Kʼuxi xuʼ jpatbetik yoʼonton li buchʼutik ipik ti muʼyuk xa bu ch-echʼ yuʼunike

«Kʼalal laj kaʼi ti mu xa bu ta xpoxtaj li jmeʼe, mi jaʼuk laj jchʼun. Toj echʼ noʼox chopol laj kaʼi, mu noʼox xkʼot ta nopel kuʼun ti chcham li kuni meʼe.» (Grace, nakal ta Canadá)

KʼALAL chichʼ naʼel ti oy buchʼu muʼyuk xa bu ch-echʼ yuʼun li chamele, li yutsʼ yalaltak jchamele xchiʼuk li yamigotake toj ep chat yoʼontonik xchiʼuk yikʼaluk van mu snaʼ kʼusi ta spasik. Oy van jlome ta sjakʼbe sbaik mi lek van ti chalbeik ti muʼyuk xa bu ta x-echʼ yuʼun xchamel li buchʼu ipe. Oy yantik xtoke chalik ti muʼyuk bu chkuch yuʼunik ti chilik ti abol sba xchiʼuk ti kʼunkʼun chlaj batel li buchʼu ipe. Ep buchʼutik xtoke jaʼ chat-o yoʼontonik ta skoj ti mu snaʼik kʼusi chalik o kʼusi ta spasik kʼalal poʼot xa xcham li buchʼu ip chaʼie.

Ti jech xa yalboxuk ti chʼabal xa xpoxil junuk buchʼu xavojtikine, ¿kʼusi van cha pas? ¿Kʼusi xuʼ xa pas voʼot sventa xa koʼolaj kʼuchaʼal jun «bochʼo lec jcʼopan jba jchiʼuctique», jaʼ xkaltik, jun melel amigoil ti tspat oʼontonale xchiʼuk ti chkoltavan kʼalal jaʼo oy vokolile? (Proverbios 17:17.)

Stalel onoʼox ti jech ta xkaʼi jbatike

Kʼalal oy buchʼu lek jkʼopon jba jchiʼuktike ti stsakat ta tsatsal chamele stalel onoʼox ti chkat koʼontontike. Kʼalal ta jpoxtavanejetik, manchuk mi chilik chcham epal krixchanoetik, toj chopol chaʼi sbaik xchiʼuk tskʼan kʼusiuk xa yutik kʼalal oy kʼusi tskʼan li buchʼu poʼot xa xchame.

Xuʼ van oy jech beinem lokʼem yaʼlel asat kʼalal la avil ti chil svokol junuk avutsʼ avalale. Ti vaʼ yelan taje, Hosa, jun ants ti nakal ta Brasil ti oy toʼox jun smuk ti mu xa bu x-echʼ yuʼun li  xchamele, xi chale: «Toj kʼux xa noʼox chbat yipal ta koʼontontik kʼalal jkʼelojtik ti chilolan tajek svokol li buchʼu akʼanoj tajmeke». Li Moisese kʼalal laj yil ti tsakat ta kʼaʼemal chamel li xvixe, toj ep laj yat yoʼonton jech oxal xi la skʼan ta vokole: «Dios kuʼun, avokoluk koltao ta sventa li xchamele», xi (Números 12:12, 13).

Ti vaʼ yelan xkʼuxul chkaʼitike jaʼ ta skoj ti jech pasbilutik kʼuyelan stalelal li j-ichʼvanej ta kʼux Dios kuʼuntike, li Jeovae (Génesis 1:27; Isaías 63:9). ¿Kʼuyelan chaʼi Dios kʼalal chil ti chkil jvokoltike? Sventa ta jtakʼtik li sjakʼobil taje, nopo ti kʼuyelan laj yaʼi sba Jesús kʼalal ay ta Balumile, yuʼun li stuke jaʼ jech la spas ti kʼuyelan stalel li sTote (Juan 14:9). Li Jesuse «icʼuxubaj ta yoʼnton» kʼalal laj yil li jchameletike (Mateo 20:29-34; Marcos 1:40, 41). Jech kʼuchaʼal chal ta yan mantal liʼ ta revistae, kʼalal Jesús laj yil ti toj kʼux chaʼiik yutsʼ yalaltak xchiʼuk yamigotak ti icham li yamigo Lazaroe, li Jesuse toj lajel yoʼonton laj yaʼi sba, jaʼ yuʼun «lic ocʼuc» (Juan 11:32-35). Jech oxal, li Vivliae chal ti lajelale jaʼ li «slajeb [kontraile]». Jech noxtok yaloj ti jpʼel skʼoplal poʼot xa chlaj li chameletik xchiʼuk li lajelale (1 Corintios 15:26; Apocalipsis 21:3, 4).

Kʼalal ta xkichʼtik albel ti ta xcham junuk kutsʼ kalaltike, mu labaluk ta aʼiel ti ta jsaʼtik buchʼu jaʼ ta smule. Pe, li doktora Marta Ortiz, ti la stsʼiba jun vun o tesis sventa ti kʼuyelan ta chabiel li buchʼu oy xchamelik ti muʼyuk xa xpoxilike, xi chalbutike: «Mu xavakʼbe buchʼu smulin ti jech oy li buchʼu ipe: mi jaʼuk li doktoretike, mi jaʼuk li enfermeraetike, mi jaʼuk voʼot xavakʼ ta amul. Yuʼun mi jech la apase jaʼ noʼox mas ta stsatsaj li kʼope xchiʼuk ta xchʼay ta ajolik li kʼusi mas tsots skʼoplale: ti jaʼ xchabiel li buchʼu ipe». ¿Kʼusi xuʼ xa pas sventa xa kolta li buchʼu akʼanoj yoʼ xkuch o stsʼik batel yuʼun li xchamele xchiʼuk ti snaʼojuk xa onoʼox ti yikʼaluk mu xa bu ch-echʼ yuʼune?

Jaʼ xavakʼ ta avoʼonton li krixchanoe, maʼuk li ta xchamele

Baʼyel, jaʼ xavakʼ ta avoʼonton li krixchanoe, maʼuk xa kʼel ti solel lubtsajem xae o ti tsots xa ip ta kʼelele. ¿Kʼuxi xuʼ xa pas taje? Sarah, ti jaʼ enfermerae,  xi chale: «Ta jchʼakbe yorail sventa ta jkʼelbe slokʼol ti bu xvinaj ti lek toʼox tsots li buchʼu ipe. Kʼalal ta sloʼilta kʼuyelan echʼem talel xkuxlejale lek ta jtsʼetanbe xchikinal. Taje jaʼ chi skoltaun sventa jaʼ oyuk ta jol kʼuyelan toʼox li xkuxlejale xchiʼuk li kʼusitik la spasanan ta voʼnee, jaʼ maʼuk ta jkʼel ti kʼuyelan oy avie».

Anne-Catherine, ti jaʼ enfermera eke, chi yalbutik kʼuxi maʼuk noʼox ta skʼel ti kʼuyelan chaʼi sba li jchamele: «Ta jkʼelbe li sbekʼ sate xchiʼuk jaʼ ta xkakʼ ta koʼonton ti kʼuxi xuʼ jkolta-o li krixchanoe». Li livro The Needs of the Dying—A Guide for Bringing Hope, Comfort, and Love to Lifeʼs Final Chapter (Li kʼusi tskʼanik li buchʼutik mu xa bu ch-echʼ xchamelike. Kʼuyelan stak patbel yoʼonton xchiʼuk xkakʼtik ta ilel ti jkʼanojtik li ta slajebaltik xa kʼakʼal xkuxlejale) xi chale: «Jech onoʼox stalel ti mu junuk koʼonton xkaʼi jbatik kʼalal te oyutik xchiʼuk junuk kutsʼ kalaltik ti lajem tajek ta skoj jun chamel o ta skoj ti oy kʼusi chopol snuptanoje. Li kʼusi mas lek xuʼ jpastike jaʼ ti jkʼelbetik li sbekʼ sate xchiʼuk kakʼtik venta ti muʼyuk bu jelem ti yaxtsʼinalik sbae, ti kafetik sbae o ti ikʼ ikʼtik sba ta kʼelele».

Ta melel, tskʼan jnaʼ jpajtsan jbatik xchiʼuk oyuk stsatsal koʼontontik sventa jkʼelbetik jech li sate. Ta sventa taje, Georges jun jchabivanej ta tsobobbail ti tsvulaʼanan li buchʼutik mu xa bu ch-echʼ yuʼunik li xchamelike, xi chale: «Ti kʼuyepal jkʼanojtik li kermanotike jaʼuk me mas tsots, mu me jaʼuk noʼox jkʼelbetik li stsatsal xchamele». Mi jaʼ chavakʼ ta avoʼonton li krixchanoe, ti mu jaʼuk li ta xchamele, ta me xa tabe sbalil li voʼote xchiʼuk li buchʼu ip chaʼie. Yvonne, ti xchabioj ololetik ti ipik ta kansere, xi chale: «Ti jnaʼojtik ti xuʼ jkoltatik li buchʼu ip chaʼiik sventa tsots-o li yoʼontonike jaʼ mu slubtsanotik-o ta skoltael».

Aʼyo li kʼusi chale

Oy buchʼutik mu skʼan chbat skʼelik li buchʼu toj lubul xa chaʼie, manchuk mi jaʼ ti skʼanojik tajmeke. ¿Kʼu yuʼun jech tspasik? Yuʼun jaʼ chat-o yoʼontonik ti mu snaʼ kʼusi xuʼ chalike. Manchuk mi jech, Anne-Catherine, ti jaʼtik to la xchabi jun yamiga ti muʼyuk xa bu echʼ yuʼun li xchamele, chalbutik ti skʼan onoʼox la bakʼintik ti jech tsʼijilutike. Xi chale: «Maʼuk noʼox ta jpatbetik yoʼonton xchiʼuk li kʼusitik chkaltike, yuʼun xuʼ jpatbetik yoʼonton xchiʼuk ti kʼuyelan ta jkʼeltike. Ti xi jchoti ta stsʼele, ti jtsakbetik skʼobe, ti xi j-okʼ ta skoj ti toj kʼux ta koʼontontike... stekel taje jaʼ chakʼ ta ilel ti ta melel oy ta koʼontontik li jchamele».

Yikʼaluk van, li buchʼu ip chaʼie tskʼan oy buchʼu ch-aʼibat li svokole, tskʼan van chal kʼuyelan chaʼi sba. Pe ta skoj ti snaʼoj ti xuʼ chopol chaʼi sba li yutsʼ yalaltak xchiʼuk yamigotake, muʼyuk chal ti kʼusitik tsotsik skʼoplale. Jech noxtok, li yamigotake xchiʼuk yutsʼ yalaltake xuʼ van muʼyuk tsloʼiltaik kʼusitik ti xuʼ tsvul-o yoʼonton li buchʼu ipe, xchiʼuk yikʼaluk muʼyuk bu chalbeik ti kʼusi tsots skʼoplal ta sventa li xchamele. ¿Kʼusi xuʼ xkʼot ta pasel kʼalal oy kʼusi muʼyuk chakʼbeik snaʼ li jchamele? Jun doktora ti tskʼel li buchʼutik mu xa x-echʼ yuʼun li xchamelike chakʼ ta ilel ti kʼalal persa ta jnakʼtik li kʼusi melele «yuʼun jaʼ chchʼaybe skʼoplal li kʼusi mas tsots skʼoplale: jaʼ ti skʼan jamal xkalbetik li kʼusi ip chaʼie xchiʼuk ti jkoltatik sventa chkuch batel yuʼune». Jaʼ yuʼun, mi jech tskʼan li buchʼu ip chaʼie, mu jpajtsantik mi tskʼan chloʼilaj ta sventa li kʼusi ipe o sventa ti yikʼaluk xchame.

Ta voʼnee, oy yajtuneltak Dios ti kʼalaluk la snaʼik ti ta xchamike, muʼyuk bu la smukik ta stojolal Jeova ti kʼuyelan chaʼi sbaike. Jech kʼuchaʼal, kʼalal 39 xaʼox sjabilal li ajvalil Ezequiase laj yaʼi ti ta xchame, vaʼun laj yal ti chat tajek yoʼontone (Isaías 38:9-12, 18-20). Jech noxtok, li buchʼutik ipike skʼan mu jpajtsantik mi chalik kʼu to yepal chat yoʼontonik ta skoj ti chchamike. Yikʼaluk van chat-o yoʼontonik ta skoj ti oy toʼox kʼusi tskʼan tspasike —yikʼaluk van tskʼan toʼox chilik yalab xnichʼnabik, tskʼan chilik chchʼi smom nichʼnabik o tskʼanik toʼox ch-abtejik mas ta stojolal Dios— taj une muʼyuk xa bu  tspas yuʼunik. Xuʼ van jaʼ chiʼik-o ti muʼyuk xa buchʼu chbat kʼelatikuk ta skoj ti yamigotak xchiʼuk yutsʼ yalaltak ti mu snaʼik kʼusi xuʼ tspasike (Job 19:16-18). Yikʼaluk jaʼ chat-o yoʼontonik ti chil svokolike, xuʼ van tsnopik ti mu xa kʼusi xuʼ spas yuʼunike o ti stukik bu telel xlajike.

Anne-Catherine, xi chal xtoke: «Tsots skʼoplal ti mu jtuchʼbetik ta be sloʼil li buchʼu ipe, mu xkaltik ti chopol li kʼusi chale o li kʼusi la spase xchiʼuk mu xkalbetik ti muʼyuk srasonal ti chiʼe. Spasel taje jaʼ te chkiltik-o ti kʼuyelan chaʼi sbae, kʼusi tskʼan, kʼusitik chiʼ-o xchiʼuk kʼusi snopoj tspas».

Mu me xchʼay ta ajol li kʼusi mas ta xtun yuʼune

Ta skoj ti toj tsots kʼusi yakal chkʼot ta stojolal li jchamele —yikʼaluk van ti mas lubtsajem ta skoj li tsatsal poxiletik chichʼe— xuʼ van chavat tajek avoʼonton, ta skoj taje xuʼ xchʼay ta ajol li kʼusi mas tsots skʼoplale, jaʼ xkaltik, ti xuʼ stʼuj stuk li kʼusi tskʼan tspas li jchamele.

Ta yan lumetike, li yutsʼ yalaltak jchamele xuʼ van muʼyuk bu chalbeik li kʼusi ip chaʼie, ti muʼyuk bu tsjakʼbeik kʼusi poxtael tskʼan chichʼe. Pe ta yantik lumetike xuʼ van jelel li kʼusi tspasik xtoke. Jun skʼelobile jaʼ kʼusi chal Jerry, ti jaʼ enfermeroe: «Bakʼintike, li buchʼu chvuʼlaʼanvanike ch-ochik ta loʼil ta sventa li buchʼu ipe, pe kʼusuk xa noʼox xalik, xkoʼolaj xa muʼyuk te oy li jchamele». Li ta xchibal li kʼusitik laj yichʼ albel skʼoplale, tspas ti akʼo muʼyuk xa sbalil chaʼi sba li krixchanoe.

Yan ti kʼusi chtun yuʼune jaʼ ti tspat yoʼonton ti ta to xlekube. Li ta lumetik ti bu lek chanemik li jpoxtavanetike xuʼ oy lek poxiletik ti jaʼ van chtun sventa li chamele, ti jaʼ sventa spatobil yoʼontonike. Sventa taje, Michelle, ti oxib velta xchabioj smeʼ ti ipaj ta kanser chamele, xi chale: «Mi tskʼan chbat saʼ yan poxtael li jmeʼe o chbat tskʼel yaʼi yan jpoxtavanejetike, ta jkolta ta saʼel. Kaʼyoj xa lek smelolal ti tskʼan chkakʼ ta venta li kʼusi xuʼ chkʼot ta pasele, pe tskʼan noʼox oyuk spatobil koʼonton kʼalal chi kʼopoj xchiʼuk jmeʼe».

¿Ti mi muʼyuk xa ta tael xpoxil li chamel ne? Mi jeche, vuleso me ta ajol ti buchʼutik mu xa bu ch-echʼ yuʼunik li chamele tskʼan me jamal chloʼilajik ta sventa li lajele. Ta sventa taje, George, li jchabivanej yuʼun tsobobbail ti laj xa kalbetik skʼoplale, xi chale: «Toj tsots me skʼoplal ti mu xichʼ mukel ti kʼuxa noʼox van sjalil ta xkuxi li jchamele. Ti jech taje, li jchamele xuʼ xchapan komel li kʼusitik yuʼune xchiʼuk ti snaʼoj xa ti chchame». Ti jech chapal chkom yuʼun skotole jaʼ chkoltaat sventa mu toj chopoluk chaʼi sba ta skoj ti jaʼ ta xkom ta sba skotol li yantike.

Jech ta melel, maʼuk kʼun ti chi jloʼilaj sventa taje. Pe, kʼalaluk cha loʼilaj xchiʼuk buchʼu ip ta sventa taje, jaʼ noʼox van te xuʼ xavalbe li kʼu to yepal akʼanoje. Yikʼaluk van xtok, li buchʼu ipe tskʼan xchapan kʼopetik ti oy toʼox yuʼune, chal ti sutesoj yoʼontone o tskʼan perton. Mi lek jamal cha kʼopojik ta jujuntale, ti kʼuyelan chavil abaike mas me chlekub.

Patbo me yoʼonton kʼalal to ta slajeb

¿Kʼuxi xuʼ xa patbe yoʼonton li buchʼu poʼot xa xchame? Li doktora Ortiz, ti laj xa yichʼ albel skʼoplal ta slikebe, xi chale: «Akʼo yal li kʼusitik xal yoʼonton tskʼan xichʼ pasele. Aʼyo li kʼusi chale. Mi xuʼ avuʼun spasel li kʼusi tskʼane, paso. Mi mu xuʼ avuʼun spasel li kʼusi tskʼane, albo ta jamal ti mu xuʼ avuʼune».

Li buchʼu chchame, yikʼaluk van jaʼ to tskʼan tajek xchiʼinan ta loʼil li buchʼutik skʼanojane. Georges xi chale: «Xuʼ jkoltatik sventa akʼo skʼoponan li buchʼu tskʼan tskʼopone, manchuk mi jlikel tajek xchiʼinan ta loʼil ta skoj ti muʼyuk xa lek yip li jchamele». Manchuk mi ta telefono xchiʼin sbaik ta loʼil, xuʼ spatbe sba yoʼontonik o xuʼ jmoj tspasik orasion. Jun ants ta Canadá ti jaʼ sbi Christinae, nopoltik icham oxib yutsʼ yalal, xi chale: «Kʼalal poʼot xaʼox xchamike, jaʼ-o mas chtun yuʼunik li orasionetik ti tspasik li yan yajtsʼaklomtak Cristoe».

¿Mi cha xiʼ mi cha ochʼ ta okʼel kʼalal te skʼelojot li jchamele? Mu xavat avoʼonton, yuʼun kʼalal cha okʼe, xuʼ jaʼ cha spatbot avoʼonton li buchʼu ipe. Li livro The Needs of the Dying xi chale: «Toj ep stij koʼontontik kʼalal jaʼ tspat koʼontontik li buchʼu poʼot xa xchame, xchiʼuk xtok, li jchamele toj tunel yuʼun kʼalal oy buchʼu tspatbe yoʼontone».  Kʼalal chlik spat oʼontonal li buchʼu ipe, ta skoj ti echʼ noʼox ep yichʼ chabiel tale, chchaʼ lik spas kʼuchaʼal jun lekil amigo, jun totil o jun meʼil ti ep chkʼanvane.

Stalel onoʼox, ti yikʼaluk van mu xuʼ avuʼun te oyot kʼalal jaʼ-o xa chcham li buchʼu akʼanoje. Pe, mi xuʼ avuʼun ti xa chiʼin ta ospital o ta snaʼe, tsakbo me skʼob jaʼ to mi chame. Li vaʼ ora taje xuʼ xkakʼbetik ta ilel kʼusitik ti jutuktik velta kakʼojtik iluk. Manchuk mi mu xa xaʼi yileluk li jchamele, kʼopono to, albo ti akʼanoje xchiʼuk ti apatoj avoʼonton ti chavil abaik kʼalal mi chaʼkuxie (Job 14:14, 15, NM; Hechos 24:15).

Mi lek kʼusitik la apas li ta slajebtik xa ora taje, muʼyuk me xnopnun ta ajol ti voʼot ta amul ti jech kʼot ta pasele. Xchiʼuk xtok, mi ivul ta ajol ta tsʼakale, ti kʼusi kʼot ta pasel taje solel jun avoʼonton chavaʼi-o aba. Ta melel li voʼote jech cha kʼot kʼuchaʼal «li bochʼo lec jcʼopan jba jchiʼucti[k] cʼalal oy jvocoltique» (Proverbios 17:17).

[Tsʼib ti mukʼtik sletraile ta 18]

Nopo kʼuyelan toʼox xkuxlejal li buchʼu ipe, xchiʼuk li kʼusitik la spasanan ta voʼnee, maʼuk noʼox xa kʼel ti kʼuyelan oy avie

[Rekuadro xchiʼuk lokʼol ta pajina 21]

Kʼuxi xuʼ chichʼ tsakel ta venta sderecho li jchamele

Ta epal lumetike yakalik skʼelbel smelolal sventa chichʼ tsakel ta venta sderecho li buchʼutik ip ti mu xa bu ch-echʼ yuʼunike sventa li lek noʼox skʼoplal xchiʼuk jun noʼox yoʼonton oyik kʼalal ta xchamike. Stsʼibael komel li kʼusitik chichʼ kʼanele, toj jtunel sventa chichʼ ichʼel ta mukʼ sderecho li jchamele, xchiʼuk jtunel sventa mi tskʼan te xcham ta sna o ta junuk na ti bu ta xichʼ chabiele.

Kʼusi xuʼ chkʼot ta pasel ta skoj ti chichʼ xa onoʼox tsʼibael ta vun li kʼusi chichʼ kʼanele:

• Xuʼ mas xchiʼin sbaik ta loʼil kutsʼ kalaltik xchiʼuk li doktoretike.

• Chtun sventa mu ta aniluk chlik snopik kʼusi to kechel kom li utsʼ-alaletike.

• Chtun sventa mu xkichʼtik akʼbel junuk poxil ti mu jkʼantike, ti muʼyuk sbalile, ti toj tsotsik ta jbekʼtaltike xchiʼuk ti toj toyolike.

Toj jtunel ti chichʼ alel xa onoʼox kʼusi chichʼ kʼanele, mi yichʼoj li kʼusitik liʼe:

• Sbi li buchʼu chkʼopoj ta jtojolal (representante legal) sventa li jpoxtaele.

• Li poxtaeletik ta xchʼam o muʼyuk ta xchʼam kʼalal mu xaʼox xuʼ xkʼopoj li buchʼu ipe.

• Mi xuʼe, tsakbo sbi junuk doktor ti snaʼoj xa li kʼusi cha kʼane.

[Lokʼol ta pajina 19]

Mi jaʼ chavakʼ ta avoʼonton li krixchanoe, ti jaʼ maʼuk li ta xchamele, ta me xa tabe sbalil li voʼote xchiʼuk li buchʼu ipe