Ze Zwile Mubano mwa Libuka za Obadia, Jonasi, ni Mika
Linzwi la Jehova Ki Le Li Pila
Ze Zwile Mubano mwa Libuka za Obadia, Jonasi, ni Mika
“PONO ya Obadia.” (Obadia 1) Ao kona manzwi a makalelo a buka ya Obadia ya mwa Bibele. Mwa buka yeo ya n’a ñozi ka 607 B.C.E., mupolofita Obadia n’a si ka ñola ka za bupilo bwa hae; n’a bulezi fela libizo la hae. Mwa buka ye ne ñozwi lilimo ze fitelela 200 pili Obadia a si ka ñola kale buka ya hae, mupolofita Jonasi n’a ñozi ze ne ezahezi ku yena mwa musebezi wa hae wa bulumiwa. Musebezi wa bupolofita wa Mika wa lilimo ze 60 ne u ezizwe mwahal’a linako za Obadia ni za Jonasi, ili ku zwa ka 777 B.C.E. ku isa ka 717 B.C.E. Mika za n’a bulezi fela ka za hae kikuli ki wa “mwa [munzi] wa Morasheti” ni kuli linzwi la Jehova ne li tile ku yena “ka linako za Jotami, ni Akazi, ni Ezekiasi, malen’a Juda.” (Mika 1:1) Liswanisezo za n’a itusisize Mika kuli a taluse hande lushango lwa hae li bonisa kuli n’a izibela hande mupilelo wa mwa mahae.
EDOMO “U KA TIMISWA LULI, KU YA KU ILE”
Ha n’a bulela ze ne ka ezahala ku Edomo, Obadia n’a ize: “Kabakala situhu sa hao ku mwanahenu Jakobo, u ka imelwa ki maswabi, mi u ka timiswa luli, ku ya ku ile.” Mupolofita Obadia u sa hupula situhu se ne ba sa zo bonisa bana ba Edomo kwa bana ba Jakobo, bona Maisilaele. Ka 607 B.C.E., Mababilona ha ba sinya Jerusalema, bana ba Edomo ne ba swalisani ni “mazwahule,” bona Mababilona.—Obadia 10, 11.
Kono bana ba Jakobo ba ka kutisezwa mwa naha ya bona. Bupolofita bwa Obadia bu li: “Fa lilundu la Sione ku ka pila ba ba ka punyuha; li be le li kenile.”—Obadia 17.
Lipuzo Za mwa Mañolo Za Alabiwa:
5-8—Ku sinyiwa kwa Edomo ku shutana cwañi ni ku taha kwa mangwangwa busihu ni bakutuli ba sisansa sa veine? Mangwangwa ha ne ba ka taha mwa Edomo, ne ba ka uzwa fela lika ze ne ba tokwa. Mi bakutuli ha ne ba ka taha mwa Edomo, ne ba ka siya mabubulwa. Kono Edomo ha i ka shandaulwa, sifumu sa yona kaufela si ka batiwa ni ku ngiwa ki ‘banna ba isweli bulikani ni bona’—bona Mababilona.—Jeremia 49:9, 10.
10—Edomo ne i ‘timisizwe ku ya ku ile’ ka nzila ifi? Sina mo ne ku polofitezwi, sicaba sa Edomo se ne si kile sa ba teñi luli ne si yundisizwe. Nabonidus Mulena wa Babilona n’a hapile Edomo mwa lilimo za ma-500 B.C.E. Ha ku to fitwanga mwa lilimo za ma-300 B.C.E., mwa naha ya Edomo ne se ku yahile ma-Nabataea, mi bana ba Edomo ne ba na ni ku tunuha ku yo yaha kwa mboela wa Juda, kwa sibaka sa Negebi se ne si til’o bizwa Idumea hamulaho. Maroma ha se ba shandauzi Jerusalema ka 70 C.E., bana ba Edomo ba yunda.
Ze Lu Ituta:
3, 4. Bakeñisa kuli ne ba pila mwa naha ya malundu ni misindi ili ye ne bonahala ku ba sileleza kwa lila, bana ba Edomo mwendi ka ku ikuhumusa ne ba ikutwa kuli ha ba koni ku telwa ki kozi. Kono likatulo za Jehova ha li picukiwi.
8, 9, 15. Batu ha ba koni ku isileleza ka butali bwa bona kamba ka m’ata a bona fa “lizazi la [Muñ’a] Bupilo.”—Jeremia 49:7, 22.
12-14. Ze ne ezahezi kwa bana ba Edomo li ka ezahala kwa batu ba ba tabanga ha ba bona batanga ba Mulimu mwa matata. Jehova ha tabangi batu ba hae ha ba nyandiswa.
17-20. Bupolofita bo, bo ne bu bonisa kuli bana ba Jakobo ba ka kutela kwa naha ya habo bona, ne bu kalile ku talelezwa fo ba kutela Maisilaele ba bañwi kwa Jerusalema ka 537 B.C.E. Za bulezi Jehova za ezahalanga. Lwa kona ku sepa lisepiso za hae.
“NINIVE U KA FELISWA!”
Ku fita ku latelela taelo ye zwa ku Mulimu ya kuli “u ye kwa munzi o mutuna wa Ninive, u y’o tabela mwateñi mukosi,” Jonasi yena n’a sabezi ku sili. Ka ku zusa “moya o mutuna” mwa liwate ni ku luma “tapi ye tuna,” Jehova a kutisa Jonasi ni ku mu luma sinca kuli a ye kwa Ninive, ona muleneñi o mutuna wa Asirya.—Jonasi 1:2, 4, 17; 3:1, 2.
Jonasi ha kena mwa Ninive, a kala ku shaela ku si na ku pata-pata kuli: “Ku sa na ni mazazi a mashumi a mane, mi Ninive u ka feliswa!” (Jonasi 3:4) Bakeñisa kuli litaba za n’a kutalize Jonasi ne li si ka ezahala, a “nyema mo ku maswe.” Jehova a melisa “libonobono” kuli a lute Jonasi sishemo.—Jonasi 4:1, 6.
Lipuzo Za mwa Mañolo Za Alabiwa:
3:3—Kana munzi wa Ninive ne li o mutuna hahulu kuli ne u “zamaiwa mazazi a malalu”? Eni. Ku bonahala kuli kwaikale Ninive ne i kopanyeleza ni libaka ze ñwi ku zwa kwa Khorsabad ye kwa mutulo ku isa kwa Nimrud ye kwa mboela. Butuna bwa libaka zeo kaufela ze ne zibahala ku ba kalulo ya Ninive ne li eza likilomita ze 100.
3:4—Kana Jonasi n’a tokwa ku ituta puo ya Maasirya kuli a kutaze ku ba kwa Ninive? Jonasi mwendi n’a ziba ni kale puo yeo kamba mwendi n’a filwe mpo ya ku bulela puo yeo ka makazo. Kamba mwendi n’a shaezi lushango lwa hae mwa Siheberu ni ku tolokelwa ki mutu yo muñwi. Haiba n’a tolokelwa, u zibe lushango lwa hae mwendi ne lu tabezwi hahulu ki batu.
Ze Lu Ituta:
1:1-3. Ku ipatehisa ka misebezi i sili ku fita ku kutaza lushango lwa Mubuso ni ku tahisa balutiwa ki ku ba ni pilu ye maswe. Mutu ya eza cwalo lu ka li u saba ku eza musebezi wa filwe ki Mulimu.
1:1, 2; 3:10. Jehova ha shemubi fela ba sicaba kamba ba mushobo u li muñwi. “[Muñ’a] Bupilo u na ni musa kwa batu kamukana, za lilato la hae li bonahala kwa misebezi ya hae kamukana.”—Samu 145:9.
1:17; 2:10. Ku ina kwa Jonasi mwa mba ya tapi ka mazazi a malalu ni masihu a malalu ne ku supa kwa lifu ni zuho ya Jesu.—Mateu 12:39, 40; 16:21.
1:17; 2:10; 4:6. Jehova n’a yangwezi Jonasi kwa liñungwa. Mulimu hape “a melisa libonobono, la hula, la ukumela Jonasi, kuli li ezeze toho ya hae muluti, li mu omba-ombe kwa maswabi a hae.” Batanga ba Jehova kacenu ba swanela ku sepa kuli Mulimu u na ni sishemo mi u ka ba babalela ni ku ba lamulela.—Samu 13:5; 40:11.
2:1, 2, 9, 10. Jehova wa utwanga litapelo ni likupo za batanga ba hae.—Samu 120:1; 130:1, 2.
3:8, 10. Mulimu wa niti n’a ‘tuhezi koto ye tata y’a n’a bulezi,’ mi n’a ‘si ka i eza.’ Kabakalañi? Kabakala kuli batu ba kwa Ninive ne ‘ba tuhezi mizamayo ya bona ye maswe.’ Ka ku swana kacenu, Mulimu wa kona ku swalela muezalibi haiba a bonisa ku baka luli.
4:1-4. Ha ku na mutu ya kona ku palelwisa Mulimu ku bonisa sishemo sa hae. Lu swanela ku tokomela kuli ha lu nyazi Jehova ha bonisa sishemo.
4:11. Jehova ka pilu-telele u lumile batu ku kutaza lushango lwa Mubuso mwa lifasi kaufela sina mwa n’a ezelize kwa batu ba kwa Ninive ba 120,000 bakeñisa kuli u utwelanga makeke “ba ba si ka ziba kale ku keta lizoho la bulyo ku la nzohoto.” Kana ha lu swaneli ku utwela makeke batu ba ba mwa kalulo ya luna ya simu ni ku ba ni mafulofulo kuli lu kutaze lushango lwa Mubuso ni ku tahisa balutiwa?—2 Pitrosi 3:9.
‘LITENDA ZA BONA LI KA HULISWA’
Mika u patulula libi za sicaba sa Isilaele ni sa Juda mi u polofita za ku sinyiwa kwa mileneñi ya macaba ao ni kuli a ka kutiswa sinca habo ona. Samaria ikaba “tutuma ya macwe ye mwahali a simu.” Bakeñisa ku lapela milimu ya buhata, sicaba sa Isilaele ni Juda si ka ‘beulwa kwa toho,’ kamba ku shubulwa. Ka ku isiwa mwa butanga, sitenda sa macaba ao si ka huliswa kuli si “swane sina sa linoñu,” ili mufuta wa manoñu a tukoloti. Jehova u sepisa kuli: “Ni ka ku kopanyeleza wena Jakobo!” (Mika 1:6, 16; 2:12) Jerusalema ni yona i ka ba “tutuma ya macwe” kabakala baeteleli ba yona ba ba maswe ni bapolofita ba buhata. Kono Jehova u ka ‘kubukanya hamoho batu ba hae.’ Mwa “Betelehema-Efrata” ku ka zwa “ya ka ba Muzamaisi wa Isilaele.”—Mika 3:12; 4:12; 5:2.
Kana Jehova ha si ka eza hande Isilaele? Kana milao ya hae i t’ata hahulu? Batili. S’a bata fela Jehova kwa balapeli ba hae kikuli ba ‘eze ze lukile, ba late sishemo, mi ba zamaye ka buikokobezo ni Mulimu wa bona.’ (Mika 6:8) Kono batu ba ne ba pila mwa miteñi ya Mika ne se li batu ba ba maswe hahulu kuli mane ‘ya n’a fita ba bañwi kwa bunde n’a swana inge mukona; mi ya n’a ba fita kwa ku luka ne li ya maswe ku fita lukwakwa lwa mikakani’ lo lu utwisa butuku ni ku holofaza ba ba lu ngunyuta. Kono mupolofita Mika u buza kuli: “Ki ufi Mulimu ya swana sina [Jehova]?” Mulimu u ka shemuba batu ba hae hape ni ku ‘nepela libi za bona kaufela mwa buliba bwa liwate.’—Mika 7:4, 18, 19.
Lipuzo Za mwa Mañolo Za Alabiwa:
2:12—Bupolofita bwa ku “kubukanya masialeti a Isilaele” ne bu talelelizwe lili? Ne bu talelelizwe lwa pili ka 537 B.C.E. Majuda ha ne ba kutezi kwa naha ya habo bona ku zwa mwa butanga bwa Babilona. Kacenu bupolofita bo bu talelezwa ku “Isilaele wa Mulimu.” (Magalata 6:16) Ku zwa 1919, Bakreste ba ba tozizwe ba kubukanyizwe hamoho “sina lingu ze mwa sakana.” Bakeñisa ku swalisana ni “buñata bo butuna” bwa “lingu ze ñwi,” sihulu ku kala ka 1935, ba “eza lilata le lituna, kabakala buñata bwa batu.” (Sinulo 7:9; Joani 10:16) Kaufela bona ba zwisezapili bulapeli bwa niti.
4:1-4—“Kwa mazazi a kwapili” Jehova “u ka atula mwahal’a macaba a mañata, a laye macaba a tiile” kamukwaufi? Manzwi a kuli “macaba a mañata” ni a kuli “macaba a tiile” ha ami kwa macaba luli a batu kamba likopano za bupolitiki. Kono a ama kwa batu ba ba zwa mwa macaba kaufela ba ba tilo ba balapeli ba Jehova. Jehova u ba atula ni ku ba laya ka nzila ya kwa moya.
Ze Lu Ituta:
1:6, 9; 3:12; 5:2. Munzi wa Samaria ne u sinyizwe ki Maasirya ka 740 B.C.E.—Mika inge a sa pila. (2 Malena 17:5, 6) Mwa puso ya Ezekiasi, Maasirya ne ba tilo fita ni kwa Jerusalema. (2 Malena 18:13) Jerusalema ne i cisizwe ki Mababilona ka 607 B.C.E. (2 Makolonika 36:19) Sina mo ne ku polofitezwi, Mesiya n’a pepezwi mwa “Betelehema-Efrata.” (Mateu 2:3-6) Linzwi la Jehova la bupolofita la talelezwanga.
2:1, 2. Lu na ni bumai haiba lu ipapata fela ku lapela Mulimu kono lu bata pili sifumu ku fita ku bata pili “mubuso wa Mulimu ni Ku Luka kwa Hae.”—Mateu 6:33; 1 Timotea 6:9, 10.
3:1-3, 5. Jehova u bata kuli batu ba ba etelela sicaba sa hae ba eze lika ka swanelo.
3:4. Haiba lu bata kuli Jehova a utwe litapelo za luna, ha lu swaneli ku ezanga sibi kamba ku ba baipi.
3:8. Lu kona fela ku peta musebezi o lu filwe wa ku kutaza taba ye nde o kopanyeleza ni ku shaela likatulo haiba lu tusiwa ki moya o kenile wa Jehova.
5:5. Bupolofita bo bwa za Mesiya bu lu kolwisa kuli lila ha li ka lwanisa batu ba Jehova, “balisana ba ba 7 [palo ye kwanile]” ni “manduna ba ba 8”—ili banna ba bañata—ba ka beiwa ku etelela batu ba Jehova.
5:7, 8. Kwa batu ba bañata, Bakreste ba ba tozizwe ba swana inge “puka ye zwa ku [Muñ’a] Bupilo,” ili mbuyoti ye zwa ku Mulimu. Ku cwalo bakeñisa kuli u itusisa ba ba tozizwe ku shaela lushango lwa Mubuso. Ba “lingu ze ñwi” ba wetulusa ba bañwi kwa moya ka ku swalisana ni ba ba tozizwe mwa musebezi wa ku kutaza. (Joani 10:16) Ki tohonolo ku abana mwa musebezi o wetulusa ba bañwi wo!
6:3, 4. Lu lukela ku likanyisa Jehova Mulimu ni ku bonisa sishemo ni mufelañeke nihaiba kwa batu ba ba t’ata ku swalisana ni bona kamba ba ba fokola kwa moya.
7:7. Ha lu nze lu talimana ni matata mwa mazazi a maungulelo a, ha lu swaneli ku zwafa. Kono lu swanela ku ‘libelela Mulimu wa luna’ sina mwa n’a ezelize Mika.
7:18, 19. Sina Jehova ha lu swalelanga libi za luna, ni luna lu swanela ku swalela ba ba lu foseza.
Mu Zwelepili ku ‘Zamaya ka Libizo la Mulimu’
Ba ba lwanisa Mulimu ni batu ba hae ba “ka timiswa luli, ku ya ku ile.” (Obadia 10) Kono lwa kona ku kuyula buhali bwa Jehova haiba lu utwa litemuso za Mulimu ni ku ‘tuhela mizamao ye maswe.’ (Jonasi 3:10) “Kwa mazazi a kwapili” ona “mazazi a maungulelo” a, bulapeli bwa niti bu sweli ku bubaniswa fahalimu a bulapeli bwa buhata mi ba lipilu ze nde ba sweli ku selahanela ku bona. (Mika 4:1; 2 Timotea 3:1) Kacwalo haike lu zwelepili ku “zamaya ka Libizo la [Muñ’a] Bupilo Mulimu wa luna, kamita ni ku ya ku ile.”—Mika 4:5.
Libuka za Obadia, Jonasi ni Mika li lu luta lituto za butokwa hahulu. Nihaike se ku fitile lilimo ze fitelela 2,500 ku zwa fo li ñolelwa, litaba ze mwa libuka zeo ‘ki ze pila, mi li na ni mata’ nihaiba kacenu.—Maheberu 4:12.
[Siswaniso se si fa likepe 13]
Obadia n’a polofitile kuli: “[Edomo] u ka timiswa luli, ku ya ku ile”
[Siswaniso se si fa likepe 15]
Mika n’a ‘libelezi Mulimu,’ ni mina mwa kona
[Siswaniso se si fa likepe 16]
Musebezi wa ku kutaza ki tohonolo ye tuna ye lu swanela ku itebuha