Troost bieden aan iemand die terminaal ziek is

„Toen ik hoorde dat mijn moeder ongeneeslijk ziek was, kon ik het gewoon niet geloven. Ik verkeerde in een shock en kon niet accepteren dat mijn lieve moeder zou sterven.” — Grace (Canada).

WANNEER er bij een dierbare een terminale ziekte wordt vastgesteld, zijn familieleden en vrienden erg van streek en weten ze misschien niet hoe ze moeten reageren. Sommigen vragen zich wellicht af of ze de patiënt de hele waarheid over zijn of haar toestand moeten vertellen. Anderen weten niet of ze het wel aankunnen een dierbare te zien lijden en misschien ten gevolge van de ziekte zijn waardigheid te zien verliezen. Velen zitten erover in dat ze tijdens de laatste uren van een patiënt niet zullen weten wat ze moeten zeggen of doen.

Wat moet u weten over de manier waarop u op dergelijk slecht nieuws kunt reageren? En hoe kunt u „een ware metgezel” zijn en troost en hulp bieden in die verdrietige periode? — Spreuken 17:17.

Een begrijpelijke reactie

Het is heel begrijpelijk dat u overstuur bent wanneer iemand van wie u houdt door een ernstige ziekte getroffen wordt. Zelfs artsen, die toch geregeld met de dood te maken hebben, zijn vaak van slag en voelen zich dikwijls machteloos wanneer ze met de lichamelijke en emotionele behoeften van een terminaal zieke worden geconfronteerd.

Ook u hebt er misschien moeite mee uw emoties te beheersen wanneer u een dierbare ziet lijden. Hosa, een vrouw in Brazilië, had een zus die ongeneeslijk ziek was. Ze zegt: „Het is heel moeilijk om iemand van wie je heel veel houdt constant pijn te zien lijden.” Toen de godvrezende man Mozes zag dat zijn zus door melaatsheid getroffen was, riep hij uit: „O God,  alstublieft! Genees haar alstublieft!” — Numeri 12:12, 13.

We zijn van streek door de ziekte van een dierbare omdat we naar het beeld van onze meelevende God, Jehovah, zijn gemaakt (Genesis 1:27; Jesaja 63:9). Wat vindt Jehovah van menselijk lijden? Sta eens stil bij de reactie van Jezus. Hij was een volmaakte weerspiegeling van de persoonlijkheid van zijn Vader (Johannes 14:9). Toen Jezus mensen zag die door ziekte werden gekweld, werd hij „door medelijden bewogen” (Mattheüs 20:29-34; Markus 1:40, 41). Zoals in het voorgaande artikel in dit tijdschrift werd besproken, was Jezus erg aangedaan en „liet [hij] zijn tranen de vrije loop” toen zijn vriend Lazarus was gestorven en hij zag welke uitwerking zijn dood had op familie en vrienden (Johannes 11:32-35). De Bijbel beschrijft de dood terecht als een vijand en belooft dat er binnenkort geen ziekte en dood meer zullen zijn. — 1 Korinthiërs 15:26; Openbaring 21:3, 4.

Het is begrijpelijk dat u de neiging hebt iemand — wie maar ook — de schuld te geven van het slechte nieuws dat een dierbare niet meer beter zal worden. Maar dr. Marta Ortiz adviseert in haar proefschrift over hulp aan terminale patiënten het volgende: „Geef anderen zoals het medische team, de verpleging of uzelf niet de schuld van de toestand van de patiënt. Dat zal de verhoudingen alleen maar gespannener maken en de aandacht afleiden van waar het eigenlijk om draait: de behoeften van de terminaal zieke patiënt.” Welke praktische dingen kunt u doen om iemand te helpen met zijn of haar ziekte en het vooruitzicht te sterven, om te gaan?

Kijk naar de persoon, niet naar de ziekte

Kijk om te beginnen verder dan de slopende of ontsierende gevolgen van de ziekte en zie de persoon. Hoe kunt u dat doen? Sarah, die verpleegster is, zegt: „Ik neem de tijd om foto’s te bekijken waarop de patiënt nog energiek was. Ik luister goed wanneer hij herinneringen ophaalt.  Dat helpt me om aan het leven en het verleden van de persoon te denken en me niet alleen te richten op de huidige toestand van de patiënt.”

Een andere verpleegster, Anne-Catherine, legt uit hoe zij verder kijkt dan de lichamelijke symptomen van de patiënt. „Ik kijk in de ogen van de patiënt”, zegt ze, „en ik concentreer me op de dingen die ik kan doen om de toestand van de patiënt te verbeteren.” Het boek The Needs of the Dying — A Guide for Bringing Hope, Comfort, and Love to Life’s Final Chapter zegt: „Het is normaal om u erg ongemakkelijk te voelen bij de aanblik van een dierbare van wie het uiterlijk door een ziekte of ongeval is aangetast. Het beste wat u onder die omstandigheden kunt doen, is hem of haar in de ogen te kijken en die onveranderlijke bruine, groene of blauwe ogen te zien.”

Het is waar dat er voor zo’n aanpak zelfbeheersing en vastbeslotenheid nodig is. Georges, een ouderling die regelmatig terminale patiënten bezoekt, zegt het zo: „Onze liefde voor onze vriend of vriendin moet sterker zijn dan de ziekte.” Wanneer u zich concentreert op de persoon en niet op de ziekte, is dat goed voor u en voor de patiënt. Yvonne, die kankerpatiëntjes heeft verzorgd, zegt: „Het besef dat je de patiënten kunt helpen om hun waardigheid te behouden, helpt je om met hun lichamelijke achteruitgang om te gaan.”

Sta klaar om te luisteren

Mensen zien er misschien tegenop om contact op te nemen met iemand die stervende is, terwijl ze toch veel van hem of haar houden. Ze zijn bang dat ze niet zullen weten wat ze moeten zeggen. Maar Anne-Catherine, die onlangs een terminaal zieke vriendin heeft verzorgd, wijst erop dat stilte ook goed kan zijn. Ze zegt: „Troost bieden we niet alleen door onze woorden maar ook door onze houding. Een stoel bijschuiven en gaan zitten, dichterbij komen en hun hand vastpakken, onze tranen niet in bedwang houden wanneer zij vertellen hoe ze zich voelen — dat laat allemaal zien dat we om hen geven.”

De patiënt zal er waarschijnlijk behoefte aan hebben zijn of haar gevoelens te uiten en open en eerlijk te communiceren. Maar vaak is de zieke zich ervan bewust dat dierbaren zich ongemakkelijk voelen en vermijdt hij over ernstige persoonlijke zaken te praten. Soms vermijden goedbedoelende vrienden en familieleden het misschien ook om over onderwerpen te praten die de patiënt aangaan en houden ze zelfs relevante medische informatie voor hem achter. Wat is het gevolg van zo’n zwijgcomplot? Een arts die terminale patiënten behandelt, legt uit dat de inspanning die nodig is om de waarheid te verbergen „energie onttrekt aan een proces dat belangrijker is: met elkaar over de situatie praten en de ziekte onder ogen zien”. De zieke moet daarom, als hij dat wil, vrijuit over zijn toestand en het vooruitzicht te overlijden kunnen praten.

Aanbidders van God uit het verleden die met de dood werden geconfronteerd, aarzelden niet om hun angsten tegenover Jehovah God te uiten. De 39-jarige koning Hizkia gaf bijvoorbeeld lucht aan zijn wanhoop toen hij hoorde dat hij zou sterven (Jesaja 38:9-12, 18-20). Zo moeten terminale patiënten de gelegenheid krijgen te zeggen dat ze verdriet hebben wegens het vooruitzicht vroegtijdig te sterven. Misschien voelen ze zich gefrustreerd omdat ze sommige persoonlijke doelen nu niet zullen bereiken, zoals reizen, kinderen krijgen, kleinkinderen zien opgroeien of zich meer inzetten in Gods dienst. Misschien zijn ze bang dat vrienden en familieleden zich op een afstand zullen houden omdat ze niet goed weten hoe ze moeten reageren (Job 19:16-18). Ook de angst te moeten lijden, controle over bepaalde lichaamsfuncties te verliezen of alleen te sterven, kan zwaar op hen drukken.

Anne-Catherine zegt: „Het is belangrijk dat je de zieke laat praten, zonder dat je hem in de rede  valt of veroordeelt, of zijn angsten bagatelliseert. Het is de beste manier om erachter te komen hoe hij zich echt voelt en om te begrijpen wat zijn wensen, angsten en verwachtingen zijn.”

Begrijpen wat de basisbehoeften zijn

De moeilijke situatie waarin de patiënt verkeert, die misschien nog wordt verergerd door agressieve therapieën en de nawerkingen van die behandelingen, kunnen u zo van streek maken dat u zijn basisbehoefte vergeet: de behoefte om zelf keuzes te maken.

In sommige culturen probeert een familie de zieke misschien te beschermen door de waarheid over zijn of haar toestand te verbergen, waarbij ze zelfs zo ver gaan dat ze de patiënt niet zelf laten beslissen over een medische behandeling. In andere culturen speelt wellicht weer een ander probleem. Jerry, een verpleger, zegt bijvoorbeeld: „Bezoekers hebben soms de neiging om terwijl ze aan het bed van de patiënt staan, over hem te praten alsof hij er niet meer is.” In beide gevallen ontneemt men de patiënt zijn waardigheid.

Hoop is nog zo’n basisbehoefte. In landen waar goede medische zorg beschikbaar is, hangt hoop vaak nauw samen met het vinden van een effectieve behandeling. Michelle, die haar moeder heeft bijgestaan toen die tot drie keer toe met een terugkerende kanker te maken kreeg, legt uit: „Als Moeder een andere behandeling wil proberen of een andere specialist wil raadplegen, dan help ik haar met zoeken. Ik ben erachter gekomen dat ik in mijn hart realistisch moet zijn, maar tegelijkertijd positief in wat ik zeg.”

En stel nu dat er geen hoop is op genezing? Bedenk dat de terminale patiënt de dood openlijk moet kunnen bespreken. Georges, de christelijke opziener die eerder werd aangehaald, zegt: „Het is heel belangrijk om de naderende dood niet te verhullen. Daardoor kan de persoon praktische dingen regelen en zich voorbereiden op zijn overlijden.” Zo’n voorbereiding kan de patiënt het gevoel geven dat hij dingen heeft afgerond. Het zal ook iets van het gevoel wegnemen dat hij misschien een last is voor anderen.

Het is heel normaal dat iemand het moeilijk vindt om deze zaken te bespreken. Maar zulke openhartige gesprekken bieden een unieke gelegenheid om uw diepste gevoelens op een oprechte manier te uiten. De persoon die stervende is wil misschien vroegere meningsverschillen bijleggen, spijt betuigen of om vergeving vragen. Zo’n gedachtewisseling kan uw relatie met hem of haar inniger maken dan ooit.

Troost bieden in de allerlaatste fase

Hoe kunt u troost bieden aan iemand die het einde van zijn leven nadert? De eerder genoemde dr. Ortiz zegt: „Laat de patiënt vertellen wat zijn of haar laatste wensen zijn. Luister aandachtig. Probeer indien mogelijk te doen wat de patiënt wil. Als het niet mogelijk is de wens van de patiënt te vervullen, wees dan eerlijk.”

De stervende persoon heeft misschien meer dan ooit behoefte aan contact met mensen die veel voor hem betekenen. Georges zegt: „Help de patiënt contact met ze te leggen, zelfs als de gesprekken kort zijn vanwege het gebrek aan energie van de patiënt.” Dat contact, al is het maar via de telefoon, kan een uitwisseling van aanmoediging zijn en biedt ook de mogelijkheid samen te bidden. Christina, een Canadese vrouw die kort na elkaar drie dierbaren heeft verloren, weet nog: „Hoe dichter ze bij het einde van hun leven kwamen, hoe meer ze de gebeden van hun christelijke vrienden nodig hadden.”

Moet u bang zijn om in het bijzijn van uw dierbare te huilen? Nee. Als u huilt, geeft u de stervende persoon in feite de kans om zelf iemand te troosten. Het boek The Needs of the Dying merkt op: „Het is een bijzonder ontroerende ervaring om getroost te worden door personen die stervende zijn, en het kan voor hen buitengewoon belangrijk zijn.” Door anderen te troosten, wordt de persoon die zo veel zorg heeft gekregen zich weer bewust van zijn of haar identiteit als zorgzame vriend, vader of moeder.

Er kunnen natuurlijk omstandigheden zijn waardoor u niet bij uw dierbare kunt zijn tijdens  zijn of haar laatste uren. Maar als u wel bij hem of haar kunt zijn, in het ziekenhuis of thuis, probeer dan tot het eind zijn of haar hand vast te houden. Die laatste momenten bieden een gelegenheid om gevoelens uit te drukken die u wellicht zelden hebt uitgesproken. Laat het ontbreken van een reactie u er niet van weerhouden afscheid te nemen, te zeggen dat u van hem of haar houdt en de hoop hebt dat u elkaar na de opstanding zult terugzien. — Job 14:14, 15; Handelingen 24:15.

Als u die laatste momenten goed benut, zult u waarschijnlijk latere spijtgevoelens voorkomen. Die bijzonder emotionele momenten zouden in de toekomst een bron van troost voor u kunnen worden. U zult hebben bewezen „een ware metgezel” te zijn „voor de tijd dat er benauwdheid is”. — Spreuken 17:17.

[Inzet op blz. 27]

Als u zich op de persoon concentreert en niet op de ziekte, is dat goed voor u en de patiënt

[Kader/Illustratie op blz. 29]

Een manier om de waardigheid van een patiënt te respecteren

In veel landen wordt gewerkt aan de erkenning van het recht van een terminale patiënt om in rust en met waardigheid te sterven. Een van tevoren opgestelde wilsverklaring is een nuttig instrument om die rechten te respecteren en de patiënt thuis of in een hospice te laten sterven.

Een van tevoren opgestelde wilsverklaring doet het volgende:

• Bevordert de communicatie met artsen en familieleden

• Ontlast de familie van het proces van besluitvorming

• Vermindert de kans op ongewenste, zinloze, agressieve en kostbare behandelingen

Een doeltreffende van tevoren opgestelde wilsverklaring bevat op zijn minst de volgende informatie:

• De naam van de persoon die als uw gemachtigde op het gebied van medische behandelingen optreedt

• De behandelingen die u zult accepteren of weigeren wanneer uw toestand uitzichtloos is

• Indien mogelijk, de naam van de arts die op de hoogte is van uw keuzes

[Illustratie op blz. 26]

Denk aan het leven en het verleden van de patiënt en niet alleen aan zijn of haar huidige toestand