Ze Zwile Mubano mwa Buka ya Luka
Linzwi la Jehova Ki Le Li Pila
Ze Zwile Mubano mwa Buka ya Luka
BUKA ya Evangeli ya Mateu i zibahala kuli ne i ñolezwi sihulu Majuda, mi buka ya Evangeli ya Mareka yona kutwi ne i ñolezwi batu ba ne ba si Majuda. Kono buka ya Evangeli ya Luka ne i ñolezwi batu ba macaba kamukana. Buka ya Luka ne i ñozwi ibata iba ka 56-58 C.E., mi i tolongosha litaba ze ñata ka za bupilo ni bukombwa bwa Jesu.
Bakeñisa kuli ne li mualafi mi na eza lika ka tokomelo ni ka ku nepahala, Luka a buzisisa litaba “kaufela ku zwa kwa makalelo,” mi litaba za na ñozi ne li ezahezi mwahal’a lilimo ze 35, ili ku zwa ka 3 B.C.E. ku isa ka 33 C.E. (Luka 1:3) Ibata iba 60 pesenti ya litaba za na ñozi Luka ha li fumanehi mwa libuka ze ñwi za Evangeli.
BUKOMBWA BWA JESU BWA KWA MAKALELO
Hamulaho wa ku kandeka litaba za ku pepwa kwa Joani Mukolobezi ni kwa Jesu, Luka u lu taluseza kuli Joani u kalisa bukombwa bwa hae ka silimo sa bu-15 sa puso ya Tibere Sesare, mi fo ne li kwa makalelo a maliha a silimo sa 29 C.E. (Luka 3:1, 2) Jesu u kolobezwa ki Joani mwa mbumbi ya sona silimo seo. (Luka 3:21, 22) Ha ku to fitwanga ka 30 C.E., ‘Jesu u kutela kwa Galilea mi u kalisa ku luta batu mwa masinagoge a bona.’—Luka 4:14, 15.
Jesu u kalisa musipili wa hae wa pili wa ku kutaza mwa Galilea. U taluseza nyangela kuli: “Ni swanezi ku y’o bulelela ni minzi ye miñwi taba ye munati ya mubuso wa Mulimu.” (Luka 4:43) Fa musipili wo u sindeketwa ki Simoni ya na li ndui ni ba bañwi. U bulelela Simoni kuli: “Ku tuha cwale, u ka ba ya yamba batu.” (Luka 5:1-11; Mat. 4:18, 19) Baapositola ba 12 ne ba li hamoho ni Jesu fa musipili wa hae wa bubeli wa ku kutaza mwa Galilea. (Luka 8:1) Fa musipili wa hae wa bulalu, Jesu u luma ba ba lishumi ka ba babeli kuli ba “y’o bulela mubuso wa Mulimu ni ku folisa ba ba kula.”—Luka 9:1, 2.
Lipuzo Za mwa Mañolo Za Alabiwa:
1:35—Kana lii la mwa mba ya Maria ne li itusisizwe kwa ku pepwa kwa Jesu? Kuli mwan’a Maria a be muikulu luli wa bo kukululu ba Maria, bo Abrahama, Juda, ni Davida sina mwa na sinulezi Mulimu, lii la mwa mba ya Maria ne li swanela ku itusiswa kwa ku ikutwala kwa hae. (Gen. 22:15, 18; 49:10; 2 Sam. 7:8, 16) Kono moya o kenile wa Jehova kona o ne u shimbululezi bupilo bo bu petehile bwa Mwan’a Mulimu ni ku tahisa kuli Maria a itwale. (Mat. 1:18) Kacwalo seo si bonisa kuli moya o kenile ne u zwisize ku sa petahala kaufela ko ne ku li mwa lii la mwa mba ya Maria mi ku zwa fela fa ku itwala kwa hae, moya o kenile ne u silelelize mwan’a ya mwa mba kuli a si ke a hoza ku sa petahala.
1:62—Kana Zakaria na bile simumu ni susu? Batili. Na bile fela simumu. Batu ne ba mu buzize ka ku “likanyeza” ka mazoho kuli a ba taluseze libizo la na lata kuli mwana a beiwe, kono ku eza cwalo ne ku sa talusi kuli Zakaria ne li susu. Ku bonahala kuli na ikutwezi hande libizo la na bata musal’a hae kuli ba beye mwan’a bona. Mi mwendi ba bañwi ne ba buzize Zakaria ka ku likanyeza ka mazoho. Mi se si bonisa kuli Zakaria na si ka ba susu ki taba ya kuli na tokwa fela tuso ya kuli a kone ku bulela hape.—Luka 1:13, 18-20, 60-64.
2:1, 2—Pulelo ya kuli “sipalo seo ki sa pili” i lu tusa cwañi ku ziba nako ya na pepilwe Jesu? Ka nako ya puso ya Sesare Augusto, ne ku bile ni lipalo ze fitelela si li siñwi—sipalo sa pili ne si ezizwe ka 2 B.C.E. ili ku taleleza Daniele 11:20 mi sa bubeli ne si bile teñi ka 6 kamba 7 C.E. (Lik. 5:37) Ha ku ezwa sipalo sa pili ni sa bubeli, Kuirino ki yena ya na li mubusisi wa Siria mi ku bonahala kuli na bile mubusisi habeli. Kacwalo taba ya Luka ya sipalo sa pili i bonisa kuli Jesu na pepilwe ka 2 B.C.E.
2:35—“Lilumo” ne li ka taba kwa pilu ya Maria ka mukwa ufi? Seo ne si supa kwa butuku bwa na ka utwa Maria ha na ka bona batu ba bañata ha ba hana kuli Jesu hasi Mesia ni masitapilu a na ka ba ni ona ku bona mwan’a hae inge shwa lifu le li butuku.—Joa.19:25.
9:27, 28—Ki kabakalañi Luka ha biha kuli pono ya ku fetuha ne i ezahezi “mazazi aketalizoho ka a malalu” ku zwa Jesu ha sepisa balutiwa ba hae kuli ba bañwi ku bona ‘ha ba na ku shwa’ konji pili ba mu bone ha taha mwa Mubuso wa hae, hailifo Mateu ni Mareka bona ba talusa kuli ne li “mazazi aketalizoho ka li li liñwi”? (Mat. 17:1; Mare. 9:2) Ku bonahala kuli Luka u ekeza mazazi a mabeli kwa palo yeo, ili lizazi la na bulezi sepiso yeo Jesu ni lizazi fo ne i ezahalezi pono ya ku fetuha.
9:49, 50—Ki kabakalañi Jesu ha na si ka hanisa munna yo ku leleka mioya, nihaike kuli ne si mulateleli wa hae? Jesu na si ka hanisa munna yo bakeñisa kuli ka nako yeo puteho ya Sikreste ne i si ka tomiwa kale. Kacwalo, ne ku sa tokwahali kuli munna yo a latelele Jesu kuli a bonise kuli u na ni tumelo mwa libizo la Jesu, ni kuli a kone ku leleka mioya.—Mare. 9:38-40.
Ze Lu Ituta:
1:32, 33; 2:19, 51. Maria na bulukile litaba ni mo ne li ka talelezwa mwa pilu ya hae. Kana lwa hupulanga litaba za na polofitile Jesu ka za “ku fela kwa lifasi,” ni ku li bapanya ku ze ezahala kacenu?—Mat. 24:3.
2:37. Mutala wa Anna u lu luta kuli lu swanela ku lapela Jehova ka ku sa lisela, ka ku ‘tundamena mwa ku lapela,’ ni ka ku kopananga hamoho kwa “liputeho za luna.”—Maro. 12:12; Maheb. 10:24, 25.
2:41-50. Josefa na beile lika za kwa moya mwa sibaka sa pili mi na babalela lubasi lwa hae kwa moya ni kwa mubili. Ka ku eza cwalo, na tomezi litoho za mabasi mutala o munde.
4:4. Lu swanela ku nahanisisanga lika za kwa moya ka zazi.
6:40. Muluti wa Linzwi la Mulimu u lukela ku tomela baituti ba hae mutala o munde. U swanela ku pila ka ku lumelelana ni lika za luta ba bañwi.
8:15. Kuli lu ‘tiyele kwa linzwi ka ku beya lico ka ku tundamena,’ lu lukela ku utwisisa Linzwi la Mulimu, ku li nga kuli ki la butokwa, ni ku ituta lona. Ha lu bala Bibele ni libuka ze tomile fa Bibele lu lukela ku lapelanga ni ku nahanisisa ze lu bala.
BUKOMBWA BWA JESU BWA HASAMULAHO
Jesu u luma batu ba 70 kuli ba mu zamaye kwapili mwa minzi ni mwa libaka ze ñwi za Judea. (Luka 10:1) Jesu u zamaya “mwa minzi ni minzinyana inz’a luta batu.”—Luka 13:22.
Mazazi a ketalizoho pili Paseka ya 33 C.E. i si ka fita kale, Jesu u kena mwa Jerusalema inze a zulami mwan’a mbongolo. Ne se li nako ya kuli bupolofita bwa na bulelezi balutiwa ba hae bu talelezwe, bo bu li: “Mwan’a mutu u swanezi ku utwa butuku bo butuna, a haniwe ki manduna a sicaba ni ki baprisita ba bahulu ni bañoli, a bulawe, mi a zuhe ka lizazi la bulalu.”—Luka 9:22, 44.
Lipuzo Za mwa Mañolo Za Alabiwa:
10:18—Jesu na talusañi ha na bulelezi balutiwa ba hae ba 70 kuli: “Ne ni talima Satani inz’a wa kwa lihalimu sina mulilo wa pula”? Jesu na sa talusi kuli Satani na sa lunduzwi kale kwa lihalimu. Ka nako yeo, Satani na si ka lundulwa kale kwa lihalimu, kakuli seo ne si ezahezi nakonyana fela ku zwa Jesu fa bela Mulena wa kwa lihalimu ka 1914. (Sin. 12:1-10) Nihaike kuli ha lu koni ku talusa hande taba ye, Jesu ha na bulela nto ye ne ka ezahala kwapili inge kuli i ezahalile kale, ku bonahala kuli na koñomeka kuli taba yeo ne i ka ezahala luli.
14:26—Balateleli ba Kreste ba ‘toya’ bahabo bona kamukwaufi? Mwa Bibele, linzwi la ku ‘toya’ li kona ku talusa ku lata hanyinyani mutu yo muñwi ni ku lata hahulu yo muñwi, kamba ku lata hanyinyani nto ye ñwi ni ku lata hahulu ye ñwi. (Gen. 29:30, 31) Bakreste ba ‘toya’ bahabo bona kakuli ba lata hahulu Jesu ku fita mo ba latela bahabo bona.—Mat. 10:37.
17:34-37—“Manoñu” a swaniseza bomañi, mi “situpu” k’o a kubukanela manoñu ki nto mañi? Batu ba ba ka “ngiwa” kamba ku puluswa ba swanisezwa kwa manoñu a bonela hule. Mi “situpu” ko ba kubukanela ki Kreste wa niti ha busa ka ku sa bonahala ni lico za kwa moya ze ba fiwa ki Jehova.—Mat. 24:28.
22:44—Ki kabakalañi Jesu ha na bile mwa ñalelwa ye tuna? Ne ku bile cwalo ka mabaka a sikai. Jesu na ikalezwi mo lifu la hae sina sikebenga ne li ka amela Jehova Mulimu ni libizo la Hae. Hape Jesu na ziba hande kuli bupilo bwa hae bwa kwapili hamoho cwalo ni nako ya kwapili ya batu kaufela ne li itingile fa kuli a zwelepili ku sepahala.
23:44—Kana lififi le ne li bile teñi ka lihora ze talu ne li tisizwe ki ku bola kwa lizazi? Batili. Lizazi li bolanga fela kweli ha i tasa, isi kweli inge i kwanile, sina mo ku belanga ka nako ya Paseka. Lififi le ne li bile teñi ka nako ya shwa Jesu ne li makazo ye ne zwa ku Mulimu.
Ze Lu Ituta:
11:1-4. Ha lu bapanya manzwi a mwa taelo ye, ni manzwi a shutana hanyinyani a na itusisizwe mwa tapelo ye li mutala a na bulezwi likweli ze 18 kwamulaho mwa ngambolo ya fa lilundu, lu lemuha hande kuli ha lu lapela ha lu swaneli ku kuta-kutelanga manzwi a swana.—Mat. 6:9-13.
11:5, 13. Nihaike kuli Jehova wa lata ku alaba litapelo za luna, lu swanela ku tundamena mwa ku lapela.—1 Joa. 5:14.
11:27, 28. Tabo sakata i tiswa ki ku eza tato ya Mulimu ka busepahali, ha i tiswi ki bahabo luna kamba ka ku ikubukanyeza maluo.
11:41. Lu swanela ku tusa babotana ka ku itatela.
12:47, 48. Mutu ya na ni buikalabelo bo butuna kono inge a sa bu peti u na ni mulatu o mutuna ku fita ya sa zibi hande za swanela ku eza.
14:28, 29. Lu swanela ku pila ka ze lu na ni zona.
22:36-38. Jesu na si ka taluseza balutiwa ba hae kuli ba shimbange lilwaniso za ku isileleza ka zona. Kono bakeñisa kuli ne ba shimbile mikwale ka nako ya betekiwa, Jesu na itusisize kolo yeo kuli a ba lute tuto ya butokwa hahulu ya kuli: “Kaufela ba ba swala mukwale, ba ka bulaiwa ka mukwale.”—Mat. 26:52
[Siswaniso se si fa likepe 31]
Josefa na tomile mutala o munde ka ku ba ndate lubasi
[Siswaniso se si fa likepe 32]
Luka na ñozi litaba ze ñata hahulu ka za bupilo ni bukombwa bwa Jesu