Karaang mga Tipak nga Yutang-Kulonon Nagpamatuod sa Talaan sa Bibliya

ANG Bibliya mao ang inspiradong Pulong sa Diyos. (2 Timoteo 3:16) Tukma ang gisulti niini bahin sa mga tawo, mga dapit, ug relihiyoso ug politikanhong mga kahimtang sa karaang mga panahon. Ang pagkatinuod sa Kasulatan wala gayod magdepende sa mga nadiskobrehan sa mga arkeologo, bisan pag ang maong mga kaplag nagpamatuod o nagpatin-aw sa ato nang nasabtan bahin sa talaan sa Bibliya.

Ang mga tipak nga yutang-kulonon mao ang labing daghan sa mga nakubkoban sa mga arkeologo sa karaang mga dapit. Ang mga tipak nga yutang-kulonon gigamit ingong barato nga sulatanan sa daghang dapit sa karaang Tungang Sidlakan, apil sa Ehipto ug Mesopotamia. Ang mga tipak gigamit sa pagsulat ug mga kontrata, mga kuwenta, mga halin, ug uban pa, sama ra sa sulatanang mga papel karon. Nagkadaiya ang mga nahisulat sa mga tipak, nga tingali usa ra ka pulong o kaha daghang linya o lindog.

Tungod sa pagpangubkob sa mga arkeologo didto sa Israel, nakaplagan ang daghang tipak nga gikan pa sa mga panahon sa pagsulat sa Bibliya. Ilabinang makaiikag ang tulo ka koleksiyon nga naggikan pa sa ikapito ug ikawalong mga siglo W.K.P. tungod kay kana nagpamatuod sa nagkalainlaing detalyadong impormasyon sa kasaysayan nga anaa sa Bibliya. Kana ang mga tipak sa Samaria, sa Arad, ug sa Lakis. Atong susihon ang matag usa ka koleksiyon.

Ang mga Tipak sa Samaria

Ang Samaria mao ang kaulohan sa napulog-tribo nga amihanang gingharian sa Israel hangtod gipukan ang maong siyudad sa mga Asiryano niadtong 740 W.K.P. Mahitungod sa sinugdanan sa Samaria, ang 1 Hari 16:23, 24 nag-ingon: “Sa ikakatloag-usa ka tuig ni Asa nga hari sa Juda [947 W.K.P.], si Omri nahimong hari ibabaw sa Israel . . . Ug iyang gipalit ang bukid sa Samaria gikan kang Semer sa duha ka talanton nga plata, ug nagtukod ibabaw sa bukid ug gitawag ang ngalan sa siyudad nga iyang gitukod . . . nga Samaria.” Naglungtad ang siyudad sa Romanhong kapanahonan sa dihang ang ngalan niini giilisan ug Sebaste. Sa kataposan, kini nahanaw ingon nga siyudad sa ikaunom nga siglo K.P.

Panahon sa usa ka pagpangubkob sa karaang Samaria niadtong 1910, ang usa ka grupo sa mga arkeologo nakakaplag ug koleksiyon sa mga tipak, nga ilang gipetsahan nga gikan sa ikawalong siglo W.K.P. Nahisulat niana ang mga kargada sa lana ug bino nga nadawat sa Samaria gikan sa nagkalainlaing dapit nga kanait niini. Sa pagkomento bahin sa maong nakubkoban, ang librong Ancient Inscriptions—Voices From the Biblical World nag-ingon: “Ang 63 ka mga tipak nga nakaplagan niadtong 1910 . . . tukmang giisip nga usa sa labing hinungdanong mga koleksiyon sa mga sinulat nga gikan sa karaang Israel nga naglungtad pa gihapon. Mahinungdanon kini dili tungod sa kon unsay sulod niini . . . kondili tungod kay kini daghan kaayog ngalan sa mga tawo, mga banay ug mga dapit sa Israel.” Sa unsang paagi kanang mga ngalana nagpamatuod sa detalyadong mga impormasyon diha sa talaan sa Bibliya?

Sa gipukan sa mga Israelinhon ang Yutang Saad ug gibahinbahin kana sa mga tribo, ang Samaria didto nahimutang sa teritoryo sa tribo ni Manases. Sumala sa Josue 17:1-6, ang napulo ka banay ni Manases, pinaagi sa iyang apo nga si Gilead, gihatagan ug mga luna niining dapita. Sila mao si Abi-ezer, Helek, Asriel, Sekem, ug Semida. Ang ikaunom nga lalaki, si Heper, walay  mga apo nga lalaki apan may lima ka apo nga babaye—si Mala, Noa, Hogla, Milca, ug Tirza—ug matag usa kanila nakadawat ug luna.—Numeros 27:1-7.

Napreserbar sa mga tipak sa Samaria ang pito ka ngalan sa banay—tanang lima ka ngalan sa mga anak nga lalaki ni Gilead ug duha sa mga apo nga babaye ni Heper, si Hogla ug Noa. “Ang mga ngalan sa banay nga napreserbar diha sa mga Tipak sa Samaria, nga anaa usab sa Bibliya, nagsilbing usa ka koneksiyon tali sa mga banay ni Manases ug sa teritoryo nga ilang gipuy-an sumala sa giingon sa Bibliya,” matod sa NIV Archaeological Study Bible. Busa, gipamatud-an sa maong mga tipak kanang bahina sa kasaysayan sa tribo sa Israel nga gihubit diha sa Bibliya.

Ang mga tipak sa Samaria morag nagpamatuod usab sa relihiyosong kahimtang sa mga Israelinhon nga gihubit sa Bibliya. Panahon sa pagsulat sa mga tipak sa Samaria, ang pagsimba ni Jehova gisagol sa mga Israelinhon sa pagsimba ni Baal, ang diyos sa mga Canaanhon. Ang tagna ni Oseas, nga gisulat usab sa ikawalong siglo W.K.P., naghisgot sa usa ka panahon nga ang Israel mahinulsolong magtawag kang Jehova nga “Akong bana” ug dili na “Akong baal,” o “Akong tag-iya.” (Oseas 2:16, 17) Ang pipila ka ngalan nga makita sa mga tipak sa Samaria nagkahulogang “Si Baal ang akong amahan,” “Si Baal moawit,” “Si Baal kusgan,” “Si Baal mahinumdom,” ug susamang mga pulong. Sa matag 11 ka ngalan sa tawo nga adunay usa ka matang sa porma sa ngalang Jehova, adunay 7 ka ngalan nga gilakipan ug “Baal.”

Ang mga Tipak sa Arad

Ang Arad maoy usa ka karaang siyudad nga didto nahimutang sa ugahon nga dapit nga gitawag ug Negeb, habagatan sa Jerusalem. Nakubkoban sa Arad ang unom ka sunodsunod nga mga kuta sa Israel, nga naggikan pa sa panahon sa paghari ni Solomon (1037-998 W.K.P.) hangtod sa paglaglag sa Babilonya sa Jerusalem niadtong 607 K.P. Nakaplagan sa mga tigkubkob didto sa Arad ang labing dakong koleksiyon sa mga tipak nga naggikan pa sa kapanahonan sa Bibliya. Nalakip niana ang kapig 200 ka kinulit nga mga butang diha sa Hebreohanon, Aramaiko, ug ubang mga pinulongan.

Ang pipila ka mga tipak sa Arad nagpamatuod sa impormasyong naa sa Bibliya bahin sa saserdotehanong mga banay. Pananglitan, ang usa ka tipak naghisgot sa “mga anak ni Kore,” nga gihisgotan sa Exodo 6:24 ug Numeros 26:11. Gipadayag sa mga ulohan sa Salmo 42, 44-49, 84, 85, 87, ug 88 nga kini gisulat sa “mga anak ni Kore.” Ang ubang saserdotehanong mga banay nga gihisgotan sa mga tipak sa Arad mao ang kang Pasur ug Meremot.—1 Cronicas 9:12; Esdras 8:33.

Tagda ang laing pananglitan. Sa kagun-oban sa usa ka kinutaang dapit nga naggikan pa sa yugto sa hapit nang malaglag ang Jerusalem sa Babilonya, ang mga tigkubkob nakakaplag ug usa ka tipak nga giadres ngadto sa komandante sa kuta. Sumala sa basahong The Context of Scripture, kini nag-ingon: “Ngadto sa akong ginoo nga Elyashib. Hinaot si Yahweh [Jehova] magauban kanimo. . . . Kon bahin sa imong gisugo kanako: maayo na ang tanan karon: siya nagapuyo sa templo ni Yahweh.” Nagtuo ang daghang eskolar nga ang templo nga gihisgotan dinhi mao ang templo sa Jerusalem, nga gitukod sa panahon ni Solomon.

Ang mga Tipak sa Lakis

Ang karaang kinutaang siyudad sa Lakis nahimutang 43 ka kilometro sa  habagatan-kasadpan sa Jerusalem. Panahon sa pagpangubkob niadtong 1930, nakaplagan ang usa ka pundok sa mga tipak, ug labing menos 12 ka sulat ang gihubit nga “hinungdanon kaayo . . . tungod kay kana nagpatin-aw bahin sa kahimtang sa politika ug sa kagubot sa katawhan samtang ang Juda nangandam sa di-kalikayang pag-atake ni Nabucodonosor [nga Hari sa Babilonya].”

Ang hinungdanon kaayong mga sulat mao ang pagsinulatay tali sa usa ka ubos-ug-ranggo nga opisyal sa kasundalohan ug kang Yaosh, nga lagmit mao ang komandante sa kasundalohan sa Lakis. Ang gigamit nga mga pulong diha sa mga sulat kaamgid sa gigamit diha sa mga sinulat sa manalagnang si Jeremias. Tagda kon sa unsang paagi kining duha ka sulat nagpamatuod sa paghubit sa Bibliya nianang peligrosong panahon.

Sa Jeremias 34:7, ang manalagna naghubit sa panahon “sa dihang ang mga kasundalohan sa hari sa Babilonya nakig-away batok sa Jerusalem ug batok sa tanang siyudad sa Juda nga nahibilin, batok sa Lakis ug batok sa Azeka; kay kini sila, ang kinutaang mga siyudad, mao ang nahibilin taliwala sa mga siyudad sa Juda.” Ang tagsulat sa usa sa mga Sulat sa Lakis morag naghubit sa susamang mga panghitabo. Siya nagsulat: “Ginabantayan namo ang mga [kalayo nga] timaan sa Lakis . . . , kay dili namo makita ang Azeqah.” Nagtuo ang daghang eskolar nga nagpasabot kini nga ang Azeqah, o Azeka, napukan na sa mga Babilonyanhon ug ang Lakis mao na ang sunod nga pukanon. Usa ka makaiikag nga detalye niining tekstoha mao ang paghisgot sa “mga kalayo nga timaan.” Ang Jeremias 6:1 naghisgot usab sa paggamit nianang maong paagi sa komunikasyon.

Ang laing Sulat sa Lakis gituohan nga nagpaluyo sa giingon sa manalagnang si Jeremias ug Ezequiel bahin sa paningkamot sa hari sa Juda nga matabangan sila sa Ehipto sa ilang pagrebelde batok sa Babilonya. (Jeremias 37:5-8; 46:25, 26; Ezequiel 17:15-17) Ang Sulat sa Lakis nag-ingon: “Kini ang impormasyon nga nadawat sa imong alagad: Si Heneral Konyahu nga anak ni Elnatan nagpaingon na sa habagatan aron mosulod sa Ehipto.” Kasagarang gisabot kini sa mga eskolar ingon nga paningkamot nga makabaton unta silag dugang kasundalohan gikan sa Ehipto.

Gihisgotan usab sa mga tipak sa Lakis ang daghang ngalan nga anaa sa basahon ni Jeremias. Kini mao ang Nerias, Jaazanias, Gemarias, Elnatan, ug Hosaia. (Jeremias 32:12; 35:3; 36:10, 12; 42:1) Dili gayod matino kon kining mga tawhana mao ba gayod ang gitumong nianang mga ngalana. Hinuon, sanglit nabuhi man si Jeremias nianang yugtoa sa panahon, makaiikag gayod ang kaamgiran.

Samang Gihisgotan sa mga Tipak

Ang mga koleksiyon sa mga tipak sa Samaria, Arad, ug Lakis nagpamatuod sa daghang detalye nga natala sa Bibliya. Naglakip kini sa mga ngalan sa banay, sa dapit, ug sa relihiyoso ug politikanhong mga kahimtang niadtong mga panahona. Apan adunay usa ka hinungdanong butang nga samang gihisgotan sa tulo ka koleksiyon.

Ang mga sulat nga anaa sa mga koleksiyon sa Arad ug Lakis adunay mga pamulong nga “Hinaot si Jehova mohatag kaninyog kalinaw.” Sa pito sa mga mensahe sa Lakis, ang ngalan sa Diyos gihisgotan ug 11 ka beses. Dugang pa, daghang Hebreohanong mga ngalan sa tawo nga nakita sa tulo ka koleksiyon adunay pinamubong porma sa ngalang Jehova. Busa ang maong mga tipak nga yutang-kulonon nagpamatuod nga ang ngalan sa Diyos gigamit kada adlaw sa mga Israelinhon niadtong panahona.

[Hulagway sa panid 13]

Usa ka tipak nga yutang-kulonon gikan sa kagun-oban sa Arad giadres ngadto sa usa ka tawong ginganlag Elyashib

[Credit Line]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority

[Hulagway sa panid 14]

Usa ka Sulat sa Lakis nga adunay ngalan sa Diyos

[Credit Line]

Photograph taken by courtesy of the British Museum