda na bo bene bali no konaulwa ‘apo balisuulile amalango ya kwa Yehova.’ (Amose 2:4) Nga ku mikowa 10 iyali mu bufumu bwa Israele yena cali shani? Pa membu ishalecita abena Israele pali, ukutitikisha abapiina pa mulandu wa bukaitemwe, bumpulamafunde, ukusaalula e lyo no kucusha bakasesema ba kwa Lesa. Amose abasoka ukutila Yehova ‘akakanda ne fiipailo fya ku Betele’ kabili atila, ‘akooma ne ng’anda ya pa mwela pamo ne ng’anda ya pa lusuba.’—Amose 3:14, 15.
Nangu ca kuti abena Israele abalepepa ifilubi balibakandile kuli Lesa mu nshila shalekanalekana, balitwalilile fye ukuba abaumalala. Amose abeba ukuti: ‘Iteyanyeni ku kukumanya Lesa wenu.’ (Amose 4:12) Ku bena Israele, ubushiku bwa kwa Yehova nga bwafika bali no ‘kuulwilwa ukucilako ku Damaseke’ e kutila bali no kusendwa ku Ashuri. (Amose 5:27) Amose balemukaanya ukusesema kuli shimapepo wa ku Betele lelo atwalilila fye ukusesema ukwabula umwenso. Yehova aeba Amose ukutila “Kwaise mpela ku bantu bandi Israele; nshakabwekeshepo ukubaleka fye.” (Amose 8:2) Nangu fye baya ku Mbo nelyo banine impili ishitali sana, Lesa takafilwe ukubapingula. (Amose 9:2, 3) Lelo nangu cibe fyo, Yehova abalaya kuti bankole bakabwela. Atila: “Nkabwesha bunkole bwa bantu bandi Israele, na bo bakakuule mishi iyapomonwa no kwikalamo, bakalima na mabala ya myangashi, no kunwako umwangashi, bakacita na mabala no kulyako ifisabo.”—Amose 9:14.
Amasuko ku Mepusho ya mu Baibolo:
4:1—Bushe “bana-ng’ombe ba ku Bashani” bali ni bani? Ku ncende yabatama iya Bashani, ku kabanga ka Bemba wa Galili, inama shaliko shalekula bwino sana kabili shali ishaina, pamo ne ng’ombe shiine. Icalengele inama ukulakula bwino kabili ishaina ca kuti ilya ncende yalikwete umulemfwe uusuma icine cine. Amose apashenye abanakashi ba ku Samaria abatemenwe imikalile ya kucibondola ku ng’ombe ishikota isha ku Bashani. Aba banakashi ukwabula no kutwishika balepatikisha “abalume” babo ukulaliila abapiina amasuku pa mutwe pa kuti banonke icuma ico balefwaisha.
4:6—Bushe amashiwi ya kuti “ukubuuta kwa meno” yapilibula cinshi? Nga twatila aya mashiwi cimo cine na mashiwi yambi ayatila “ukufwaya umukate,” ninshi kuti yapilibula inshita ya cipowe ilyo ameno yaba fye ayabuuta pa mulandu wa kukanakwata ifya kulya.
5:5—Bushe amashiwi ya kutila abena Israele tabaali na ‘kusengula ku Betele’ yalepilibula cinshi? Yeroboamu apangile umutepa wa ng’ombe ku Betele pa kutila abantu baleupepa. Ukutula lilya line ulya musumba waishileba e cifulo cikalamba ica kupepa kwa bufi. Ukupepa kwa bufi kufwile kwali na mu Gilgali na mu Beere-sheba. Pa kuti bekaponenwa na kayofi kali no kwisa, abena Israele balekabila ukuleka ukulaya kuli ifi fifulo fya kupepa kwa bufi, no kutendeka ukulafwaya Yehova.
7:1—Bushe amashiwi ya kuti ‘umumeno uwafuulilwe imfumu’ cinshi yalandapo? Napamo aya mashiwi yalosha ku misonko iyo imfumu yalesonkesha pa kuti ilesakamana abashilika e lyo na bakabalwe abo baleninapo. Iyi misonko balelipila “mu kutendeka kwa kumena kwa mumeno wa pa numa,” e kutila pa kutendeka kwa kutanda kwa cibili. Lyena, pa numa abantu balesombola ifilimwa fyabo. Lelo, ilyo bashilasombola, makanta aliwile kabili aliile ifilimwa fyabo fyonse pamo ne fimenwa fimbi.
8:1, 2—Bushe “umuseke wa fisabo fya ku lusuba” walepilibula cinshi? Walepilibula ukuti ubushiku bwa kwa Yehova bwalipaleme. Abantu basaba ifisabo fya lusuba ilyo ukulobolola kuli fye mupepi no kupwa, e kutila ku mpela ya bulimi bonse ubwa mwaka. Filya Yehova alengele Amose ukumona “umuseke wa fisabo fya ku lusuba,” calolele mu kutila impela ya bena Israele yalipaleme. E mulandu wine Lesa aebele Amose ukuti: “Kwaise mpela ku bantu bandi Israele; nshakabwekeshepo ukubaleka fye.”
Ifyo Twingasambililako:
1:3, 6, 9, 11, 13; 2:1, 4, 6. Ilyo Yehova alandile amashiwi ya kutila “Nshakatelule,” alelanda pa bukali bwakwe ubo akwatile abena Israele, abaYuda e lyo ne nko shimbi 6 ishali mupepi. Kanshi tapali uwingafyuka ubupingushi bwa kwa Yehova.—Amose 9:2-5.
2:12. Tatufwile ukufuupula bamunyinefwe ne nkashi ababombesha mu mulimo wa bupainiya, bakangalila abenda, bamishonari, nelyo ababombela pa Bethel. Tatufwile ukulabakoselesha ukutila baleke umulimo wa nshita yonse pa kuti batendeke ukwikala nga filya abengi batontonkanya ukuti e fyo umuntu afwile ukwikala. Lelo tufwile ukulabakoselesha ukutwalilila ukubombesha mu mulimo uusuma uo babomba.
3:8. Filya fine umuntu atiina ilyo aumfwa inkalamo yabuluma, e fyo na Amose aumfwile ilyo Yehova amwebele ukuti: “Kabiye, kaseseme ku bantu bandi,” kabili aile mu kushimikila. (Amose 7:15) Ukuba na katiina kuli Lesa kulingile ukutulenga ukulashimikila abantu ubukombe bwa Bufumu bwa kwa Lesa mu kucincila.
3:13-15; 5:11. Yehova alyafwile Amose uwali fye kacema ‘ukushimika ubunte’ ku bakankaala kabili abashapooseleko amano ku bukombe bwakwe. Na ifwe bene Yehova kuti atukansha ica kuti twalashimika ubukombe bwa Bufumu na ku bantu abekala mu ncende iyayafya sana ukushimikilamo.
4:6-11; 5:4, 6, 14. Nangu ca kuti imiku iingi abena Israele balefilwa ‘ukubwelela’ kuli Yehova, alebakoselesha ‘ukusengula Yehova, no kuba no mweo.’ Apo Yehova acili alitekanya, tufwile ukulakoselesha abantu ukutampa ukupepa Lesa, ino ine nshita ilyo ashilaonaula buno bwikashi bwabipa.
5:18, 19. ‘Ukukumbwo bushiku bwa kwa Yehova’ ilyo umuntu ashilaipekanya buwelewele. Umuntu wa ifyo kuti twamupashanya ku muntu uulefulumuka inkalamo lelo uko abutukila asangako bere kabili cilya afulumuka kuli bere insoka yamusuma. Kanshi kuti cawama nga ‘twaba abalola’ no kutwalilila abaiteyanya.—Luka 21:36.
7:12-17. Tufwile ukuba abashipa kabili ababula umwenso ilyo tulebila ubukombe bwa kwa Lesa.
9:7-10. Abena Israele bakwete ifikolwe fya cishinka kabili abafyashi babo balubwilwe mu Egupti nga basalwa aba kwa Lesa. Nangu cali ifyo, abena Israele ababula icishinka bali ne mibele yabipa nge ya bena Kushi. Kanshi ulupwa ulo umuntu afumamo te lulenga ukuti abe na bucibusa busuma na Lesa uushaba na kapaatulula, lelo icilenga ca kuti umuntu ‘alatiina Lesa kabili alacita icalungama.’—Imilimo 10:34, 35.
Ico Tufwile Ukucita
Ubushiku ubo Lesa akapingula icalo ca kwa Satana, nabupalama. Lesa alipongolwela umupashi wakwe pa bamupepa, kabili alibakansha pa kutila balesoka abantu ukuti ubushiku bwakwe nabupalama. Kanshi na ifwe tufwile ukubombako na maka yesu yonse uyu mulimo wa kwafwa abantu ukwishiba Yehova pa kuti ‘balilile kwi shina lyakwe.’—Yoele 2:31, 32.
Amose akoselesha abena Israele ati: “Pateni ububi, temweni ubusuma, tekeni no bupingushi mu mpongolo.” (Amose 5:15) Ilyo ubushiku bwa kwa Yehova bulepalama, ca mano nga nshi ukuti na ifwe tupalame kuli Lesa no kuipaatula ku calo icabamo ifintu ifyabipa nga nshi. Kanshi amabuuku ya mu Baibolo aya kwa Amose na Yoele yatusambilisha ifya kupalama kuli Lesa no kutaluka ifyabipa fyaba mu calo!—AbaHebere 4:12.
[Icikope pe bula 12]
Yoele aseseme ukuti: “Nabupalamo bushiku bwa kwa Yehova”
[Ifikope pe bula 15]
Nge fyo Amose ali, na ifwe tufwile ukuba abashipa kabili ababula umwenso ilyo tulebila ubukombe bwa kwa Lesa