«Pʼil ichneneʼex»
«Pʼil ichneneʼex»
«U xuul tuláakal baʼaloʼob[eʼ] táan u náatsʼal; yanakeʼex ta wóoleʼex túun, yéetel pʼil ichneneʼex tiʼ payalchiʼ.» (1 PED. 4:7, LTN)
1. ¿Tiʼ baʼax maases tʼaanaj Jesús ka taal way Luʼumeʼ?
LE KA taal Jesús way Luʼumeʼ maases tʼaanaj tiʼ u Reino Dios. Yéetel le Reinoaʼ Jéeobaeʼ yaan u yeʼesik chéen tiʼ letiʼ yaan u derechoi u gobernar yéetel yaan u nojbeʼenkúuntik u kʼaabaʼ. Le oʼolaleʼ, Jesuseʼ tu kaʼansaj u disipuloʼob ka u kʼáatoʼob ich payalchiʼ: «Taalak a [reino]. Beetaʼak baʼax a kʼáat way luʼumeʼ jeʼel bix u beetaʼal teʼ kaʼanoʼ» (Mat. 4:17; 6:9,10). Maʼ kun xáantaleʼ, le Reinoaʼ yaan u xuʼulsik tiʼ u kʼasaʼan yóokʼol kaab Satanás yéetel yaan u yilik ka beetaʼak baʼax u kʼáat Dios way Luʼumeʼ. Jeʼex tu yaʼalil profeta Danieleʼ, u Reino Dioseʼ «mix bikʼin bíin xuʼulsaʼak [...], baʼaleʼ yaan u xuʼulsik jumpuliʼ tuláakal le uláakʼ [reinoʼob yanoʼob bejlaʼaʼ]» (Dan. 2:44).
2. 1) ¿Baʼax kun áantik le disipuloʼob u yiloʼob tsʼoʼok u tsʼaʼabal Cristo u beet u Reyil teʼ kaʼanoʼ? 2) ¿Baʼax uláakʼ ken u yeʼes le baʼaxoʼob tu yaʼalaj Jesusoʼ?
2 U disipuloʼob Jesuseʼ jach u kʼáatoʼob kaʼach u yojéeltoʼob jach baʼax kʼiin ken káajak u gobernar u Reino Dios, le oʼolal tu kʼáatoʼob tiʼ Jesús: «¿Baʼax chíikulal bíin u yeʼes way yanech yéetel u tsʼoʼokbal yóokʼol kaab?» (Mat. 24:3, NM). Tumen maʼ kun ilbil u tsʼaʼabal Jesucristo u beet u Reyileʼ, letiʼeʼ tu yaʼalaj baʼaxoʼob kun eʼesik. Le baʼaxoʼob tu yaʼalaj kun ilbiloʼ yaan u yeʼesik tiʼ u disipuloʼob tsʼoʼok u káajal u gobernar teʼ kaʼanoʼ. Tsʼoʼoleʼ yaan u yeʼesik tiaʼanoʼon tu «tsʼook jaʼaboʼobeʼ», lelaʼ u kʼáat u yaʼaleʼ tu tsʼook kʼiiniloʼob le kʼasaʼan yóokʼol kaabaʼ (2 Tim. 3:1-5,13; Mat. 24:7-14).
Pʼil ichnakoʼon teʼ tu tsʼook kʼiinoʼobaʼ
3. ¿Baʼaxten le cristianoʼoboʼ maʼ unaj u náayal u yóoloʼobiʼ?
3 Apóstol Pedroeʼ tu tsʼíibtaj: «U xuul tuláakal baʼaloʼob[eʼ] táan u náatsʼal; yanakeʼex ta wóoleʼex túun, yéetel pʼil ichneneʼex tiʼ payalchiʼ» (1 Ped. 4:7, LTN). Le máaxoʼob tsaypachtik Jesusoʼ unaj u naʼatkoʼobeʼ le baʼaxoʼob ku sen úuchul teʼ yóokʼol kaabaʼ ku yeʼesik tsʼoʼok u káajal u gobernar teʼ kaʼanoʼ. Jeʼex u bin u maas náatsʼal u kʼiinil u xuʼulsaʼal le kʼasaʼan yóokʼol kaabaʼ bey xan unaj u maas ilkoʼob maʼ u náayal u yóoloʼob. Jesuseʼ tu yaʼalaj tiʼ u disipuloʼob: «Maʼ a weneleʼex, tumen maʼ a wojeleʼex baʼax kʼiin ken kʼuchuk u yuumil naj [u xuʼuls tiʼ u kʼasaʼan yóokʼol kaab Satanasiʼ]» (Mar. 13:35, 36).
4. ¿Baʼax u jelaʼanil le máaxoʼob meyajtik Jéeoba tiʼ le máaxoʼob yanoʼob yáanal u páajtalil Satanasoʼ? (Ilaʼak le cuadrooʼ.)
4 U maas yaʼabil le máakoʼoboʼ tiaʼanoʼob yáanal u páajtalil Satanaseʼ, le oʼolal maʼatech u naʼatkoʼob le baʼaxoʼob ku sen úuchloʼob teʼ yóokʼol kaabaʼ. Bey túunoʼ, maʼatech u tsʼáaikoʼob cuenta wa tsʼoʼok u tsʼaʼabal Cristo u beet u Reyil. Baʼaleʼ, le máaxoʼob tsaypachkoʼ maʼ náayak u yóoloʼobiʼ yéetel tsʼoʼok u naʼatkoʼob jach baʼax u kʼáat u yaʼal le baʼaxoʼob ku yúuchloʼob teʼ tu tsʼook jaʼaboʼobaʼ. Jeʼex tu jaʼabil 1925, u j-jaajkunajoʼob Jéeobaeʼ tu naʼatoʼobeʼ le yáax nojoch baʼateltáambal yéetel uláakʼ baʼaxoʼob sen úuchoʼ tu chíikbesoʼobeʼ Cristoeʼ tsʼaʼab u beet u Reyil tu jaʼabil 1914. Teʼ jaʼab xan jeʼeloʼ tiʼ káaj u tsʼook kʼiiniloʼob u kʼasaʼan yóokʼol kaab Satanasiʼ. Yaʼab máakoʼobeʼ, kex maʼ u yojloʼob baʼax oʼolaleʼ, ku yaʼalikoʼobeʼ le yáax nojoch baʼateltáambaloʼ tu beetaj u kʼexpajal tuláakal baʼal (ilaʼak le cuadro «Káaj u kʼiinil le talmiloʼoboʼ»).
5. ¿Baʼaxten jach kʼaʼanan ka k-kanáant maʼ u náayal k-óol?
5 Le baʼaxoʼob joʼopʼ u sen úuchul desde tu jaʼabil 1914, ku yeʼesikoʼobeʼ tiʼ kuxaʼanoʼon tu tsʼook kʼiinoʼobeʼ. Jach taʼaytak u yaʼalaʼal tiʼ Jesús tumen Jéeoba ka u nuʼukt le angeloʼob utiaʼal ka u xuʼulsoʼob tiʼ u kʼasaʼan yóokʼol kaab Satanasoʼ (Apo. 19:11-21). Tiʼ toʼoneʼ ku yaʼalaʼal ka k-jach kanáant maʼ u náayal k-óol tumen táan u náatsʼal le xuʼulsajiloʼ (Mat. 24:42). Tsʼoʼoleʼ, le maʼ kʼuchuk le xuʼulsajiloʼ yaan upʼéel meyaj unaj u beetaʼal tiʼ tuláakal yóokʼol kaab yáanal u nuʼuktaj Cristo.
Upʼéel meyaj ku beetaʼal tiʼ tuláakal yóokʼol kaab
6, 7. ¿Bix tsʼoʼok u yaʼabtal u kʼaʼaytaʼal le maʼalob péektsil teʼ tu tsʼook kʼiinoʼobaʼ?
6 Le meyaj unaj u beetik le máaxoʼob meyajtik Jéeobaoʼ táakaʼan ichil le baʼaxoʼob eʼesik tiaʼanoʼon tu tsʼook kʼiinoʼobeʼ. Le ka tʼaanaj Jesús tiʼ le baʼaxoʼob kun ilbil teʼ tu tsʼook kʼiinoʼoboʼ, tu yaʼalaj xan: «U maʼalob péektsil le [reinooʼ] bíin [kʼaʼaytaʼak] tiʼ tuláakal yóokʼol kaab, utiaʼal ka kʼaj óoltaʼak tumen tuláakal kaajoʼob; letiʼ túun ken taalak u xuul» (Mat. 24:14).
7 Tuukulnakoʼon tiʼ jujumpʼéel baʼaloʼob yaan yil yéetel le baʼax tu yaʼalaj Jesusoʼ. Tu jaʼabil 1914, le ka káaj u tsʼook kʼiiniloʼob le yóokʼol kaabaʼ, maʼ yaʼab máakoʼob kʼaʼaytik kaʼach le maʼalob péektsiloʼ. Baʼaleʼ teʼ kʼiinoʼobaʼ tsʼoʼok u chukik maas tiʼ siete millones u j-jaajkunajoʼob Jéeoba ku kʼaʼaytajoʼob tuláakal tuʼux yéetel ku meyajoʼob ichil maas tiʼ cien mil múuchʼuliloʼob. Tsʼoʼoleʼ maas tiʼ diez millones máakoʼob binoʼob tu Kʼiimbesajil úuchik u kíimil Cristo, lelaʼ ku yeʼesikeʼ maas yaʼabchaj tiʼ le jaʼab máanoʼ.
8. ¿Baʼaxten maʼ páajchajak u beetik Satanás u xuʼulul u kʼaʼaytaʼal le maʼalob péektsiloʼ?
8 Jeʼex túun k-ilkoʼ, le maʼ kʼuchuk le xuʼulsajiloʼ táan u kʼaʼaytaʼal u Reino Dios tuláakal tuʼux, kex Satanás, «u [diosil] le yóokʼol kaab» maʼ u kʼáat ka beetaʼakoʼ (2 Cor. 4:4). Letiʼ nuʼuktik le baʼaxoʼob yaan teʼ yóokʼol kaab jeʼex le politicaoʼ, le religionoʼ yéetel u maasil baʼaloʼoboʼ. Kex beyoʼ le maʼalob péektsiloʼ táan u maas yaʼabtal tuʼux ku kʼaʼaytaʼal, ¿baʼaxten? Tumen Jéeoba ilik u beetaʼal. Le oʼolaleʼ kex jeʼel baʼalak ka beetaʼak tumen Satanaseʼ mix bikʼin ken u beet u xuʼulul u kʼaʼaytaʼal le maʼalob péektsiloʼ.
9. ¿Baʼaxten jeʼel u páajtal u yaʼalaʼal upʼéel milagro le u maas yaʼabtal máaxoʼob okol ichil u kaajal Jéeobaoʼ?
9 Le u maas yaʼabtal tuʼux ku kʼaʼaytaʼal le maʼalob péektsil yéetel u maas yaʼabtal máaxoʼob ku yookloʼob ichil u kaajal Jéeobaoʼ jeʼel u páajtal u yilaʼal bey upʼéel milagroeʼ. Tumen wa maʼ u nuʼuktikoʼon Dios yéetel wa maʼ u yáantkoʼoneʼ bejlaʼa maʼ tu béeytaleʼ (xokaʼak Mateo 19:26). Le maʼalob péektsiloʼ yaan u kʼaʼaytaʼal tuláakal tuʼux, tumen letiʼe kiliʼich muukʼ ku yáantaj utiaʼal ka beetaʼakoʼ. Jeʼex tu yaʼalil Jesuseʼ, le ken tsʼoʼokokeʼ «letiʼ túun ken taalak u xuul». Le kʼiin jeʼeloʼ jach táan u maas náatsʼal.
Le «nojoch yaayaj óolaloʼ»
10. ¿Baʼax tu yaʼalaj Jesús yoʼolal le nojoch yaayaj óolaloʼ?
10 Le kʼasaʼan yóokʼol kaabaʼ yaan u xuʼulsaʼal ken taalak le «nojoch yaayaj óolaloʼ» (Apo. 7:14). Le Bibliaoʼ maʼatech u yaʼalik bukaʼaj kʼiin kun xáantal le «nojoch yaayaj óolaloʼ», baʼaleʼ Jesuseʼ tu yaʼalaj: «Bíin yanak táaj yaʼab mukʼyaj jeʼel bix mix juntéen yanak káajik yóokʼol kaab, mix bíin yanak uláakʼ ku tsʼoʼokol le jeʼeloʼ» (Mat. 24:21). Teʼ kaʼapʼéel nojoch baʼateltáambaloʼ kíimsaʼab kex cincuenta wa sesenta millones máakoʼob, baʼaleʼ teʼ «nojoch yaayaj óolaloʼ» maas yaʼabach máakoʼob kun kíimloʼobiʼ. Lelaʼ yaan u tsʼoʼokol yéetel u baʼatelil Armagedón, teʼ kʼiin jeʼeloʼ Jéeobaeʼ yaan u beetik u xuʼulsaʼal tiʼ u kʼasaʼan yóokʼol kaab Satanás (Apo. 16:14, 16).
11, 12. ¿Baʼax kun eʼesik tsʼoʼok u káajal le nojoch yaayaj óolaloʼ?
11 Kex le Biblia maʼ tu yaʼalik baʼax kʼiin ken káajak le nojoch yaayaj óolaloʼ ku yaʼalik baʼax kun eʼesik tsʼoʼok u káajal: le gobiernoʼoboʼ yaan u xuʼulskoʼob le religionoʼob maʼatech u kaʼanskoʼob u jaajiloʼ. Le baʼax ku yaʼalik le capítulo 17 yéetel 18 tiʼ Apocalipsisoʼ, ku yeʼesikeʼ le religionoʼob maʼatech u kaʼanskoʼob u jaajiloʼ ku keʼetloʼob yéetel utúul koʼolel ku núupkʼebankúuntkuba yéetel u gobiernoiloʼob le yóokʼol kaabaʼ. Apocalipsis 17:16 ku yeʼeskeʼ, maʼ kun xáantaleʼ, le gobiernoʼoboʼ «yaan u pʼektikoʼob le x-núupkʼeban koʼoleloʼ, yaan xan u xúumpʼattikoʼob tu juunal yéetel chaknul; yaan u jaantikoʼob u bakʼel u wíinklil yéetel yaan u tóokikoʼob tiʼ kʼáakʼ».
12 Ken kʼuchuk le kʼiin jeʼeloʼ, Dioseʼ yaan u tsʼáaik «tu puksiʼikʼaloʼob ka u beetoʼob le baʼax u kʼáat letiʼeʼ», ka u xuʼulsoʼob tiʼ le religionoʼob maʼatech u kaʼansikoʼob u jaajiloʼ (Apo. 17:17). Le oʼolaleʼ jeʼel u páajtal u yaʼalaʼaleʼ le xuʼulsajiloʼ tiʼ Dios u taal. Lelaʼ letiʼe castigo u yaʼalmaj u taasik yóokʼol le religionoʼobaʼ tumen úuch joʼopʼok u kaʼanskoʼob baʼaloʼob ku bin tu contra le baʼaxoʼob utstutʼaanoʼ, yéetel tumen tu chʼaʼapachtoʼob le máaxoʼob meyajtikoʼ. Le máakoʼob bejlaʼaʼ maʼ tu tuklikoʼob wa yaan u xuʼulsaʼal le religionoʼob maʼatech u kaʼanskoʼob u jaajiloʼ. Baʼaleʼ, le máaxoʼob meyajtik Jéeoba yéetel chúukaʼan óolaloʼ u yojloʼob yaan u xuʼulsaʼal, le oʼolal úuch joʼopʼok u kʼaʼaytikoʼob tiʼ tuláakal máak.
13. ¿Baʼax eʼesik maʼ kun xáantal le xuʼulsajil kun taal yóokʼol le religión maʼatech u kaʼansik u jaajiloʼ?
13 Le máakoʼoboʼ yaan u jaʼakʼal u yóoloʼob ken u yiloʼob u xuʼulsaʼal le religionoʼob maʼatech u kaʼanskoʼob u jaajiloʼ. Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ tak «u [reyiloʼob] yóokʼol kaab[eʼ]» yaan u yaʼalikoʼob: «¡Yaj yanil, yaj yanil le nojoch kaajoʼ!», tumen «junsúutuk ka xuʼulsaʼabi» (Apo. 18:9, 10, 16, 19). Le tʼaan «junsúutuk[oʼ]» ku yeʼesikeʼ le xuʼulsajil kun taal yóokʼoloʼ maʼ kun jach xáantal.
14. ¿Baʼax ken u beet Jéeoba le ken joʼopʼok u chʼaʼapachtaʼal le máaxoʼob meyajtikoʼ?
14 Toʼoneʼ k-tuklikeʼ, le maʼ sen úuch xuʼulsaʼak tiʼ le religionoʼob maʼatech u kaʼanskoʼob u jaajiloʼ yaan u chʼaʼapachtaʼal u kaajal Jéeoba le úuch joʼopʼok u kʼaʼaytik le castigo ku yaʼalik le Bibliaoʼ (Eze. 38:14-16). Baʼaleʼ le ken úuchuk lelaʼ Jéeobaeʼ yaan u líikʼil baʼateʼel tu yoʼolaloʼob, letiʼeʼ ku yaʼalik: «Ichil in sen pʼujaʼanileʼ, kin jalaʼachtʼantik [...] bíin u kʼaj óoltoʼob, teneʼ Yuumtsilen» (xokaʼak Ezequiel 38:18-23). Dioseʼ ku yaʼalik xan: «Jeʼel máax ka u tsʼáa u kʼab tu yóokʼol in kaajaleʼ, tiʼ u neekʼ in wich ku beetik loob» (Zac. 2:8-9). Le oʼolaleʼ le ken líikʼik le enemigoʼob tu contra u kaajaloʼ, Jéeobaeʼ yaan u líikʼil baʼateʼel tu yoʼolaloʼob, lelaʼ yaan u tsʼoʼokol yéetel u baʼatelil Armagedón. Cristoeʼ yaan u nuʼuktik le angeloʼob utiaʼal ka u xuʼulsoʼob tiʼ u kʼasaʼan yóokʼol kaab Satanasoʼ.
Baʼax unaj k-beetik
15. ¿Baʼax unaj u péekskoʼon beet k-ojéeltik natsʼaʼan u kʼiinil u xuʼulsaʼal le kʼasaʼan yóokʼol kaabaʼ?
15 ¿Baʼax unaj u péekskoʼon beet k-ojéeltik natsʼaʼan u kʼiinil u xuʼulsaʼal le kʼasaʼan yóokʼol kaabaʼ? Apóstol Pedroeʼ ku yaʼalik: «Tumen tuláakal bíin xuʼulsaʼak beyoʼ bey túunoʼ yéetel bukaʼaj kʼub óolal yéetel kiliʼichil unaj a kuxtaleʼex» (2 Ped. 3:11). Le tʼaanoʼobaʼ ku tsʼáaik k-naʼateʼ kʼaʼabéet k-tsʼoʼokbesik baʼax ku yaʼalik Jéeoba yéetel k-eʼesik jach tu jaajil k-yaabiltmaj. Ichil lelaʼ táakaʼan k-jach tsʼáaik k-óol k-kʼaʼayt u maʼalob péektsilil le Reino táanil tiʼ u kʼuchul le xuʼulsajiloʼ. Pedroeʼ tu yaʼalaj xan: «U xuul tuláakal baʼaloʼob[eʼ] táan u náatsʼal; [...] pʼil ichneneʼex tiʼ payalchiʼ» (1 Ped. 4:7, LTN). Bey túunoʼ kʼaʼabéet xan k-payalchiʼ mantatsʼ tiʼ Jéeoba yéetel kʼaʼabéet k-kʼáatik tiʼ ka u nuʼuktoʼon yéetel u kiliʼich muukʼ bey xan yéetel u kaajal. Wa k-beetik beyoʼ yaan k-maas natsʼikba tiʼ letiʼ yéetel yaan k-eʼesik k-yaabiltmaj.
16. ¿Baʼaxten jach maʼalob ka k-chʼaʼa en cuentai baʼax ku yaʼalik Efesoiloʼob 5:15, 16?
16 Teʼ talam kʼiinoʼobaʼ jach unaj k-beetik le baʼax ku yaʼalik le Bibliaaʼ: «Ilawileʼex bix a xíimbaleʼex. Maʼ a kuxtaleʼex bey máaxoʼob minaʼan u naʼatoʼobeʼ baʼaleʼ bey máaxoʼob yaan u naʼatoʼobeʼ. Maʼ a chéen máansaj kʼiineʼex tumen kʼasaʼan le kʼiinoʼoboʼ» (Efe. 5:15, 16). Teʼ kʼiinoʼobaʼ tsʼoʼok u jach yaʼabtal u beetaʼal baʼaloʼob kʼaastak. Satanaseʼ tsʼoʼok u beetik yaʼab baʼaloʼob utiaʼal ka xuʼuluk k-meyajtik Dios, wa chéen utiaʼal ka náayak k-óol. Toʼoneʼ k-ojel, le oʼolal k-kanáantikba utiaʼal maʼ k-beetik baʼax maʼ utstutʼaan Jéeobaiʼ. Tumen k-ojel baʼax kun úuchul maʼ kun xáantaleʼ, k-kʼubik k-óol tiʼ letiʼ yéetel tiʼ le baʼaxoʼob u tukulmaj u beetikoʼ (xokaʼak 1 Juan 2:15-17).
17. ¿Bix ken u yuʼubiluba le máaxoʼob ken u salvartubaʼob le ken káajak u kaʼa kuxtal le kimenoʼoboʼ?
17 Jéeobaeʼ yaan u kaʼa kuxkíintik le kimenoʼoboʼ tumen le Bibliaoʼ ku yaʼalik «yaan u kaʼapúut kuxtal le kimenoʼoboʼ, le utstakoʼoboʼ bey xan le kʼasaʼanoʼoboʼ» (Hch. 24:15). Jeʼex túun k-ilkoʼ Jéeobaeʼ jach yaan u béeykuntik le baʼax u yaʼalmoʼ. Le Máax beet tuláakal baʼaloʼ tsʼoʼok u yaʼalik u beetik, le oʼolal jach yaan u tsʼoʼokbesik. Isaías 26:19 ku yaʼalik: «A kimenoʼobeʼ, bíin kaʼa kuxlakoʼob [...]. Le máaxoʼob ku weneloʼob teʼ luʼumoʼ bíin ajakoʼob yéetel bíin awatnakoʼob yéetel kiʼimak óolal. [...] Le kimenoʼoboʼ bíin kaʼa síijikoʼob tiʼ le luʼumoʼ». Le baʼax ku yaʼalik le tekstoaʼ yáax béeychaj le ka suunaj le israelitaʼob tu luʼumoʼoboʼ, lelaʼ ku yeʼesikeʼ jach yaan u béeytal le baʼax ku yaʼalik Dios u beetik teʼ túumben yóokʼol kaaboʼ. ¡Chéen tukult bukaʼaj kiʼimak óolal kun yantal ken joʼopʼok k-kʼamik le máaxoʼob kun kaʼa kuxtaloʼoboʼ! U kʼasaʼan yóokʼol kaab Satanaseʼ jach taʼaytak u xuʼulsaʼal, yéetel le túumben Luʼumoʼ jach naatsʼ yanil. Le oʼolaleʼ jach unaj k-kanáantik maʼ u náayal k-óol.
¿Kʼajaʼan wa tech?
• ¿Tiʼ baʼax maases tʼaanaj Jesús le ka taal way Luʼumeʼ?
• ¿Bix tsʼoʼok u jach yaʼabtal u kʼaʼaytaʼal le maʼalob péektsil teʼ kʼiinoʼobaʼ?
• ¿Baʼaxten jach unaj k-ilik maʼ u náayal k-óol teʼ kʼiinoʼobaʼ?
• ¿Bix u líiʼsik a wóol le baʼax ku yaʼalik Beetaʼanoʼob [wa Hechos] 24:15?
[U kʼáatchiʼiloʼob le xookoʼ]
[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 18]
Teʼ Armagedonoʼ u angeloʼob Jéeoba kun baʼateliʼ
[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 16]
KÁAJ U KʼIINIL LE TALMILOʼOBOʼ
Tu jaʼabil 2007 jóoʼsaʼab le libro La era de las turbulencias. Aventuras en un nuevo mundo. Alan Greenspan, le máax tsʼíibtoʼ tu beetaj u presidentei ich óoliʼ veinte jaʼaboʼob tiʼ le Reserva Federal tiʼ Estados Unidos, upʼéel empresa ilik bix u meyaj le bancoʼoboʼ. Ichil le librooʼ, Greenspaneʼ tʼaanaj tiʼ bix úuchik u jach jelpajal yóokʼol kaab desde tu jaʼabil 1914:
«Le bix kuxlik kaʼach le máakoʼob táanil tiʼ u jaʼabil 1914, ku yeʼesikeʼ jach yaan kaʼach u bin utsil tiʼob tumen tu tukloʼobeʼ yaan u xuʼulul u yantal talamil tiʼob. Teʼ siglo 19 xuʼul u koʼonol máak utiaʼal palitsiltbil. Yéetel le u sen beetaʼal loob tiʼ máakoʼ joʼopʼ u bin u xuʼulul. [...] Teʼ siglo xan jeʼeloʼ joʼopʼ u jóokʼol baʼaloʼob túumbentak jeʼex le trenoʼ, le telefonooʼ, le corrienteoʼ, le cineoʼ, le camionoʼoboʼ yéetel uláakʼ baʼaloʼob utiaʼal meyaj tiʼ máak ichil u yotoch. Joʼopʼ u kaxtaʼal u tsʼaak nukuch kʼojaʼaniloʼob, bix jeʼel u maas yantal baʼal jaantbileʼ yéetel jaʼ utiaʼal ukʼbil; tuláakal lelaʼ tu beetaj u tuklaʼal yaan u maas maʼalobtal le kuxtaloʼ [...]. Tuláakal máakeʼ tu tukleʼ bey kun pʼáatal utiaʼal mantatsʼoʼ.»
Baʼaleʼ letiʼeʼ seguernaj u yaʼalik: «U jaajileʼ le u Kaʼapʼéel Nojoch Baʼateltáambaloʼ maas jach yaʼab máakoʼob tu kíimsaj, baʼaleʼ le Yáax Nojoch Baʼateltáambaloʼ tu beetaj u xuʼulul tak le baʼaxoʼob maʼalobtak tukultaʼan u beetaʼal kaʼachoʼ. Maʼ tu xuʼulul in tuukul tiʼ bix kuxlik kaʼach le máakoʼob táanil tiʼ le Yáax Nojoch Baʼateltáambaloʼ, le baʼaxoʼob tukultaʼan u beetaʼal kaʼachoʼ jach maʼalobtak yéetel nuuktak. Bejlaʼeʼ le bix k-tuukuloʼ jach jelaʼan tiʼ bix u tuukul le máakoʼob walajkiʼi cien jaʼaboʼobaʼ, tumen k-ojel chéen u súutuk jeʼel u kʼexpajal tuláakal baʼaleʼ. Le baʼaxoʼob tukultaʼan u beetaʼal tumen wíinikoʼ, ¿yaan wa xan u kʼaskúuntaʼal tumen le terrorismooʼ, le u sen chokotal le Luʼumoʼ [...]? Mix máak u yojel jach baʼax kun úuchul».
Teʼ libro xanaʼ Greenspaneʼ tu kʼaʼajsaj le baʼax aʼalaʼab tumen le profesor tiʼ Economía, Benjamin M. Anderson (1886-1949): «Le nukuch máakoʼob táanil tiʼ le Yáax Nojoch Baʼateltáambaloʼ ku jach yaatal u yóoloʼob ken u kʼaʼajsoʼob le baʼax úuchoʼ. Tak bejlaʼeʼ maʼ kaʼa ilaʼak le jeetsʼelil jeʼex le yaan kaʼachoʼ» (Economics and the Public Welfare [La Economía y el bienestar público]).
G. J. Meyereʼ ku yaʼalik xan: «Ken tʼaanakoʼon tiʼ baʼaloʼob uchaʼantakeʼ k-aʼalik “tu kʼexoʼob tuláakal baʼal”. Lelaʼ jach bey tu beetil le Nojoch Baʼateltáambaloʼ [1914-1918]. Le baʼateltáambaloʼ jach tu jaajil tu kʼexaj tuláakal baʼal: maʼ chéen tu kʼexaj le fronteraʼoboʼ, le gobiernoʼob yéetel u maasil kaajoʼoboʼ, tu kʼexaj bix u yilaʼal le yóokʼol kaabaʼ yéetel bix u paklan ilkuba máak. Tu xuʼulsaj tiʼ le úuchben yóokʼol kaaboʼ ka tu beetaj u káajal upʼéel jach jelaʼaniʼ» (A World Undone [Un mundo desgarrado], jóoʼsaʼab tu jaʼabil 2006).