Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Nyɛmimɛi Yei Ni Ehao ‘Ma Israel We Lɛ’

Nyɛmimɛi Yei Ni Ehao ‘Ma Israel We Lɛ’

Nyɛmimɛi Yei Ni Ehao ‘Ma Israel We Lɛ’

JE MIITSƐRE, ni Lea le akɛ etsɛŋ ni abaayoo lɛ. Etsɛŋ ni Yakob mɔ kpɔkɔiaŋ ni ehɔ lɛ baana akɛ jeee lɛ ji Rahel, enyɛmi yoo fioo lɛ. Yɛ etsɛ ŋaawoo naa lɛ, Lea ni eeenyɛ efee akɛ ekɛ hiɛhaanɔ ni mli ti eha ehiɛ lɛ ya kã yookpeemɔ saa ni aŋmɛ aha Yakob kɛ Rahel lɛ nɔ nakai gbɛkɛ lɛ.

Kwɛ bɔ ni Yakob baanu he eha beni hulu je ni anɔkwale lɛ bafee faŋŋ kɛha lɛ lɛ! Emli wo la, ni ekɛ Laban ni ji Lea tsɛ lɛ taa naa. Yɛ nakai beaŋ nɔŋŋ lɛ, ekolɛ Lea jwɛŋ gbɛfaŋnɔ ni ená yɛ lakamɔ nifeemɔ nɛɛ mli kɛ nibii ni baajɛ mli kɛba yɛ wɔsɛɛ lɛ nɔ. Lea kɛ Rahel sane lɛ ji Biblia mli yinɔsane ko ni he hiaa waa. Eyeɔ ebuaa wɔ hu ni wɔnaa nɔ hewɔ ni eji nilee gbɛ ákɛ akɛ yoo kome baabote gbalashihilɛ mli ni aye gbalashihilɛ mli hefatalɔ anɔkwa lɛ.

Gbɔ ko Damɔ Nubu lɛ He

Afii kpawo dani sane nɛɛ aaaba lɛ, Rahel sha foi eyakɛɛ etsɛ akɛ ena gbɔ ko ni kɛɛ amɛwekunyo ji lɛ. Asomoaŋ Yakob ji Rahel nyɛkwɛ bi, etsɛ nyɛmiyoo bi ni ejaa Yehowa. Nyɔɔŋ kome sɛɛ lɛ, Yakob kɛfɔ̃ Laban hiɛ akɛ ebaasɔmɔ lɛ afii kpawo koni ekɛ Rahel aha lɛ gbala. Akɛni Laban le akɛ ewɔfase lɛ hiɛ wa kɛ nitsumɔ, ni yɛ amɛkusum naa lɛ wekumɛi nyɛɔ amɛboteɔ gbalashihilɛ mli hewɔ ekpɛlɛ sane ni Yakob kɛfɔ̃ ehiɛ lɛ nɔ.

Suɔmɔ ni Yakob yɔɔ kɛha Rahel lɛ jeee mɔ he ni adɔɔ be kukuoo ko. “Suɔmɔ ni esumɔɔ lɛ hewɔ lɛ,” afii kpawo ni ekɛsɔmɔ koni akɛ lɛ aha lɛ gbala lɛ ‘fee lɛ tamɔ gbi komekome kɛkɛ.’ (1 Mose 29:20) Eeenyɛ efee akɛ Rahel yɛ sui kpakpa babaoo ni haa Yakob nyaa ehe ejaakɛ Yakob sumɔ Rahel kɛyashi Rahel gbo.

Ani no mli lɛ Lea hu yɛ hiɛnɔkamɔ akɛ ekɛ Yehowa jálɔ anɔkwafo baabote gbalashihilɛ mli? Biblia lɛ ekɛɛɛ wɔ nɔ ko yɛ he. Biblia lɛ haa wɔleɔ babaoo yɛ yiŋtoi ni Laban hiɛ yɛ gbalashihilɛ mli ni Lea bote lɛ he. Laban ŋmɛ yookpeemɔ he okpɔlɔ beni afii ni Yakob kɛɛ ekɛbaasɔmɔ koni akɛ Rahel aha lɛ gbala lɛ shɛ lɛ. Shi taakɛ Biblia lɛ mli amaniɛbɔɔ lɛ kɛɛ lɛ nakai gbɛkɛ lɛ, eŋɔ Lea kɛyaha Yakob ni ‘ekɛ lɛ awɔ.’—1 Mose 29:23.

Ani Lea kɛ etsɛ tsɔ̃ ŋaa koni amɛlaka Yakob? Aloo eeebo etsɛ famɔ toi kɛkɛ? Ni no mli lɛ nɛgbɛ Rahel yɔɔ? Ani ele nɔ ni yaa nɔ lɛ? Kɛ́ nakai lɛ, te enu he eha tɛŋŋ? Ani etsɛ lɛ yi wa aahu akɛ enyɛŋ etse ehiɛ atua? Biblia lɛ haaa sanebimɔi nɛɛ ahetoo. Bɔ fɛɛ bɔ ni Rahel kɛ Lea susu sane lɛ he amɛha lɛ, Yakob mli wo la yɛ ŋaatsɔɔ lɛ hewɔ. Yakob kɛ Laban biyei lɛ etaaa saji anaa, shi moŋ ekɛ Laban taa naa akɛ: “Ani jeee Rahel hewɔ ni misɔmɔo lɛ? Mɛɛ hewɔ mɔ ni oshishiumi nɛɛ?” Mɛni Laban kɛɛ? Ekɛɛ akɛ: “Wɔbiɛ nɛɛ . . . , ahaaa gbekɛ gbala dani aha kromɔbi. Gbee mɔnɛ otsi lɛ naa, ni wɔkɛ mɔ kroko lɛ hu aaahao yɛ sɔɔmɔ ni ooosɔmɔ mi afii kpawo kroko hu hewɔ.” (1 Mose 29:25-27) No hewɔ lɛ alaka Yakob ni ekɛ yoo fe ekome bote gbalashihilɛ mli ni enɛ ha awuŋayeli ni naa wa hi egbalashihilɛ lɛ mli.

Weku ni Bɛ Miishɛɛ

Yakob sumɔ Rahel. Beni Nyɔŋmɔ na akɛ Yakob ‘sumɔɔɔ’ Lea lɛ, egbele emusu naa, shi Rahel tee nɔ efee kene. Shi jeee bi kɛkɛ Lea taoɔ; eesumɔ ni Yakob asumɔ lɛ. Akɛni ena akɛ Yakob dɔɔ Rahel pɛ he hewɔ lɛ enii fee mɔbɔ. Shi kɛlɛ, Lea ná hiɛnɔkamɔ akɛ Yakob baasumɔ lɛ akɛni efɔ binuu eha lɛ ni eji amɛkromɔbi ni atsɛɔ lɛ Ruben, ni eshishi ji “Kwɛmɔ, nuu ni!” lɛ hewɔ. Lea yɛ yiŋtoo hewɔ ni ewo ebi lɛ nakai lɛ, ekɛɛ akɛ: “Ejaakɛ Yehowa ekwɛ mimanehulu lɛ; ni agbɛnɛ miwu baasumɔ mi!” Shi Yakob eyasumɔɔɔ lɛ; ni binuu kroko ni efɔ eha lɛ hu lɛ haaa esumɔ lɛ. Lea wo ebinuu nɛɛ gbɛi akɛ Simeon ni shishi ji “Enu.” Egbala mli akɛ: “Ejaakɛ Yehowa enu akɛ asumɔɔɔ mi, hewɔ lɛ eha mi bi nɛɛ hu.”—1 Mose 29:30-33.

Akɛni Lea kɛɛ akɛ Nyɔŋmɔ enu hewɔ lɛ, no tsɔɔ akɛ esɔle yɛ shihilɛ mli ni eyɔɔ lɛ he. Etamɔ nɔ ni eyɛ hemɔkɛyeli. Shi beni efɔ ebinuu ni ji etɛ ni atsɛɔ lɛ Levi lɛ sɛɛ po lɛ, ehenumɔŋ piŋmɔi lɛ asɛɛ efooo. Egbɛi lɛ shishi ji “Kpɛtɛmɔ” loo “Hefatamɔ,” ni Lea tsɔɔ enɛ mli beni ekɛɛ akɛ: “Enɛ lɛ agbɛnɛ miwu kɛ ehe aaakpɛtɛ mihe, ejaakɛ mikɛ lɛ efɔ bihii etɛ.” Eeenyɛ efee akɛ enɛ fɛɛ sɛɛ lɛ Yakob náaa suɔmɔ kɛhaaa Lea. Ekolɛ Lea tsɛ́ etsui eŋmɛ emli yɛ sane nɛɛ he, ejaakɛ ebinuu ni ji ejwɛ lɛ gbɛi lɛ shishi etsɔɔɔ akɛ eyɛ hiɛnɔkamɔ akɛ ekɛ Yakob teŋ wekukpãa baahi. Yɛ no najiaŋ lɛ, gbɛi Yuda lɛ tsɔɔ shidaa ni ekɛhaa Nyɔŋmɔ. Gbɛi “Yuda” lɛ shishi ji “Yijiemɔ” loo “Yijiemɔ Nɔ̃.” Nɔ ni Lea kɛɛ kɛkɛ ji akɛ: “Enɛ lɛ majie Yehowa yi.”—1 Mose 29:34, 35.

Lea fee shwɛm, ni shihilɛ nɛɛ mli nɔŋŋ Rahel hu yaje. Rahel kɛgba Yakob naa akɛ: “Ha mi bii, kɛ jeee nakai lɛ, magbo!” (1 Mose 30:1) Rahel le akɛ Yakob sumɔɔ lɛ, shi eetao bi efɔ. Lea yɛ bii, shi eetao ni asumɔ lɛ. Mɔnɛ ná ni ená nɔ ni mɔnɛ yɔɔ lɛ eko, ni amɛteŋ mɔ ko náaa miishɛɛ. Amɛ fɛɛ amɛsumɔɔ Yakob ni amɛmiitao ni amɛkɛ lɛ afɔ. Amɛye amɛhe awuŋa. Kwɛ mɔbɔ shihilɛ mli ni nakai weku lɛ yaje!

Ani Rahel Baafɔ?

Yɛ nakai beaŋ lɛ, kɛ mɔ ko ji kene lɛ abuɔ lɛ akɛ alomɔ lɛ. Nyɔŋmɔ ewo Abraham, Isak kɛ Yakob shi akɛ amɛweku lɛ mli ni ‘seshi’ ni adesai fɛɛ baatsɔ enɔ ni amɛfee nii ni baaha ajɔɔ amɛ lɛ baajɛ. (1 Mose 26:4; 28:14) Shi, Rahel bɛ bi. Yakob tsɔɔ mli akɛ Nyɔŋmɔ pɛ baanyɛ eha Rahel ana bihii koni ekɛtsu egbɛfaŋnɔ ni baaha mɛi anine ashɛ jɔɔmɔ nɛɛ nɔ. Shi kɛlɛ, Rahel naaa tsui. Ekɛɛ akɛ: “Naa, miweyoo Bilha; hã ebawɔ oŋɔɔ, ni efɔ eshwie mishwuɔ nɔ, koni mi hu matsɔ̃ enɔ maná bii.”—1 Mose 30:2, 3.

Ekolɛ ebaawa kɛha wɔ akɛ wɔɔnu Rahel nifeemɔ nɛɛ shishi. Shi, blema gbalashihilɛ he kpaŋmɔ woji ni ana yɛ Asia wuoyi-anaigbɛ lɛ fɛɛ tsɔɔ akɛ eji kusum ni akpɛlɛɔ nɔ akɛ ŋa ni eji kene kɛ eweyoo aaaha ewu koni ekɛ lɛ awo shwiei. * (1 Mose 16:1-3) Yɛ shihilɛi komɛi amli lɛ abuɔ ŋa lɛ weyoo lɛ bii lɛ akɛ ŋa lɛ bii.

Beni Bilha fɔ binuu lɛ, Rahel na miishɛɛ waa ni ejaje akɛ: “Nyɔŋmɔ ekojo ehã mi, ni enu migbee hu, ni ehã mi binuu.” Ewo lɛ Dan, ni eshishi ji “Kojolɔ.” Lɛ hu esɔle yɛ enaagba lɛ he. Beni Bilha fɔ ebinuu ni ji enyɔ ni gbɛi ji Naftali, ni eshishi ji “Mpleshii” lɛ Rahel kɛɛ akɛ: “Mikɛ minyɛmiyoo lɛ eshi . . . mple, ni minyɛ́ lɛ!” Gbekɛbii hii nɛɛ agbɛi lɛ tsɔɔ mpleshii ni yɔɔ bienyɛmɛi nɛɛ ateŋ.—1 Mose 30:5-8.

Ekolɛ beni Rahel kɛ Bilha ha Yakob lɛ esusu akɛ eefee enii yɛ gbɛ ni kɛ esɔlemɔ lɛ kpãa gbee nɔ, shi jeee gbɛ ni Nyɔŋmɔ baatsɔ nɔ eha ena bii ji no. Wɔbaanyɛ wɔkase nɔ ko kɛjɛ enɛ mli. Kɛji wɔmiiba nɔ ko kɛjɛ Yehowa dɛŋ lɛ esa akɛ wɔto wɔtsui shi. Ebaanyɛ eha wɔsɔlemɔi lɛ ahetoo yɛ gbɛ̀i kɛ be ni wɔkpaaa gbɛ nɔ.

Bɔni afee ni eto Rahel najiaŋ lɛ Lea kɛ eweyoo Zilpa ha Yakob gbala. Zilpa fɔ Gad klɛŋklɛŋ ni esɛɛ lɛ efɔ Asher.—1 Mose 30:9-13.

Sane ko ni ba ni kɔɔ aduawa ko ni atsɛɔ lɛ suɔmɔ yibii ni Lea binuu Ruben kɛba shĩa lɛ he lɛ maa mpleshii ni tee nɔ yɛ Rahel kɛ Lea teŋ lɛ nɔ mi. Aheɔ ayeɔ yɛ no beaŋ akɛ aduawa nɛɛ haa mɔ ŋɔɔ hɔ. Beni Rahel bi ni aha lɛ aduawa nɛɛ eko lɛ, Lea kɛ mlifu ha lɛ hetoo akɛ: “Aso ni oshɔ̃ miwu lɛ, no faaa, shi obaashɔ̃ mibi lɛ suɔmɔ yibii lɛ hu?” Mɛi komɛi susuɔ akɛ wiemɔi nɛɛ tsɔɔ akɛ Yakob yeɔ bei babaoo yɛ Rahel ŋɔɔ fe Lea. Eeenyɛ efee akɛ Rahel na akɛ Lea sane ja, ejaakɛ eha lɛ hetoo akɛ: “No hewɔ lɛ yaawɔ eŋɔɔ ŋmɛnɛ nyɔɔŋ nɛŋ yɛ obi lɛ suɔmɔ yibii lɛ hewɔ.” No hewɔ lɛ beni Yakob ba shĩa nakai gbi lɛ gbɛkɛ lɛ, Lea bɔ lɛ amaniɛ akɛ: “Mi mibawɔ oŋɔɔ ŋmɛnɛ, ejaakɛ mikɛ mibi lɛ suɔmɔ yibii lɛ ebɔo apaa!”—1 Mose 30:15, 16.

Lea fɔ ebinuu ni ji enumɔ kɛ mɔ ni ji ekpaa, ni amɛgbɛi ji Isakar kɛ Zebulon. No sɛɛ lɛ ekɛɛ akɛ: “Agbɛnɛ miwu kɛ mi baahi shi, ejaakɛ mikɛ lɛ efɔ́ bii ekpaa.” *1 Mose 30:17-20.

Aduawa lɛ haaa Rahel aŋɔ hɔ. Beni Yehowa “kai” Rahel ni eha esɔlemɔ lɛ hetoo yɛ egbalashihilɛ mlibotemɔ lɛ sɛɛ afii ekpaa dani eŋɔ hɔ ni efɔ Yosef. No ha Rahel nyɛ ekɛɛ akɛ: “Nyɔŋmɔ ejie mihiɛgbele lɛ.”—1 Mose 30:22-24.

Gbele kɛ Gboshinii

Rahel gbo beni eefɔ Benyamin ni ji ebinuu ni ji enyɔ lɛ. Yakob sumɔɔ Rahel waa, ni edɔɔ ebihii enyɔ lɛ ahe waa. Afii komɛi asɛɛ beni eshwɛ fioo ni Yakob baagbo lɛ, ekai bɔ ni Rahel ni esumɔɔ lɛ waa lɛ gbo trukaa lɛ. (1 Mose 30:1; 35:16-19; 48:7) Nɔ̃ pɛ ni wɔle yɛ Lea gbele he ji akɛ Yakob fu lɛ yɛ tɛkplo ko ni esumɔɔ ni afu lɛ hu yɛ mli lɛ mli.—1 Mose 49:29-32.

Yakob kpɛlɛ nɔ yɛ egbɔlɛ beaŋ akɛ eshihilɛ—ni eweku shihilɛ fata he lɛ—mli eyi obɔ kɛ amanehulu. (1 Mose 47:9) Ŋwanejee ko kwraa bɛ he akɛ Lea kɛ Rahel na amanehulu yɛ amɛshihilɛ mli. Nibii ni tee nɔ yɛ amɛshihilɛ mli lɛ maa nibii gbohii ni jɛɔ yei pii kɛ shihilɛ mli kɛbaa lɛ nɔ mi, ni ehaa anaa nɔ hewɔ ni Yehowa to gbɛjianɔ koni nuu kɛ yoo kome pɛ ahi shi lɛ. (Mateo 19:4-8; 1 Timoteo 3:2, 12) Kɛ́ nuu loo yoo ná suɔmɔ eha mɔ kroko loo ekɛ mɔ kroko ná bɔlɛ yɛ ehefatalɔ sɛɛ lɛ, ekɛ awuŋayeli baa. Enɛ ji yiŋtoo kome hewɔ ni Nyɔŋmɔ kɛɛ atsi he kɛjɛ ajwamaŋbɔɔ kɛ gbalafitemɔ he lɛ.—1 Korintobii 6:18; Hebribii 13:4.

Yɛ enɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, Nyɔŋmɔ tee nɔ—ni eeya nɔ ekɛ hii kɛ yei anɔkwafoi ni yeee emuu miitsu eyiŋtoo lɛ he nii. Nyɛmimɛi yei enyɔ nɛɛ yɛ gbɔjɔmɔi tamɔ wɔ. Shi Yehowa tsɔ yei nɛɛ anɔ ebɔi shiwoo ni ekɛha Abraham lɛ he nitsumɔ. No hewɔ eja gbɛ akɛ aaakɛɛ akɛ Rahel kɛ Lea ‘ma Israel we lɛ.’—Rut 4:11.

[Shishigbɛ niŋmai]

^ kk. 15 Gbalashihilɛ he kpaŋmɔ wolo ko ni ana yɛ Nuzi yɛ Iraq lɛ kaneɔ nɛkɛ: “Akɛ Kelim-ninu eha Shennima gbala. . . . Kɛ́ Kelim-ninu fɔɔɔ lɛ, Kelim-ninu baaŋɔ yoo [tsulɔyoo] kɛjɛ Lullu shikpɔŋ lɛ nɔ kɛbaha Shennima ni etsɔ eŋa.”

^ kk. 20 Dina, ni lɛ hu eji Lea bi lɛ pɛ ji Yakob biyei lɛ ateŋ mɔ ni wɔle egbɛi.—1 Mose 30:21; 46:7.

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 9]

Lea kɛ Rahel ye amɛhe awuŋa, ni amɛteŋ mɔ ko náaa miishɛɛ

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 10]

Yakob bihii 12 lɛ mli ajɛ aná Israel maŋ lɛ