Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

Ia Talisapaia le Timu

Ia Talisapaia le Timu

Ia Talisapaia le Timu

TIMU! O le ā la tatou mea e fai pe a leai se timu? O le mea moni, pe a tetele timuga e ono tupu ai ni lologa mataʻutia. E lē gata i lea, o tagata e nonofo i vaipanoa e mālūlū, o tau e tele ina timu, e latou te lē fiafia i le timu. (Esera 10:9) Ae faapefea le faitau miliona o loo onosaia le vevela, ma mugālā i le tele o taimi? Pe a oo la ina timu, e lagona ai lava le faafouina!

O le tulaga lenā na iai i nuu o le Tusi Paia, e pei o nuu tutotonu o Asia Itiiti, le vaipanoa sa talaʻi ai le aposetolo o Paulo. A o iai o ia i inā, na faapea atu Paulo i tagata Lukaonia anamua: “Na ia [le Atua] saunia se molimau i mea lelei na ia faia, auā na ia foaʻi mai le timu mai le lagi ma fuata o le tau, na foaʻi mai foʻi le anoanoaʻi o meaʻai ma ua tutumu ai o outou loto i le olioli.” (Galuega 14:17) Mātau na taʻua muamua e Paulo le timu, auā a leai se timu e lē mafai ona ola se mea ma e leai foʻi se “fuata o le tau.”

E tele faamatalaga o loo i le Tusi Paia e faatatau i le timu. O upu Eperu ma Eleni mo le timu, e sili atu i le faaselau ona aliaʻe i le Tusi Paia. Pe e te fia iloa atili e faatatau i lenei meaalofa mataʻina o le timu? Ae i le taimi e tasi, pe e fia faamalosia lou faatuatua i le saʻo faasaienisi o le Tusi Paia?

Faamatalaga a le Tusi Paia i le Timu

Sa taʻua e Iesu se sauniuniga tāua e faalagolago i ai le mauaina o le timu. Na fetalai Iesu, “O lo outou Tamā o i le lagi, o lē na te faaoso lona lā i ē amioleaga ma ē amiolelei, ma faatotō mai le timu i ē amiotonu ma ē amiolētonu.” (Mataio 5:45) Pe na e mātauina na muamua taʻua e Iesu le lā a o ia leʻi taʻua le timu? E talafeagai lenā tulaga auā e lē gata e maua ai meaʻai a laau mai le lā, ae e faagaoioi ai le taamilosaga o le suāvai. Ioe, o le aasa mai le lā e māfua ai ona liu ausa ma toe liu suāvai ai le tusa ma le 100,000 kupita maila o le sami, i tausaga taʻitasi. Ona o Ieova le Atua o ia na faia le lā, ua tatau ai ona taʻua o ia o lē faaliu ausa le suāvai e faia ai le timu.

O loo faamatala mai e le Tusi Paia le faataamilosaga o le vai, e faapea: “E aveina aʻe [e le Atua le] . . . vai; e totō ifo le ua e sui aʻi lona ausa, e mauluulu mai ai i ao; e totō tele mai ai i luga o tagata.” (Iopu 36:26-28) I le faitau afe o tausaga talu ona tusia nei upu moni faasaienisi, ua tele le taimi o taumafai tagata e malamalama i le faataamilosaga o le vai. O loo faapea mai le tusi Water Science and Engineering, “E oo mai i aso nei, e lē o iloa lelei po o le ā le auala o loo faia aʻe ai le matāua.”

Ua iloa e saienitisi e faia aʻe matāua mai vai ninii o loo maua ai le puao, ma o nei vai ninii taʻitasi e ao ona faateleina lona telē pe faamiliona pe sili atu foʻi, ina ia maua ai se matāua se tasi. O se faiga e lavelave ma e ono tele ni itula e alu ai. Na faapea mai le tusi faasaienisi o le Hydrology in Practice: “E tele faamatalaga i le auala e tutupu aʻe ai vai ninii nei e faia aʻe ai le ao, ina ia avea ma matāua, ma o saʻiliʻiliga atili i le auala e tupu ai lenei mea, o loo faaauau pea ona uaʻi atu i ai le ʻausuʻesuʻe.”

Sa mafai ona fesili atu Lē na faia mea uma e aofia ai ma le timu i lana auauna o Iopu e faapea: “E ai ea se tamā o le ua? po o ai ua fanaua le suāsau? O ai ea ua tuuina atu le poto i totonu o [faaputuga ao]? . . . O ai na te mafaia ona faitau o ao i lona poto? Po ai foʻi na te mafaia ona liligi ifo o fagu o le lagi?” (Iopu 38:28, 36, 37) I le 3,500 tausaga mulimuli ane ai, o loo faaauau pea ona iso saienitisi i nei fesili faigatā.

O Fea e Amata Mai ai le Taamilosaga o le Vai?

Sa aʻoaʻo e faifilosofia Eleni, o le puna mo vaitafe e lē o le timu ae o le suāsami e alu atu i lalo o le eleele, ma toe foʻi atu i luga o mauga ma avea ai ma vai fou e puna aʻe. Sa faapea mai le ʻauatamamai, sa talitonu Solomona i lenā tulaga. Tagaʻi foʻi i faamatalaga faagaeeina a Solomona e faapea: “O loo tafe ifo vaitafe uma i le sami; ae lē tumu ai le sami; o le mea e tafe mai ai vaitafe, e toe foʻi atu ia i ai.” (Failauga 1:7) Pe na uiga atu le tala a Solomona e faapea, o loo taʻi atu le suāsami i totonu o mauga ma avea ai ma puna o vaitafe? Ina ia taliina lenā fesili, seʻi o tatou iloiloina le mea na talitonu ai tagata mai le vaipanoa o Solomona e faatatau i le faataamilosaga o le vai. Pe na fafau aʻe i ni tala lē moni?

E itiiti ifo i le selau tausaga talu le vaitaimi o Solomona, ae faaalia atu loa e le perofeta a le Atua o Elia lona poto e faatatau i le itu o le a paʻū i ai le timu. I ona aso, e sili atu i le tolu tausaga o matuā aafia le eleele i le mugālā. (Iakopo 5:17) Ua faaoo atu e Ieova le Atua lenei mala i ona tagata ona ua latou teena o ia ae tapuaʻi i le atua o le timu o Kanana, o Paala. Ae na fesoasoani Elia i tagata Isaraelu ina ia salamō, o lea ua ia sauni ai e tatalo mo le timu. A o ia tatalo, na fesili atu Elia i lē na fesoasoani iā te ia, e “vaavaai i tai.” Ina ua faailoa atu iā Elia “ua alu aʻe i le sami si ao itiiti e pei o se alofilima o se tagata,” na ia iloa ai ua taliina lana tatalo. E leʻi umi, ae “faamalumalu ifo le lagi i ao ma le savili; ua tele lava le timu.” (1 Tupu 18:43-45) Sa faaalia e Elia lona malamalama i le faataamilosaga o le vai. Sa ia iloa, o le a iai ao i luga aʻe o le sami ma uunaʻi atu e matagi agaʻi i sasaʻe i le Nuu o le Folafolaga. E oo mai i le asō, o le auala lenā o loo maua ai le timu.

I le tusa ma le selau tausaga talu mai le taimi na tatalo ai Elia mo se timu, sa faamamafa mai ai e se faifaatoʻaga agamalu e igoa iā Amosa, se faamatalaga tāua e faatatau i le puna o le faataamilosaga o le suāvai. Sa faaaogā e le Atua Amosa e vavalo faasaga i tagata Isaraelu, ona o lo latou faapologaina o ē matitiva ma le tapuaʻia o atua sesē. Na timaʻi atu Amosa ia latou ‘saʻili iā Ieova, latou te ola ai’ pe afai e latou te mananaʻo e sao mai le aao o le Atua. Ona faamalamalama atu lea e Amosa, e na o Ieova lava e tatau ona tapuaʻia auā o ia na Faia mea uma, “o Lē na te valaauina le suāsami o le sami, ma liligi ifo ai i le fogāeleele.” (Amosa 5:6, 8) Mulimuli ane toe taʻua e Amosa lenā manatu mataʻina e faatatau i le faataamilosaga o le suāvai ma le itu e agaʻi i ai. (Amosa 9:6) Sa faaali mai e Amosa o le sami o le puna autū lea o le timu i le lalolagi.

Sa faamaonia e le saienitisi o Edmond Halley lenā manatu i le 1687. Peitaʻi, sa umi se taimi faatoʻā talia e isi faamaoniga a Halley. O loo faapea mai le Encyclopædia Britannica Online, “O le manatu e iai se faataamilosaga i totonu o le Lalolagi, lea e oo atu ai le suāsami i tumutumu o mauga ma toe tafe mai ai, sa taatele seʻia oo atu i le amatamataga o le senituri lona 18.” I aso nei, ua malamalama le toʻatele i le mea moni e faatatau i le itu e agaʻi i ai le faataamilosaga o le suāvai. O loo faapea atili mai lenā faamatalaga: “E liu ausa le suāsami, ma faaputuputu i luga i ao, ona toe paʻū mai lea i le lalolagi o le timu, ma oo ina toe tafe mai i vaitafe ma toe foʻi atu i le sami.” Ua manino mai la, o faamatalaga a Solomona e faatatau i le taamilosaga o le timu, ua tusia i le Failauga 1:7, e faasino atu i le faataamilosaga lea e aofia ai ao ma le timu.

O le ā e Uunaʻia Oe e Fai?

O lea la, ua leva ona faamatala mai ma le saʻo e tusitala eseese o le Tusi Paia le faataamilosaga o le vai, ma o se tasi lea o faamaoniga mataʻina, o le Tusi Paia e faagaeeina e Lē na faia mea uma, o Ieova le Atua. (2 Timoteo 3:16) O le mea moni, ua faaleagaina e tagata le lalolagi, lea ua aafia ai le tulaga paleni o le tau, lea ua māfua ai ona tutupu lologa mataʻutia i isi vaipanoa ae mugālā isi vaipanoa. Ae ua leva ona folafola mai e Ieova le Atua Lē na faia le taamilosaga o le suāvai, o le a ia “faafanoina . . . i latou o loo faaleagaina le laueleele.”—Faaaliga 11:18.

O lea la, e faapefea ona faaalia lou talisapaia mo meaalofa a le Atua, e pei o le timu? E mafai ona faaalia lou talisapaia e ala i le suʻesuʻeina o lana Afioga, le Tusi Paia, ma faaaogā mea ua e aʻoaʻoina i lou olaga. Ona e maua lea o le faamoemoe e sao atu i le lalolagi fou a le Atua, lea o le a mafai ai ona e olioli e faavavau i meaalofa uma a le Atua. Auā o “meaalofa lelei uma ma mea uma e atoatoa ona lelei” e mai le Puna o le timu, o Ieova le Atua lea.—Iakopo 1:17.

[Siata/​Ata i le itulau 16, 17]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

LIU SUĀVAI

VAI E TAFE ESE

VAI MAI LAAU

LIU AUSA

TIMU

VAI I LE ELEELE

[Ata i le itulau 16]

A o tatalo Elia, na vaavaai lana auauna “i tai”