Anggad Iner ed Bukig so Asabi na Saray Misionero?

NGALNGALI 30 taon kayari impatey nen Jesus, insulat nen apostol Pablo a say maong a balita et nipupulong la ed “amin a pinalsa” diad leksab na tawen. (Colosas 1:23) Aliwa met itan a literal, a singa say kabaliksan to et amin a totoo ed saman a panaon so akadngel la ed maong a balita. Anggaman ontan, malinew so punto nen Pablo: Saray Kristianon misionero et malaknab lan akapanpulong ed kabiangan na mundo a kabkabat ed saman a panaon.

Balet anggad iner kasi asabi ra? Ibabaga na Kasulatan a wala la ray pampasaheron barko ed saman kanian akapanpulong si Pablo ed bandad sagur, ya asabi to ni ingen so Italya. Sayan makpel a misionero et labay to met so manpulong ed España.​—Gawa 27:1; 28:30, 31; Roma 15:28.

Balet, komusta ed biek a direksion? Anggad iner ed bukig so asabi na saray inmunan Kristianon ebanghelisador? Ag-itayo segurado ta anggapoy imbaga na Biblia nipaakar ed saya. Anggaman ontan, nayarin nabigla ka no naamtaan mon arawi manayay saknapen na saray rota na negosyo diad Mediteraneo tan Bukig nen inmunan siglo C.E. Kanian anggano agtayo amta no anggad iner so asabi na saray Kristianon misionero, ipapanengneng na saratan a rota a baleg so posibilidad na pakapambiahe ed bukig.

Say Agawaan nen Alejandro

Diad impansasakop nen Alejandro a Baleg, sikatoy amaarap ed bukig, a dinadalan toy Babilonia tan Persia ya anggad Punjab, diad amianen na India. Lapud satan, mas nagmaliw a pamilyar iray Griego ed saray baybay manlapud nanabetan na Eufrates tan Persian Gulf ya anggad nansaipan na Ilog Indus tan Dayat na Arabia.

 Ag-abayag, makakasabi la’d Gresya iray pampananam tan insenso ya indalan ed Indian Ocean panamegley na saramay nambiahe ed Ambalangan Dayat. Nen unaan, sayan negosyo et kinontrol na saray managtagilakon taga India tan Arabia. Balet sanen adiskobre na saray Ptolemy na Ehipto so nipaakar ed direksion na dagem a tatawagey monsoon, asabi da met lay Indian Ocean ed pannenegosyo ra.

No Mayo anggad Setyembre, diad Ambalangan Dayat et agmanguuman so direksion na siplog na dagem a manlapud abalaten-sagur. Kanian mainomay so panaglayag manlapud satan a dayat ya anggad mamaabalaten a baybay na Arabia odino direktan paonla’d mamaabalaten na India. Balet diad baetan na Nobyembre tan Marso, diad biek met a direksion so siplogan lay dagem kanian balibali manbiahen pasempet. Diad loob la na nilasus taon et kabisado na saray tripulanten taga Arabia tan India so direksion na sarayan dagem, kanian akapanlayag iran papawil patubo diad India tan Ambalangan Dayat a walaray kargamento ran kasia, cinnamon, nardo, tan paminta.

Saray Rota ed Dayat a Paarap ed Alejandria tan Roma

Sanen sinakop na saray Romano iray bansan uuleyan na saramay sinmalat ed si Alejandro, say Roma et nagmaliw lan manunan lakoan na saray mablin produkto manlapud Bukig, salanti, say ivory manlapud Aprika, say insenso tan mira manlapud Arabia, saray pampananam tan mablin bato manlapud India, tan anggan say seda a manlapud Tsina. Saray barkon pangikakargaan ed saratan a produkto so ondadaong ed duaran angkabaleg a pier diad Baybay na Ambalangan Dayat ed Ehipto​—say Berenice tan Myos Hormos. Manlapud sarayan syudad, ibiahe iratan ed dalan a mamaarap ed Coptos a walad Nilo.

Manlapud Coptos, saratan a produkto et iyepas ed Nilo, say makanakanan ilog ed Ehipto, a paonla’d Alejandria. Insan iratan ilugan ed saray barkon mamaarap ed Italya tan arum ni ran pasen. Say sakey nin rota a paarap ed Alejandria et diad samay nansaipan na Nilo tan Ambalangan Dayat, ya asingger ed Suez Canal. Siempre, say Ehipto tan saray pier ditan et asingger ed saramay pasen a nampulongan nen Jesus tan magmainomay itan a nasabi.

Unong ed samay inmunan siglon Griego a heograpo a si Strabo, nen panaon to et 120 a barko na Alejandria so manbiabiahe manlapud Myos Hormos pian minegosyo ed India kada taon. Walay libro nen inmunan siglo a nipaakar ed panaglayag ed sayan pasen a mabilay ni anggad natan. Sakey a managtagilakon Ehipsio a mansasalita na Griego so nayarin angisulat ed satan pian nagunggonaan iray kapara ton negosyante. Anto so naaralan tayo ed satan a karaanan a libro?

 Satan a libro, a kaslakan a tatawagen ed Latinon ngaran to a Periplus Maris Erythraei (Panaglayag ed Dayat na Erythraea) et manideskribe ed saray rota ed dayat a saknapen toy nilibon kilometro manlapud abalaten na Ehipto ya anggad Zanzibar. No nipaakar ed bukig, insulat na autor iray distansia, pangidadaongan, angkakabaleg a lakoan, produkton ilalako, tan saray ugali na totoo, diad mamaabalaten a baybay na Arabia ya anggad mamasagur a baybay na India paonla’d Sri Lanka, insan ompawil ed mamabukig a baybay na India ya anggad Ganges. Lapud duga tan malinew iray deskripsion na sayan libro, nibagan abisita sirin na autor iramay pasen a deneskribe to.

Saray Taga Sagur Diad India

Diad India, saramay managtagilakon taga sagur et kabkabat bilang saray Yavana. Unong ed samay libron Periplus, sakey ed saray regular a destinasyon da nen inmunan siglo C.E. et diad Muziris, ya asingger ed sankaabalatenan na India. * Diad saray anlong a Tamil nen inmuunan siglo C.E., paulit-ulit a tinukoy irayan managtagilako. Oniay inkuan na sakey ya anlong: “Saray marakdakep a barko na saray Yavana et onsasabin akaawit na balitok tan onsesempet ya akaawit na paminta, tan say Muziris so nagmaliw a mabilabilay.” Unong ed sananey nin anlong, sakey a prinsipe ed mamaabalaten na India so sinagyat ya oninum na ambalingit ya alak ya inawit na saray Yavana. Saray arum nin produkto ed Sagur a nagmaliw a masalisaliw ed India et saray mibebetag a kagawaan, metal, korales, tan tela.

Diad India, akaromog iray arkeologo na dakdakel ya ebidensya a walaray produkton gawa’d Sagur. Singa bilang, diad Arikamedu a walad abalaten-bukig a baybay na India, walaray adiskobrin abetag-betag a langa na pananginay alak na saray Romano tan pati iray platon akatatak so ngaran na saramay nanggawa’d saratan a taga’d Arezzo, a bandad sentro na Italya. “Naliing so imahinasyon na managsukimat ed panaon tayo no nadiskobre ton diad saramay langan atabon-tabonan ed Bengal Bay et akasulat so ngaran na saramay nanggawa ed saratan tan say gawaan da et walad ararawin pasen na Arezzo,” so inkuan na sakey a managsulat. Say pinenegosyo na Mediteraneo ed India et pinaneknekan met na sobran karakel na sinsilyo na Roma a gawa’d balitok tan pilak, ya aromog ed mamaabalaten na India. Maslak ed sarayan sinsilyo et sani nen inmunan siglo C.E. tan akaukit ed saratan so lupa na saray Romanon Emperador a si Augusto, Tiberio, tan Nero.

Posiblin saray taga Roma et akapangiletneg na permanentin kolonya na negosyo diad mamaabalaten na India lapud pinaneknekan itan na sakey a kopya na karaanan a mapa, a wala ni anggad natan. Kabkabat iyan mapa bilang Peutinger Table, ya ibabagan manideskribe ed kipapasen na Roma  nen inmunan siglo C.E. Nanengneng ed saya so templo nen Augusto diad Muziris. Oniay imbaga na libron Rome’s Eastern Trade: International Commerce and Imperial Policy, 31 BC–AD 305: “Satan ya estruktura et seguradon impaalagey labat na saramay sakop na Romanon Empiryo, a posiblin saramay manaayam ed Muziris odino saramay abayag a nansiansia ditan.”

Unong ed saray Romanon dokumento, walaray manga taloran grupo na embahador a taga India a binmisita ed Roma legan na uley nen Augusto, manlapud 27 B.C.E. anggad 14 C.E. Oniay inkuan na sakey a panag-aral nipaakar ed saya: “Walay importantin impinegosasyon na sarayan embahador,” salanti, say pipaknaan no iner gawaen so transaksion ed negosyo na saray totoon nanlapud nanduruman pasen, no dinan iray ikday buis, no iner so napanayaman na saray nanlapud arum a bansa, tan arum ni ra.

No ontan sirin, nen inmunan siglo C.E. et mabetbet tan kaslakan so pakapanlayag diad Dayat Mediteraneo tan India. Kanian mainomay parad sakey a Kristianon misionero a walad amianen na Ambalangan Dayat so makalugan ed barko a paonla’d India.

Lampas Ni na India?

Mairap a seguradoen no kaunongan kasakbay tan no anggad iner ed bukig so asabi na saray managtagilako a taga’d Mediteraneo tan arum nin managbiahe. Anggaman ontan, papanisiaan a sani nen inmunan siglo C.E. et wala la ray taga sagur ya akapanbiahe anggad Thailand, Cambodia, Sumatra, tan Java.

Kinompirma na Hou Han-Shou (Saray Rekord na Saginonor a Dinastiyan Han), a mangokobre manlapud 23 C.E. anggad 220 C.E., so sakey ed saratan a biahe. Nen 166 C.E., sakey a grupo na embahador ya imbaki na ari na Daqin, a manngaray An-tun, so sinmabi ed korte na Tsina pian pagalangan si Emperador Huan-ti. Say Tsinon ngaran a Daqin et mankabaliksay Empiryo na Roma, bangta say An-tun et nayarin Tsinon patalos na Antoninus, say apelyido na Romanon emperador ed saman a panaon a si Marcus Aurelius. Papanisiaan na saray historyador ya aliwa iyan opisyal ya ibibisita na embahada noagta labay labat na saray negosyanten taga sagur a direktan makaalay seda ed Tsina imbes a diad panamegley ni na saray ahente.

Pawilen tayo pa imay tepet nen niman. Anggad iner ed bukig so angiyakaran na saray karaanan a barko ed saray inmunan siglo a Kristianon misionero? Angga kasi’d India tan lampas ni? Posible. Basta say segurado et malaknab lan nipulong so mensahe na saray Kristiano kanian nibaga nen apostol Pablo a satan et ‘manbubunga tan ontutubo ed interon mundo,’ salanti, diad ararawin kabiangan na mundo a kabkabat ed saman a panaon.​—Colosas 1:6.

[Paimano ed leksab]

[Kahon/Litrato ed pahina 22]

Reklamo na Sakey ya Emperador

Nen 22 C.E., inreklamo na Emperador na Roma a si Tiberio so alablabas a panagdarak na saray kabaleyan to. Say iresponsabli tan agnakontrol a pankaliktan da ed antokaman a labay da tan say sobran pilalek na saray Romanon doña ed alahas so manguupot ed kayamanan na empiryo to, kanian oonla laingen itan ed “agkabkabat odino kalaban iran nasyon.” Say ontan a panaggastos et inreklamo met na Romanon historyador a si Pliny a Matatatken (23-79 C.E.). “Sano kuentaen ed sankaabebaan,” so insulat to, “say India, say Seres, tan say Peninsula na Arabia, so tinaon a makakalmo ed empiryo tayo na sanlasus milyon a sesterce​—ontan lay kabaleg na gagastosen tayo parad luho tayo tan parad bibii na bansa tayo.” *

[Paimano ed leksab]

[Credit Line]

Museo della Civiltà Romana, Roma; Todd Bolen/Bible Places.com

[Kahon/Litrato ed pahina 23]

No Iner so Angalaan na Saray Managtagilako na Produkto Ra

Sinalambit nen Jesus so nipaakar ed “mantatagilako a manaanap na saray sankaabigan a perlas.” (Mateo 13:45) Tinukoy met na libron Apocalipsis so nipaakar ed saray manbiabiahen “managtagilako” a walaray produkto ran bato ya ankabli, sutla odino seda, kiew ya ambalingit, garing, kanela, insenso, tan espesya odino pampananam. (Apocalipsis 18:11-13) Say nanlapuan na sarayan produkto et diad saray rota na negosyo diad bandad bukig na Palestina. Saray ambalingit a tabla, a singa say sandalwood, et nanlapud India. Saray mabmablin perlas et naromog ed Persian Gulf, Ambalangan Dayat tan, unong ed autor na Periplus Maris Erythraei, et diad kaliberliber na Muziris tan Sri Lanka. Mapatnag a saray perlas ed Indian Ocean so sankarakpan tan sankamablian.

[Mapa ed pahina 20, 21]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

Arum ed saray rota ed negosyo na Roma tan Asia nen inmunan siglo

Arezzo

Roma

DAYAT MEDITERANEO

APRIKA

Alejandria

EHIPTO

Coptos

Ilog Nilo

Myos Hormos

Berenice

Zanzibar

Ambalangan Dayat

Jerusalem

ARABIA

Ilog Eufrates

BABILONIA

Persian Gulf

PERSIA

↓ Amianen-bukig a monsoon

↑ Abalaten-sagur a monsoon

Ilog Indus

PUNJAB

Ilog Ganges

Bengal Bay

INDIA

Arikamedu

Muziris

SRI LANKA

INDIAN OCEAN (DAYAT ERYTHRAEA)

TSINA

EMPIRYO NA HAN

THAILAND

CAMBODIA

VIETNAM

Sumatra

Java

[Litrato ed pahina 21]

Oniay itsura na barko na Roma a pangiluluganay kargamento

[Credit Line]

Barko: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.