Bix jeʼel k-áantik le máaxoʼob taʼaytak u kíimloʼob yoʼolal upʼéel talam kʼojaʼaniloʼ

Grace, utúul koʼolel kajaʼan Canadaeʼ, tu yaʼalaj: «Ka tin wojéeltaj taʼaytak u kíimil in maama tumen yaan upʼéel talam kʼojaʼanil tiʼeʼ, jach upuliʼ maʼ tin creertik kaʼachi. Jach yaachaj tin wóol, tumen le máax jach in yaabiltmoʼ u kaʼaj kíimil».

KEN tsaʼayak upʼéel talam kʼojaʼanil tiʼ utúul wa máax, yéetel chéen upʼíit kʼiinoʼob pʼaataltiʼeʼ, u láakʼtsiloʼob yéetel u amigoʼobeʼ jach ku yaatal u yóoloʼob yéetel maʼ xaaneʼ maʼ tu kaxkoʼob baʼax ken u beetoʼob. Maʼ xaaneʼ yanoʼobeʼ jeʼel u joʼopʼol u tuklikoʼob wa unaj u yaʼalikoʼobtiʼ jach bix yanikeʼ. Yaan xaneʼ ku tuklikoʼob maʼ kun páajtal u pʼáatloʼob tu yiknal tumen maʼ ken u aguantartoʼob u yilkoʼob bix u bin u pʼáatal mix baʼal ku páajtal u beetik. Uláakʼoʼob xaneʼ maʼ u yojloʼob baʼax jeʼel u yaʼalikoʼob wa baʼax jeʼel u beetkoʼob tu tsʼook u yorailoʼob u kuxtal le máax kʼojaʼanoʼ.

Wa ka aʼalaktech yaan utúul máax a yaabiltmaj taʼaytak u kíimleʼ, ¿baʼax jeʼel a beetkeʼ? ¿Bix jeʼel a beetkaba jeʼex utúul maʼalob amigo ku líiʼsik u yóol yéetel ku yáantik utúul máax u yaabiltmaj táan u muʼyajeʼ? (Proverbios 17:17.)

Maʼ jelaʼan ka lúubuk u yóol máakiʼ

Maʼ jelaʼan u lúubul u yóol máak ken jach kʼojaʼanchajak utúul máax u yaabilmajiʼ. Tak le doctoroʼoboʼ, kex suuk u yilkoʼob u kíimil yaʼab máakoʼobeʼ ku yaatal tu yóoloʼob yéetel maʼ tu kaxtikoʼob bix jeʼel u yáantkoʼob le máax taʼaytak u kíimil yoʼolal upʼéel talam kʼojaʼaniloʼ.

Maʼ xaaneʼ techeʼ ka wokʼol ken a wil táan u muʼyaj utúul máax a yaabiltmaj. Bey tu yuʼubiluba Hosa, utúul koʼolel kajaʼan Brasil ka tu yilaj bix u muʼyaj u kiik, letiʼeʼ ku yaʼalik: «Jach ku yaatal u yóol máak ken u yil jach yaj u muʼyaj utúul máax u yaabiltmaj». Le Bibliaoʼ ku  yaʼalikeʼ le ka tu yilaj Moisés yaan lepra tiʼ u kiikeʼ, jach yaachaj u yóoleʼ ka tu yaʼalaj tiʼ Dios: «Kin kʼáat óoltiktech ka a beet u yutstal» (Números 12:12, 13).

U jaajileʼ, ku yaatal k-óol ken k-il táan u muʼyaj utúul máax k-yaabilmaj, tumen beetaʼanoʼon yéetel le jatsʼuts modos yaan tiʼ Jéeobaoʼ (Génesis 1:27; Isaías 63:9). ¿Bix u yuʼubikuba Dios ken u yil táan k-muʼyaj? Utiaʼal k-núukik le kʼáatchiʼaʼ maʼalob ka k-il baʼax tu beetaj Jesús ka taal way Luʼumeʼ, tumen letiʼeʼ tu yeʼesaj le jatsʼuts modos yaan tiʼ u Taataoʼ (Juan 14:9). Jesuseʼ jach tu chʼaʼaj óotsilil tiʼ le máaxoʼob kʼojaʼanoʼoboʼ (Mateo 20:29-34; Marcos 1:40, 41). Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ le ka kíim Lazaroeʼ, ka tu yilaj Jesús táan u muʼyaj u láakʼtsiloʼob yéetel u amigoʼobeʼ jach péeknaj u yóoleʼ «ka okʼolnaj» xan (Juan 11:32-35). Le oʼolal bakáan le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ le kíimiloʼ letiʼ «u tsʼook» enemigo yantoʼonoʼ. Yéetel ku yaʼalikeʼ maʼ kun xáantaleʼ le kʼojaʼaniloʼob yéetel le kíimiloʼ yaan u luʼsaʼaloʼob (1 Corintoiloʼob 15:26; Apocalipsis 21:3, 4).

Ken aʼalaʼaktoʼon jach taʼaytak u kíimil utúul máax k-yaabiltmeʼ, tumen jach ku yaatal k-óoleʼ, u suukileʼ k-kaxtik máax ken k-culpart yoʼolal le baʼax ku yúuchloʼ. Yoʼolal lelaʼ, Marta Ortiz, utúul doctora tu tsʼíibtaj bix unaj u kanáantaʼal le máaxoʼob taʼaytak u kíimloʼoboʼ, ku yaʼalik: «Maʼ culpartik mix máak yoʼolal bix yanil le kʼojaʼanoʼ, maʼ culpartik le doctoroʼoboʼ, le enfermeraʼoboʼ mix xan a culparkaba teech. Tumen wa ka beetkeʼ chéen yaan a meentik u yantal maasil talamil yéetel maʼ kun tsʼaabil táanil u atendertaʼal le máax kʼojaʼanoʼ». ¿Bix jeʼel a wáantik utúul máax a yaabiltmaj yaan upʼéel talam kʼojaʼanil tiʼ utiaʼal ka u éejemt maʼ xaaneʼ yaan u kíimil yoʼolal le kʼojaʼaniloʼ?

Tuukulnen tiʼ le máax kʼojaʼanoʼ, maʼ tiʼ le kʼojaʼaniloʼ

Yáaxeʼ kʼaʼabéet maʼ sen tuukul tiʼ bix tsʼoʼok u pʼáatal le máax kʼojaʼanoʼ baʼaxeʼ tuukulnen tiʼ bix u yilaʼal táanil tiʼ u kʼojaʼantal. ¿Bix jeʼel u páajtal a beetkeʼ? Sarah, utúul enfermeraeʼ tu yaʼalaj: «Kin jóoʼsik u súutukil utiaʼal in chaʼantik le fotoʼob  chʼaʼabaʼan tiʼ le máak táanil tiʼ u kʼojaʼantaloʼ. Jach kin chʼenxikintik xan le ken joʼopʼok u tsikbaltik le jatsʼuts baʼaxoʼob uchaʼantiʼoʼ. Lelaʼ le áantken utiaʼal ka tuukulnaken tiʼ u kuxtal yéetel tiʼ bix kaʼachiʼ maʼ chéen tiʼ bix yanik bejlaʼeʼ».

Anne-Catherine, uláakʼ utúul enfermeraeʼ, ku yaʼaliktoʼon baʼax ku beetik: «Kin paktik u yichoʼob yéetel kin tuklik bix jeʼel in wáantik utiaʼal ka u yuʼububa maas chan maʼalobil». Le libro The Needs of the Dying—A Guide for Bringing Hope, Comfort, and Love to Lifeʼs Final Chapter (Bix jeʼel u yáantaʼaloʼob, u líiʼsaʼal u yóoloʼob yéetel u yeʼesaʼal yaabilaj tiʼ le máaxoʼob taʼaytak u kíimloʼoboʼ) ku yaʼalik: «Tuláakal máak maʼ maʼalob u yuʼubikuba ken u yil bix pʼaatlil le máax jach kʼojaʼan wa le máax uchaʼan upʼéel accidente tiʼoʼ. Baʼax maas maʼalob ka k-beeteʼ ka k-pakt u yichoʼob yéetel ka k-il [...] maʼ kʼexpajaʼanoʼobiʼ».

U jaajileʼ kʼaʼabéet k-kanik controlartba yéetel u yantaltoʼon u muukʼil utiaʼal k-paktik u yich le máax kʼojaʼanoʼ. Georges, utúul j-jaajkunaj tiʼ Jéeoba (testigo de Jehová) ku bin u xíimbalt u yéet j-jaajkunajiloʼob kʼojaʼanoʼob taʼaytak u kíimloʼobeʼ, ku yaʼalik: «Le nojoch yaabilaj k-uʼuyik yoʼolal le máax kʼojaʼanoʼ le kun péekskoʼon utiaʼal k-áant u yuʼububa maas chan maʼalobil». Wa ka tuukul tiʼ le máax kʼojaʼan maʼ tiʼ le bix tsʼoʼok u pʼáatloʼ yaan u yáantkech bey xan letiʼ. Yvonne, utúul koʼolel tsʼoʼok u kanáantik mejen paalaloʼob yaan cáncer tiʼobeʼ, ku yaʼalik: «U yojéeltik máak jeʼel u páajtal u yáantik le máaxoʼob kʼojaʼanoʼob utiaʼal maʼ u yuʼubkoʼob bey mix baʼal u beelaloʼobeʼ ku yáantkoʼon utiaʼal maʼ u jach lúubul k-óol ken k-il bix u bin u pʼáatloʼob».

Chʼenxikintoʼob

Yaan máaxoʼobeʼ kex jach u yaabiltmoʼob le máax taʼaytak u kíimiloʼ, maʼ u kʼáatoʼob tʼaan tu yéeteliʼ. ¿Baʼaxten? Tumen maʼ tu kaxtikoʼob baʼax ken u yaʼaloʼobtiʼ. Baʼaleʼ, Anne-Catherine, utúul koʼolel maʼ sen úuch u kanáant utúul u amiga jach taʼaytak u kíimileʼ, ku yaʼalikeʼ yaan horaeʼ maʼ tsa ka tʼaanak máakiʼ. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Maʼ chéen yéetel baʼax k-aʼalik jeʼel k-líiʼsik u yóol le máax kʼojaʼanoʼ tak yéetel baʼaxoʼob k-beetik, jeʼex ka k-natsʼ upʼéel silla utiaʼal k-kutal tu yiknal, k-chintal k-uʼuy baʼax ku yaʼalik, k-machik u kʼab yéetel wa taak k-okʼoleʼ maʼalob ka okʼolnakoʼon... tumen tuláakal lelaʼ yaan u yeʼesik jach k-yaabiltmaj».

Maʼ xaaneʼ, le máax kʼojaʼanoʼ kʼaʼabéet xan u yokʼol yéetel u yaʼalik bix u yuʼubikuba. Baʼaleʼ maʼ xaaneʼ maʼ tu beetik tumen u yojel jeʼel u meentik u yuʼubikuba jelaʼanil u láakʼtsiloʼob yéetel u amigoʼob yanoʼob tu yiknaloʼ. Le máaxoʼob xan yanoʼob tu yiknaloʼ ku tuklikoʼobeʼ maas maʼalob maʼ u tʼaanoʼob tiʼ baʼax chiʼichnakkúuntik le kʼojaʼanoʼ yéetel maʼ u yaʼalikoʼobtiʼ jach bix yanil. ¿Baʼax jeʼel u yúuchul wa ku beetkoʼob beyaʼ? Utúul doctora ku atendertik máakoʼob taʼaytak u kíimloʼobeʼ ku yaʼalikeʼ u taʼakik máak u jaajil tiʼ le máax kʼojaʼanoʼ «ku beetik u pʼáatal minaʼan u muukʼil tiʼ máak utiaʼal u yaʼalik tiʼ jach bix yanil mix utiaʼal u yáantik u aktáant le kʼojaʼanil ku muʼyajtikoʼ». Le oʼolaleʼ wa le máax kʼojaʼan u kʼáat tʼaan tiʼ jach bix yanil yéetel maʼ xaaneʼ tak tiʼ bukaʼaj kʼiinoʼob pʼáatal tiʼeʼ, unaj u chaʼabaltiʼ.

Úuchjeakileʼ yanchaj máakoʼob meyajtik Dioseʼ, le ka tu yojéeltoʼob taʼaytak u kíimloʼobeʼ, tu yaʼaloʼob tiʼ Jéeoba Dios bix u yuʼubikubaʼob. Bey tu beetil rey Ezequías, le yaan 39 jaʼaboʼob tiʼ ka tu yojéeltaj jach taʼaytak u kíimloʼ (Isaías 38:9-12, 18-20). Bey túun xan le máaxoʼob kʼojaʼanoʼob taʼaytak u kíimloʼoboʼ unaj u chaʼabaltiʼob u yeʼeskoʼob jach bix u yuʼubikubaʼob yoʼolal bix yaniloʼob. Maʼ xaaneʼ ku yaatal tu yóoloʼob tumen maʼ kun béeytal le baʼax u tukulmoʼoboʼ, jeʼex u yantal u paalaloʼob, u yilkoʼob u nuuktal u yáabiloʼob wa u maas meyajtikoʼob Dios. Maʼ xaaneʼ saajkoʼob xan maʼ u bin ilbiloʼob tumen u láakʼtsiloʼob wa tumen u amigoʼob tumen maʼ u yojloʼob baʼax jeʼel u yaʼalikoʼobeʼ (Job 19:16-18). Maʼ xaaneʼ saajkoʼob u pʼáatal maʼ tu páajtal u beetkoʼob mix baʼal tu juunaloʼob, wa u kíimloʼob chéen tu juunal yaniloʼob.

 Anne-Catherineeʼ ku yaʼalik xan: «Kʼaʼabéet k-jach chʼenxikintik baʼax ku yaʼalik le máax kʼojaʼanoʼ, maʼ k-juzgartik yéetel maʼ k-aʼaliktiʼ maʼ jaaj le baʼax ku tuklik kun úuchul tiʼoʼ. Le kʼaʼabéet k-beetik wa k-kʼáat ojéelt jach bix u yuʼubikuba, baʼax u kʼáat ka k-beete, baʼaxoʼob chiʼichnakkúuntik yéetel baʼaxoʼob u tukulmaj u beetik kaʼach».

Yaan baʼaxoʼob maʼ unaj u tuʼubultechiʼ

Maʼ xaaneʼ tumen jach chiʼichnakech yoʼolal le talamil ku aktáantik le máax kʼojaʼanoʼ —maʼ xaaneʼ yoʼolal le tratamiento ku tsʼaʼabaltiʼoʼ— jeʼel tak u tuʼubultech letiʼe kʼojaʼan unaj u chʼaʼatuklik bix u kʼáat ka tsʼaʼakakoʼ.

Yaan tuʼuxoʼobeʼ, le láakʼtsiloʼoboʼ maʼ u kʼáatoʼob ka u yojéelt le kʼojaʼan jach bix yaniloʼ, yéetel maʼ tu chaʼikoʼobtiʼ u chʼaʼatuklik bix u kʼáat ka tsʼaʼakak. Baʼaleʼ tuláakʼ tuʼuxoʼobeʼ yaanal baʼax ku beetaʼal. Jerry, utúul enfermeroeʼ, ku yaʼalik: «Yaan kʼiineʼ, le máaxoʼob ku taal u xíimbaltoʼob le máax kʼojaʼanoʼ chéen ichiloʼob ku tsikbaloʼob, maʼatech u chʼaʼikoʼob en cuenta le máax kʼojaʼanoʼ». Le máaxoʼob beetik beyaʼ maʼ táan u yeʼeskoʼob tsiikil tiʼ le kʼojaʼanoʼ.

Maʼ unaj xan u tuʼubultoʼoneʼ le máax kʼojaʼanoʼ yaan kʼiineʼ maʼatech u peʼertik u esperanzai u yutstal. Teʼ tuʼuxoʼob yaan nuʼukuloʼob jach maʼalobtak utiaʼal u tsʼaʼakal máakoʼ, le máaxoʼob kʼojaʼanoʼoboʼ ku yuʼubkoʼob maas yaan esperanza u kaxkoʼob upʼéel maas maʼalob tratamiento. Michelle, utúul koʼolel tsʼoʼok u kanáantik u maama yaan cáncer tiʼeʼ, ku yaʼalik: «Wa in maama u kʼáat u kaxt uláakʼ tratamiento wa ka xiʼik yiknal yaanal doctoreʼ, kin wilik in wáantik. In wojleʼ maʼ xaaneʼ maʼ kun utstal, baʼaleʼ ken tsikbalnaken tu yéeteleʼ maʼ tin luʼsik le esperanza yantiʼoʼ».

Baʼaleʼ ¿kux túun wa jach upuliʼ minaʼan esperanza u yutstal? Maʼ u tuʼubultecheʼ le máaxoʼob kʼojaʼanoʼob taʼaytak u kíimloʼoboʼ kʼaʼabéet u tʼaanoʼob yoʼolal le kíimiloʼ yéetel tiʼ baʼax u kʼáatoʼob ka beetaʼak. Le ka tʼaanaj tu yoʼolal lelaʼ, Georges, le máax tiʼ tsʼoʼok k-yáax tʼaanoʼ, tu yaʼalaj xan: «Wa natsʼaʼan u kʼiinil u kíimil le máax kʼojaʼanoʼ kʼaʼabéet k-aʼaliktiʼ. Beyoʼ yaan u páajtal u yilik baʼax u kʼáat ka beetaʼak, yéetel leloʼ yaan u yáantaj le ken kʼuchuk le kʼiin jeʼeloʼ. U páajtal u beetik le baʼaxoʼob tsʼoʼok k-aʼalikaʼ, yaan u yáantik le máax kʼojaʼan utiaʼal u yuʼubik tsʼoʼok u beetik tuláakal baʼax kʼaʼabéet yéetel utiaʼal maʼ u yuʼubik táan u pʼatik u maasil meyaj tiʼ u paalaloʼob».

U jaajileʼ, maʼ chéen chʼaʼabil u tʼaan máak tiʼ baʼaloʼob beyaʼ. Baʼaleʼ wa ka beetkeʼ yaan u yantaltech u páajtalil a waʼalik tiʼ le kʼojaʼan jach baʼax ka wuʼuyik tu yoʼolaloʼ. Le máax kʼojaʼan xanoʼ maʼ xaaneʼ taak u yutskíintik wa baʼax talmil yantiʼ yéetel wa máax bey xan u kʼáatik ka perdonartaʼak. U beetik beyaʼ, ku yáantaj utiaʼal ka u bisuba maas maʼalob yéetel le máax yaan talamil kaʼach tiʼoʼ.

Líiʼs u yóol tu tsʼook u kʼiiniloʼob u kuxtal

¿Bix jeʼel a líiʼsik u yóol utúul máax jach taʼaytak u kíimleʼ? Le doctora Ortiz, tiʼ máax tsʼoʼok k-yáax tʼaaneʼ, ku yaʼalik: «Chaʼa u yaʼalik le u tsʼook baʼaloʼob u kʼáat ka beetaʼakoʼ. Jach chʼenxikint baʼax ken u yaʼale. Yéetel wa ku páajtaleʼ beet le baʼax ken u yaʼaloʼ. Baʼaleʼ wa maʼ kun páajtaleʼ, aʼal xan tiʼ».

Baʼax maas u kʼáat utúul máax u kaʼaj kíimleʼ, letiʼe u tʼaan yéetel le máaxoʼob u yaabiltmajoʼ. Georges ku yaʼalik: «Kʼaʼabéet k-áantik le máax kʼojaʼan utiaʼal ka tʼaanak tu yéeteloʼoboʼ, kex tak chéen u chan súutuk ka tʼaanak tu yéeteloʼob wa jach tsʼoʼok u pʼáatal minaʼan u muukʼ». Kex tak chéen tiʼ teléfono ka tʼaanak tu yéeteloʼobeʼ yaan u líikʼil u yóoloʼob yéetel yaan u páajtal u múul oraroʼob. Christina, utúul koʼolel kajaʼan Canadá, óoliʼ u puul úuchik u kíimil óoxtúul máaxoʼob jach u yaabiltmeʼ, ku yaʼalik: «Jeʼex u bin u náatsʼal u kʼiinil u kíimloʼobeʼ, ku maas kʼaʼabéettal u orar máak tu yéeteloʼob».

¿Saajkech wa u joʼopʼol a wokʼol tu táan le kʼojaʼanoʼ? Wa beyoʼ, maʼ a tuklik, tumen ken okʼolnakecheʼ táan xan a tsʼáaik tiʼ le kʼojaʼan u páajtalil u líiʼsik a wóoloʼ. Le libro The Needs of the Dying ku yaʼalik: «Upʼéel baʼax jach ku kʼuchul tu puksiʼikʼal máakeʼ letiʼe u líiʼsaʼal u yóol tumen le máax táan u kíimiloʼ, yéetel ken u beet lelaʼ le máax kʼojaʼanoʼ maʼalob xan u yuʼubikuba». Le máax kʼojaʼan tsʼoʼok u jach kanáantaʼaloʼ, ken u líiʼs u yóol wa máaxeʼ ku yuʼubik ku kaʼa kʼuchul  u beetuba taatatsil, maamatsil wa amigoi tiʼ le máax ku líiʼsik u yóoloʼ.

U jaajileʼ yaan baʼaxoʼob jeʼel u beetik maʼ a wantal yéetel le kʼojaʼan tu tsʼook u yorailoʼob u kuxtaloʼ. Baʼaleʼ wa ku páajtal a wantal tu yiknal teʼ hospital wa tu yotochoʼ, mach u kʼab le súutukil táan u kíimloʼ. U beetaʼal beyaʼ ku tsʼáaik xan tuʼux u yaʼalik máak tiʼ bukaʼaj u yaabiltmi. Kex le máax kʼojaʼan bey maʼ táan u yuʼubik baʼax ka waʼaliktiʼeʼ, aʼaltiʼ bukaʼaj a yaabiltmi yéetel yantech u esperanzai a kaʼa ilikabaʼex ken kaʼa kuxkíintaʼak (Job 14:14, 15; Beetaʼanoʼob [Hechos] 24:15).

Wa ka beetik jeʼex tsʼoʼok k-ilkaʼ, maʼ kun yaatal a wóol ikil a tuklik yaan baʼax maʼ ta beetaj tu yoʼolaliʼ. Tsʼoʼoleʼ, jach yaan u líikʼil a wóol ken a kʼaʼajs le u tsʼook súutukiloʼob ta máansaj tu yéeteloʼ. Bey túunoʼ yaan a kʼuchul a beetaba jeʼex utúul maʼalob amigo ku líiʼsik u yóol yéetel ku yáantik utúul máax u yaabiltmaj tu kʼiiniloʼob táan u muʼyajeʼ (Proverbios 17:17).

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 19]

Wa ka tuukul tiʼ le máax kʼojaʼan maʼ tiʼ bix tsʼoʼok u pʼáatleʼ, yaan u yáantkech bey xan letiʼ

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 18]

Tuukulnen tiʼ le jatsʼuts baʼaxoʼob u máansmaj ichil u kuxtal le máax kʼojaʼanoʼ, maʼ tiʼ le bix u yilaʼal bejlaʼoʼ

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 21]

Upʼéel bix jeʼel u yeʼesaʼal tsiikil tiʼ le máax kʼojaʼanoʼ Yaʼab tuʼuxoʼobeʼ táan yilaʼal ka respetartaʼak le derecho yaan tiʼ máax kʼojaʼan taʼaytak u kíimil utiaʼal ka beetaʼak le baʼax u kʼáatoʼ. U tsʼíibtik máak baʼax tratamientoi u kʼáateʼ jach ku yáantaj utiaʼal ka beetaʼak baʼax u kʼáat yéetel utiaʼal u páajtal u kíimil tu yotoch wa tiʼ upʼéel kúuchil tuʼux jeʼel u kanáantaʼaleʼ.

Le baʼaxoʼob ku tsʼíibtik máakoʼ ku yáantaj utiaʼal:

• U naʼatkuba le doctoroʼob yéetel u láakʼtsiloʼob le kʼojaʼanoʼ

• Utiaʼal maʼ u jach chiʼichnaktal le familia ikil u tuklik baʼax unaj u beetkoʼoboʼ

• Maʼ u tsʼaʼabal tiʼ le kʼojaʼan upʼéel tratamiento maʼ u kʼáatoʼ, jach koʼoj, chéen kunel wa chéen yaan u beetik u muʼyaj

Ken u tsʼíibt máak baʼax u kʼáateʼ kʼaʼabéet u yilik u tsʼáaik:

• U kʼaabaʼ le máax kun tʼaan tu yoʼolal wa maʼ tu páajtal u beetik letiʼoʼ

• Le tratamientoʼob u kʼáat ka tsʼaʼabaktiʼoʼ wa le maʼ u kʼáat ka tsʼaʼabaktiʼ wa yaniliʼi u kíimleʼ

• Wa ka páatakeʼ, maʼalob xan ka u tsʼáa u kʼaabaʼ utúul doctor u yojel baʼax u kʼáat le máax kʼojaʼanoʼ