OVANTHU ovanyingi vasoka okuti “omunthu wa Huku una okutavela” okuti Huku na Sesusi Kilisitu nononkhono mba Huku omunthu wike vala, kaveliyapukile. Omukulu umwe wongeleya yo Katolika utiwa o John O’Connor wati: “Otyipuka otyo ovanthu kavetyinoñgonoka, nii nonthwe katutyinoñgonoka-le.” Naina otyityi tyipuiyila okutyinoñgonoka?

Omukanda umwe utiwa The Illustrated Bible Dictionary (Dicionário Bíblico Ilustrado) utupopila omokonda yatyi otyipuka otyo tyepuiyila okutyinoñgonoka. Omukanda oo wati: “Hatyipuka-ko tyili Mombimbiliya, atuti hamwe matutyivasi motesitu imwe.” Mokonda Ombimbiliya kaityipopi okuti Huku na Sesusi nononkhono mba Huku omunthu wike vala, ovanthu vokutavela kotyipuka otyo vaovola onotesitu mbumwe, avembupengaisa mbuyembe ku etyi valongesa.

Otesitu imwe vanoñgonoka omapita oya Suau 1:1. Ombimbiliya Versão Rei Jaime, yapopia ñgaa: “Ponthyimbi wali Ondaka, Ondaka ankho vena Huku [mo Ngeleku, ton theón], Ondaka ankho o Huku [theos].” Mo velesikulu oyo, ondaka Huku yapopiwa-mo tuvali. Ondaka yo tete yapopia Huku ondaka theón. Mahi ondaka yokuatetekela ku oyo, ondaka ton, ilekesa nawa okuti ondaka theón ili nokupopia Huku Omukulami. Mahi pahe ondaka onkhuavo ipopia huku, yokuati theos, itupu ondaka ton. Omokonda yatyi?

Omukanda wa Suau wahonekua melaka lyo Ngeleku Coiné, o Ngeleku ipopiwa vala novanthu aveho, ngwe o Ngeleku yatyo ina omu ipopila ondaka ton. Omukulu umwe watanga unene utiwa Archibald Thomas Robertson wati mo Ngeleku ine onondaka mbukelilandula onombali otyo mbuna ondaka ton, opo mbupopia vala otyipuka tyike.” Robertson wapopia otesitu ya Mateusi 13:38, ipopia okuti : “Epia [mo Ngeleku, ho agros] ouye [mo Ngeleku, ho kosmos].” Omu onondaka ombo mbelilandulila, ambuho mbuna vala ondaka ho, tyilekesa okuti naina ouye nepia otyipuka tyike vala.

Ya pahe opo tyina ondaka yo tete yamalandula kondaka ton, ei onkhuavo yahonekua vala ngotyo yehena ondaka ton, ngetyi tyakala mu Suau 1:1, opo tyahanda okutiwi? Omukulu umwe watanga unene utiwa o James Allen Hewett wapopia ovelesikulu oyo ati: “Onondaka ombo omu mbelilandulila tyilekesa okuti kambupopi otyipuka tyike, etyi mbupopia katyilii, tyelikalela.”

Hewett tupu apopi omukanda wa 1 Suau 1:5, wokuati: “Huku otyitei.” Mo Ngeleku pokuati “Huku” yati ho the·osʹ yatetekela nondaka ho. Mahi phos, “otyitei,” oyo yapopiwa vala ngotyo apahapakwa vali ondaka ho. Pahe Hewett ati: “Omunthu upondola . . . okuti Huku wafua otyitei; mahi petupu omunthu mati otyitei otyo o Huku.” Otyo ñgoo otyo tyivahiwa mu Suau 4:24 yati: ‘Huku omphepo,’ no mu 1 Suau 4:16 yati: “Huku olwembia.” Monovelesikulu ombu ambuho ondaka “Huku” yalandula kondaka ho, mahi ei ondaka “omphepo” nondaka “olwembia”, mbahonekua vala ngotyo, mbutupu ondaka ho. Naina onondaka ombo omu mbelilandulila omo umwe, kambupondola okukumanwa vali. Onotesitu ombo kambuli nokupopia okuti “Omphepo o Huku,” “olwembia o Huku.”

Ova Ngeleku ovanyingi vatanga unene novapitiyi ovanyingi vo Mbimbiliya vapopia okuti omukanda wa Suau 1:1 kaupopi olie “Ondaka,” mahi upopia etyi tyikahi “Ondaka.” Omukulu umwe utiwa William Barclay upitiya Ombimbiliya wati: “Mokonda omu apositolu Suau etyi apopia ondaka theos weihoneka vala ngotyo tyehena ondaka ton, opo ukahi vala nokupopia etyi ekahi . . . Suau keliko nokupopia okuti Ondaka o Huku. Ngokuti, keliko nokuti Sesusi o Huku.” Omukulu umwe wokuatanga utiwa o Jason David BeDuhn nae otyo apopia, wati: “Mo Ngeleku ine ondaka theos kaitetekela nondaka ho ngetyi tyili mu Suau 1:1, ovanthu mavatange mavanoñgonoka okuti tyili nokupopiwa ‘o huku,’ mahi ha Huku-ko Omukulami. . . . Mahi tyina ondaka theos itetekela nondaka ho, aiti ho theos, opo ipopia umwe Huku Omukulami ngo Motyingilisa.” Omukulu ou BeDuhn wati: “Mu Suau 1:1, Ondaka ha Huku-ko Omunene, watiwa vala o huku mokonda velifua na Huku.” Omukulu omukuavo watanga unene utiwa o Joseph Henry Thayer, nae wakuatesako okupitiya Ombimbiliya Versão Americana Padrão wati: “O Logos [Ondaka] ankho ukahi nga huku, mahi ankho ha Huku-ko.”

Okuti Huku wike mu vetatu? Sesusi hatyoko ankho asoka. Etyi elikuambela ku Tate yae, onondaka apopia mbalekesa umwe okuti nae na Tate yae velikalela, wati: “Opo vakamone omuenyo uhapu, vena okunoñgonoka ove Huku wike wotyotyili, nokunoñgonoka una ove watuma, Sesusi Kilisitu.” (Suau 17:3) Ine tutavela onondaka ombu Sesusi apopia, atunoñgonoka umwe nawa etyi Ombimbiliya ilongesa, kamatuti Sesusi o Huku, mahi Omona wa Huku. Onthue matufende vala Siovaa “Huku wike wotyotyili.”