Mme Isụn̄utom Ẹkekwọrọ Ikọ Ẹkesịm M̀mọ̀n̄ ke Edem Usiahautịn Asia?

IKỌYỌHỌKE isua 30 tọn̄ọ Jesus akakpa, apostle Paul ama ewet ete ke ẹma ẹkwọrọ eti mbụk ẹnọ “kpukpru edibotn̄kpọ” ke idak ikpaenyọn̄. (Colossae 1:23) Ufọn idụhe ndida ikọ esie ke ata ata usụn̄, nte n̄kpọ eke ọwọrọde ke kpukpru owo emi ẹkedude uwem ini oro ẹma ẹkop eti mbụk. Edi ikọ Paul ọkọwọrọ ke mme isụn̄utom Christian ẹma ẹnen̄ede ẹkwọrọ ikọ ke ikpehe ererimbot emi ẹkefiọkde ini oro.

Edi mmọ ẹkekwọrọ ikọ ẹkesịm m̀mọ̀n̄? N̄wed Abasi ọdọhọ ke nsụn̄ikan̄ mbubehe ama anam Paul ọkwọrọ ikọ ekesịm Italy emi okodude ke edem usoputịn. Uko uko isụn̄utom emi ama oyom ndikwọrọ ikọ n̄ko ke Spain.—Utom 27:1; 28:30, 31; Rome 15:28.

Edi nso kaban̄a edem usiahautịn? Akpa mme Christian ẹkekwọrọ ikọ ẹkesịm m̀mọ̀n̄ ke Edem Usiahautịn Asia? Nnyịn itịmke ifiọk sia Bible itịn̄ke n̄kpọ iban̄a emi. Nte ededi, ekeme ndikpa fi idem ndifiọk ke mme anyamurua ẹma ẹsito Mediterranean ẹkenam mbubehe ke Edem Usiahautịn Asia ke n̄kpọ nte tọsịn isua iba emi ẹkebede. Emi owụt ke mme owo ẹma ẹsika edem usiahautịn, kpa ye oro nnyịn mîfiọkke ebiet oro mme isụn̄utom Christian ẹkekwọrọde ikọ ẹketre.

Se Alexander Akakpade Ọkpọn̄

Akwa Alexander ama akan mme obio oro ẹkedude ke edem usiahautịn, ọtọn̄ọ ke Babylonia ye Persia tutu ebe ekesịm Punjab ke edem edere India. Isan̄ emi ama anam mbon Greece ẹmehe ye mbeninyan̄ emi ọtọn̄ọde ke inua Akpa Euphrates, ke Itụn̄ Inyan̄ibom Persia, esịm inua Akpa Indus.

Ikebịghike ẹma ẹsida mme ufuọn̄n̄kpọ ye incense  ẹsan̄a ke Ididuot Inyan̄ ẹbe Inyan̄ibom India ẹdi obio ukara Greece. Mbonurua India ye Arabia ẹketọn̄ọ ndisinyam mme n̄kpọ emi. Edi ke ini ubon mme Ptolemy oro ẹkekarade Egypt, ẹkedide ẹdifiọk nte ukwọedịm esitiede, mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ nditiene nsan̄a Inyan̄ibom India mbe n̄kanam mbubehe.

Ofụm esiwọrọ oto usụk n̄kan̄ usoputịn kpukpru ini ke inyan̄ibom oro, ọtọn̄ọde ke May esịm September, ndien emi esinam nsụn̄ikan̄ ekeme ndisio ke inua Ididuot Inyan̄ mbe ke usụk usụk mbeninyan̄ Arabia mîdịghe aka usụk usụk India nnennen nnennen. Ofụm emi esiwọrọ ke n̄kan̄ eken ke November esịm March, ndien emi esinam ẹkeme ndisio nnyọn̄ ndi. Mme awatinyan̄ Arabia ye India ẹma ẹnen̄ede ẹmehe ye ofụm emi sia mmọ ẹma ẹsida ikpọketo cassia, cinnamon, nard, ye ntokon ẹbe Ididuot Inyan̄, ẹkaka, ẹnyọnyọn̄ọ, ke ata ediwak isua.

Inyan̄ Oro Ẹkesisan̄ade Ẹka Alexandria ye Rome

Ke ini mbon Rome ẹkekande mme obio oro mme andikada itie Alexander ẹkekarade, Rome ama akabade edi akpan ebiet oro ẹkesinyamde mme n̄kpọuto oro ẹketode Edem Usiahautịn ẹdi—utọ nte nnụkenen Africa, incense ye myrrh Arabia, ufuọn̄n̄kpọ ye mme ọsọn̄urua itiat India, ye silk China. Nsụn̄ikan̄ emi ẹdade mme utọ n̄kpọurua oro ẹdi ẹkesibehe ke akpan esụk iba emi ẹdude ke mben Ididuot Inyan̄ Egypt—oro edi, Berenice ye Myos Hormos. Ẹkesisan̄a obot obot ẹto Coptos, emi odude ke mben Nile, ẹka esụk mbiba emi.

Ẹkesida n̄kpọurua ke Coptos ẹto Nile, emi mbon Egypt ẹkesimade ndisan̄a, ẹka Alexandria, ẹnyụn̄ ẹdọn̄ mmọ do ke nsụn̄ikan̄ ẹda ẹka Italy ye mme ebiet en̄wen. Usụn̄ en̄wen ekedi ndisan̄a edịk oro adade Ididuot Inyan̄ ekeyịri ye Akpa Nile emi ekperede Suez eyomfịn. Nte ededi, Egypt ye mme esụkmbehe Egypt ẹma ẹkpere mme idụt oro Jesus ọkọkwọrọde ikọ ndien ikọsọn̄ke ndito mme obio emi n̄ka Egypt.

Strabo eyen Greece emi ekedide ekpepn̄kpọ mban̄a isọn̄ ke n̄kpọ nte tọsịn isua iba emi ẹkebede, ọdọhọ ke eyo imọ, ke nsụn̄ikan̄ Alexandria 120 ẹma ẹsisio kpukpru isua ke Myos Hormos ẹka urua ke India. Enyene n̄wed uwat inyan̄ kiet oro ẹkewetde ke n̄kpọ nte tọsịn isua iba emi ẹkebede oro odude edisịm emi. Etie nte anyamurua eyen Egypt emi ọfiọkde usem Greek ekewet n̄wed emi man an̄wam ekemmọ mbonurua. Nso ke ikeme ndikpep nto n̄wed eset emi?

Ẹsiwak ndikot n̄wed emi ke enyịn̄ usem Latin esie emi edide Periplus Maris Erythraei (Ndiwat N̄kanade Inyan̄ Erythrae), ndien enye etịn̄ aban̄a usụn̄isan̄ mmọn̄ emi ọniọn̄de ke ata ediwak  tọsịn kilomita ọtọn̄ọde ke edem usụk Egypt tutu ko ke Zanzibar. Amaedi ke edem usiahautịn, ewetn̄wed oro etịn̄ nte usụn̄ oyomde, mme itie uyịri ubom, ikpọ ufọkurua, mme n̄kpọurua, ye nte mme owo ẹkesinamde n̄kpọ ke edem usụk mbeninyan̄ Arabia, osụhọde esịm edem usoputịn mbeninyan̄ India tutu esịm Sri Lanka onyụn̄ afiak ọdọk edem usiahautịn mbeninyan̄ India tutu ko ke Ganges. In̄wan̄-in̄wan̄ usụn̄ oro ẹtịn̄de n̄kpọ ke n̄wed emi anam ẹnịm ke andiwet ama aka kpukpru ebiet oro enye etịn̄de aban̄a mi.

Mbon Edem Usoputịn Oro Ẹkedude ke India

Ke India, ẹkesikot mme anyamurua oro ẹtode edem usoputịn Yavana. N̄wed oro Periplus ọdọhọ ke kiet ke otu ebiet oro ẹkewakde ndika ke n̄kpọ nte tọsịn isua iba emi ẹkebede ekedi Muziris, emi ekperede utịt utịt edem usụk India. * Mme uto Tamil, emi ẹkewetde ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua ikie eyo nnyịn, etịn̄ aban̄a mme anyamurua emi ndien ndien. Uto kiet ọdọhọ ete: “Ata ndiye nsụn̄ikan̄ mme Yavana ẹma ẹda gold ẹdi ẹnyụn̄ ẹda ntokon ẹnyọn̄ọ, ndien Muziris esịn etiti.” Ke uto en̄wen, ẹkpek ọbọn̄ edem usụk India ẹte ọn̄wọn̄ enem-ufuọn̄ wine oro mme Yavana ẹkedade ẹdi. Ndusụk ke otu n̄kpọurua mbon Edem Usoputịn oro mme owo ẹkemade ndidep ke India ẹkedi akrasi, ukwak, eme, ye ọfọn̄.

Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹmekụt ediwak uyarade ke mbon Edem Usoputịn ẹma ẹsida n̄kpọurua ẹka India. Ke uwụtn̄kpọ, ke Arikamedu emi odude ke usụk n̄kan̄ usiahautịn mbeninyan̄ India, mme n̄kpọ oro ẹkụtde esịne mme usiọn̄ otu wine Rome ye mme usan oro ẹwetde enyịn̄ oboteso oro akanamde mmọ ke Arezzo ke ufọt ufọt Italy. Ewetn̄wed kiet ọdọhọ ete: “Ke ini anam ndụn̄ọde eyomfịn osion̄ode mbai usiọn̄ ke ntan Itụn̄ Inyan̄ibom Bengal emi ẹwetde enyịn̄ oboteso emi ufọk ufọp eso esie odude ke mbọhọ Arezzo, emi esinam enye enen̄ede ekere n̄kpọ.” Ediwak okụk gold ye silver Rome, oro ẹkedịpde, emi ẹkụtde ke edem usụk India ẹsọn̄ọ n̄ko ke mme obio mbọhọ Mediterranean ẹma ẹsinyam urua ke India. Ẹkenam ediwak okụk emi ke n̄kpọ nte tọsịn isua iba emi ẹkebede, ndien ndise Augustus, Tiberius, ye Nero emi ẹkedide ikpọ ndidem Rome ẹdu ke mme okụk emi.

N̄wed ndise obio eset emi osụk odude esịm emi owụt ke mbon Rome ẹma ẹnyene mme ebiet emi ẹkesidụn̄de ẹnyam urua ke edem usụk India. Temple Augustus ke Muziris odu ke n̄wed ndise obio oro ẹdiọn̄ọde nte Ndutịm Peutinger—emi ẹdọhọde ke owụt nte Obio Ukara Rome eketiede ke n̄kpọ nte isua tọsịn iba oro ẹkebede.  N̄wed oro ẹkotde Rome’s Eastern Trade: International Commerce and Imperial Policy, 31 BC–AD 305, ọdọhọ ke “mbon oro ẹkedude ke idak Obio Ukara Rome kpọt ẹkpekekeme ndibọp orụk ufọk oro, onyụn̄ ọdọhọ ke ekeme ndidi mbon oro ẹkedụn̄de ke Muziris m̀mê mbon oro ẹkesiwakde ndika do ẹkebọp.”

N̄wetnnịm n̄kpọ Rome etịn̄ nte ikpọ owo ukara India ita ke nsụhọde n̄kaha ẹkedide Rome ke eyo ukara Augustus, emi akakarade ọtọn̄ọde ke isua 27 M.E.N. esịm 14 E.N. Ndụn̄ọde kiet oro ẹnamde ẹban̄a n̄kpọ emi owụt ke “ikpọ owo ukara emi ẹkedi ndinam ikpọ mbubehe”—emi ekedide ndinyịme ebiet emi mme owo oro ẹtode nsio nsio ebiet ẹdinamde mbubehe, ebiet emi ẹdibọde tax, ebiet emi isenowo ẹkemede ndidụn̄, ye ntre ntre.

Do, ke tọsịn isua iba emi ẹkebede, mme owo ẹma ẹsiwak ndito Mediterranean n̄ka India. Ikpọkọsọn̄ke Christian emi edide isụn̄utom ke edem edere Ididuot Inyan̄ ndidụk nsụn̄ikan̄ emi edikade India.

Ẹma Ẹbe India?

Edi owo ifiọkke ebiet emi mbubehe akadade mbonurua Mediterranean ye mme akaisan̄ eken eketre ke edem usiahautịn ye ini oro mmọ ẹketọn̄ọde. Edi ẹnịm ke etisịm n̄kpọ nte tọsịn isua iba emi ẹkebede, ke ndusụk mbon edem usoputịn ẹma ẹka ẹyom usụn̄ ẹkesịm Thailand, Cambodia, Sumatra, ye Java.

N̄wed oro Hou Han-Shou (Mbụk Ekperedem Udịm Ubọn̄ Han), emi obụkde se iketịbede ke isua 23 E.N. esịm 220 E.N., etịn̄ ini emi ẹkekade kiet ke otu orụk isan̄ oro. Ke isua 166 E.N., mme isụn̄utom edidem Daqin, emi ekekerede An-tun, ẹma ẹkama se ẹdinọde Akwa Edidem Huan-ti ẹdibehe ke ufọkubọn̄ China. Mbon China ẹkesikot Obio Ukara Rome Daqin, onyụn̄ etie nte Antoninus ke mmọ ẹkesikot An-tun, kpa enyịn̄ ubon Marcus Aurelius, emi ekedide akwa edidem Rome ini oro. Mme ewetmbụk eset ẹkekere ke idịghe ukara ọkọdọn̄ mme isụn̄utom emi, edi ke mme anyamurua edem usoputịn ẹkenam n̄kari man ẹsidep silk nnennen nnennen ẹto China utu ke ndidep udep-udep.

Yak ifiak ibụp ata akpa mbụme nnyịn, Mme nsụn̄ikan̄ eset ẹkeda mme Christian emi ẹkedide isụn̄utom ke n̄kpọ nte tọsịn isua iba emi ẹkebede ẹkesịm m̀mọ̀n̄ ke Edem Usiahautịn Asia? Ndi ẹma ẹsịm India ẹnyụn̄ ẹbe? Ekeme ndidi ntre. Ke akpanikọ, etop mme Christian ama asuana tutu apostle Paul ọdọhọ ke enye ama ‘on̄wụm mfri onyụn̄ ọkọri ke ofụri ererimbot’—oro edi, ke kpukpru ikpehe oro ẹkefiọkde ke ererimbot ini oro.—Colossae 1:6.

[Ikọ Idakisọn̄]

[Ekebe/Ndise ke page 22]

Eseme Akwa Edidem

Ke isua 22 E.N., Akwa Edidem Tiberius eke Rome ama eseme ke ikọt imọ ẹbiat okụk ẹkaha. Se ikataharede inyene obio Rome ekedi emi mmọ ẹkemade ikpọ n̄kpọ ẹkaha, iban mmọ ẹma ẹsinyụn̄ ẹyom ikpọ n̄kpọ mmaidem, ndien emi akanam inyene mmọ akabade edi inyene “isenidụt m̀mê idụt emi ẹsọn̄de ido.” Akwa Pliny, ewetmbụk eyen Rome (emi ekewetde mbụk esie ke isua 23-79 E.N.), ama eseme n̄ko aban̄a utọ atahade emi. Enye ekewet ete: “Mbon Rome ẹma ẹsibiat miliọn sesterces ikie (biliọn naira inan̄ ye ubak) kpukpru isua ke nsụhọde n̄kaha ẹdu uwouwo uwem ẹnyụn̄ ẹdep ikpọ n̄kpọ mmaidem iban mmọ ẹto mbon India, mbon Seres, ye mbon Isuo Arabia.” *

[Ikọ Idakisọn̄]

[Ebiet Ẹdade N̄kpo Ẹto]

Museo della Civiltà Romana, Roma; Todd Bolen/Bible Places.com

[Ekebe/Ndise ke page 23]

Ebiet Emi Mme Anyamurua Ẹkesidade N̄kpọurua

Jesus ama etịn̄ aban̄a “owo urua emi oyomde ndiye pearl.” (Matthew 13:45) N̄wed Ediyarade n̄ko etịn̄ aban̄a “mbonurua” emi ẹkesinyamde ọsọn̄urua itiat, silk, eto eke osiode ufuọn̄, nnụkenen, cinnamon, incense, ye ufuọn̄n̄kpọ India. (Ediyarade 18:11-13) Ẹkesida mme n̄kpọurua emi ẹto edem usiahautịn Palestine. Ẹkesida utọ eto eke enemde ufuọn̄ nte eto sandal ẹto India. Ẹkesida ọsọn̄urua pearl ẹto Itụn̄ Inyan̄ibom Persia, Ididuot Inyan̄, ndien nte andiwet n̄wed oro Periplus Maris Erythraei ọdọhọde, ẹma ẹsida n̄ko ke mbọhọ Muziris ye Sri Lanka. Etie nte pearl emi ẹkedade ẹto Inyan̄ibom India ọkọfọn akan onyụn̄ ọsọn̄ urua akan.

[Ndise obio ke page 20, 21]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Ndusụk usụn̄ urua ke ufọt Rome ye Asia ke n̄kpọ nte tọsịn isua iba emi ẹkebede

Arezzo

Rome

INYAN̄ MEDITERRANEAN

AFRICA

Alexandria

EGYPT

Coptos

Akpa Nile

Myos Hormos

Berenice

Zanzibar

Ididuot Inyan̄

Jerusalem

ARABIA

Akpa Euphrates

BABYLONIA

Itụn̄ Inyan̄ibom Persia

PERSIA

↓ Ukwọedịm edere n̄kan̄ usiahautịn

↑ Ukwọedịm usụk n̄kan̄ usoputịn

Akpa Indus

PUNJAB

Akpa Ganges

Itụn̄ Inyan̄ibom Bengal

INDIA

Arikamedu

Muziris

SRI LANKA

INYAN̄IBOM INDIA (INYAN̄ ERYTHRAE)

CHINA

OBIO UKARA HAN

THAILAND

CAMBODIA

VIETNAM

Sumatra

Java

[Ndise ke page 21]

Nte nsụn̄ikan̄ mbiomo Rome eketiede

[Ebiet Ẹdade N̄kpo Ẹto]

Nsụn̄ikan̄: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.