Nangu Fye ni mu Lulimi Ulwaloba Baibolo ya Mweo

NDIMI shimo isho abantu balelanda kale sana, tabashilanda muno nshiku. Ululimi lulaloba nga ca kuti tapali abalelulanda. E fyo caba na ku lulimi lwa ciLatini, batila “lwaliloba” nangu ca kuti abengi bacili balalusambilila kabili e lulimi balanda sana mu musumba wa Vatican City.

Pa maBaibolo yamo ayo babalilepo ukupilibula, paba na ya mu ciLatini. Bushe amaBaibolo ya musango yo ayapilibulwa mu ndimi abantu bashilanda sana kuti yaba aya “mweo” no kunonsha ababelenga Baibolo muno nshiku? Ukulanda pali aya maBaibolo bapilibula mu ndimi abantu bashilanda sana, kuti kwatwafwa ukwasuka ici cipusho.

AmaBaibolo Yakokwesha ayo Bapilibwile mu CiLatini

Ululimi lwa ciLatini e lo abena Roma balelanda sana. Lelo ilyo umutumwa Paulo alembele kalata ku Bena Kristu ba mu musumba wa Roma, ailembeele mu ciGriki. * Kabili takwali ubwafya pantu abantu muli uyu musumba balelanda indimi shonse shibili. Pa mulandu wa kuti abengi abaleikala mu Roma batuntwike mu ncende umo balelanda iciGriki, abantu balelanda ukuti umusumba wa Roma wasangwike fye wa baGriki. Indimi balelanda mu buteko bwa bena Roma shalipusenepusene ukulingana ne fitungu, lelo ilyo ubuteko bwakulile, na bantu ba kulanda iciLatini nabo balifuliileko. E calengele ukuti Amalembo ya Mushilo bayapilibule ukufuma mu ciGriki ukuyatwala mu ciLatini. Cimoneka kwati uyu mulimo wa kupilibula watendeke mu ma 100 C.E. ku North Africa.

Amalembo yalekanalekana ayo bapilibwile bayeta ati Vetus Latina, nelyo Ubupilibulo bwa Kale ubwa mu ciLatini. Muno nshiku takwaba Baibolo ya mu ciLatini iyakwata Amalembo yonse. Ifiputulwa fimo ifyashalako, ne mbali shimo isho bakalemba ba kale bayambulamo, filanga ukuti Vetus Latina tayali libuuku fye limo. Lelo yapilibwilwe na bantu balekanalekana pa nshita yalekanalekana ne fifulo fyapusanapusana. Kanshi te muntu fye umo apilibwile, lelo bali abengi.

Ifi abantu balekanalekana pa lwabo balepilibula ifiputulwa fimo ifya Malembo mu ciLatini, calengele ukuti kube icimfulunganya. Ku mpela ya myaka ya 300 C.E., umuntu we shina lya Augustine atile, “umuntu onse uwalesanga icimfungwa ca mu ciGriki, uwalemona ukuti kuti apilibula, aleyamba ukucipilibwila mu ciLatini” nangu ca kuti aishibeko fye panono iciLatini ne ciGriki. Augustine na bantu bambi baletwishika nga ca kuti ifyo aba bonse balepilibula ifyaseekele fyali fya cine.

Amalembo Jerome Apilibwile

Umuntu uwalefwaya ukupwisha icimfulumfulu cali mu kupilibula Amalembo ni Jerome, uwalebombako inshita shimo nga kalemba wa kwa Damasus, shikofu wa mu Roma mu 382 C.E. Uyu shikofu aebele Jerome ukupituluka mu mabuuku 4 ayalanda pa lyashi lya kwa Yesu ayo bapilibwilile mu ciLatini kabili Jerome alipwishishe uyu mulimo mu myaka fye inono. Pa numa, atampile no kupituluka mu mabuuku na yambi aya mu Baibolo ayo bapilibwilile mu ciLatini.

Pa kupilibula Baibolo iyo beta ati Vulgate, Jerome abomfeshe ifyebo fyalekanalekana. Jerome apilibwile ibuuku lya Amalumbo, ukubomfya Baibolo ya Septuagint, nelyo Amalembo bapilibwile ukufuma mu ciHebere ukutwala mu ciGriki  ayo bapwishishe mu ma 100 B.C.E. Alipitulwike mu mabuuku yane ayalanda pa lyashi lya kwa Yesu, kabili alipilibwile na Malembo aya ciHebere ayengi ukufuma mu ciHebere balelanda kale. Amalembo yambi nalimo bantu bambi bapitulwikemo. Ifiputulwa fya Vetus Latina na fyo bafisankenye ne fyo Jerome apilibwile.

Pa kubalilapo, abantu tabatemenwe ifyo Jerome apilibwile. Nangu fye ni Augustine alifisuushishe. Lelo mu kuya kwa nshita abantu balifitemenwe, basuka bapangamo na Baibolo imo kabili ifi fine e fyo na bantu bakonka pa kupanga amaBaibolo yambi. Mu ma 700 na 800 B.C.E., abasambilila bamo pamo nga Alcuin na Theodulf bayambile ukuwamya ifilubo fyaishileba mu fyo Jerome apilibwile ifyasangilwemo pa mulandu no kukopolola libili libili ifyo alembele. Bambi bayakenye ifyo alembele mu fipandwa, pa kuti cibangukile ukusanga Amalembo. Ilyo kwaishile mashini ya kupulintilako iipya, Baibolo Jerome apilibwile e yo babalilepo ukupulinta.

Pa muku wa kubalilapo, mu mwaka wa 1546, akabungwe ka Council of Trent aka baKatolika kapeele ishina Baibolo Je­rome apilibwile ukuti ni Vulgate. Aka kabungwe katile iyi Baibolo mwalembelwe “ifya cine,” kabili e yo baKatolika bakalabomfya. Akabungwe kamo kene katile iyi ine Baibolo baipitulukemo na kabili. Utubungwe utwaibela uto basalile e twali no kubomba uyu mulimo, nomba Papa Sixtus V, alemona kwati umulimo waleshingashinga, kabili aleimona ukuti ena e walingile ukubomba uyu mulimo, e pa kupitulukamo umwine apwisha no kupwisha.  Ilyo bayambile ukupulinta iyi Baibolo apitulwikemo, ninshi uyu papa e lyo afwile fye mu 1590. Bashimapepo bakalamba aba mu Katolika, balileseshe ukutwalilila ukusabankanya iyi Baibolo, pantu batile mwali ifilubo ifingi.

Mu mwaka wa 1592, Papa Clement VIII, afumishe Baibolo imbi iyo baleita nomba ati Sixtine Clementine. Iyi e Baibolo baKatolika babomfeshe pa nshita iitali. E yo babomfeshe na pa kupilibula amaBaibolo yabo yambi pamo nge ya kwa Antonio Martini iyapilibwilwe mu ciItalian iyo bapwishishe mu 1781.

Baibolo ya mu CiLatini iya Muno Nshiku

Mu ma 1900, abantu bayambile ukusuusha ifyo bapilibwile Baibolo ya Vulgate, ne ci calangile ukuti ne yi ine yalingile ukupitulukwamo nga filya fine bacitile ku maBaibolo yambi. Pa kuti bacite ifi, baKatolika bapangile akabungwe mu 1965 ako baleita ati Commission for the New Vul­gate no kukapeela umulimo wa kupituluka muli Baibolo ya mu ciLatini no kuilemba ukulingana na mashiwi ya muno nshiku. Baibolo iyali no kufuma nga bapitulukamo, e yo baKatolika bali no kulabomfya mu minsa yabo iya mu ciLatini.

Ulubali lwa kubalilapo ulo bapwishishe ukupitulukamo lwafumine mu 1969, e lyo mu 1979, Papa, John Paul II, alisuminishe ukufumya Baibolo ya Nova Vulgata. Iyo babalilepo ukufumya mwali ishina lya kwa Lesa, Iahveh, mu fikomo ifingi, ukusanshako na pa Ukufuma 3:​15 na 6:3. Nomba mu ya bubili iyafumine mu 1986, tamwali ishina lya kwa Lesa, kabili umo uwali mu kabungwe kalepitulukamo atile, “akabungwe kamwene ukuti cilubo ukubikamo ishina lya kwa Lesa . . . E ico bapyanike ishiwi Dominus [‘Shikulu’] pe shina Iahveh.”

Nga filya fine basuushishe Baibolo ya Vulgate mu myaka ya kale, e fyo basuushishe ne ya Nova Vulgata, na baKatolika basambilila nabo bene bali-isushishe. Nangu ca kuti batile Baibolo ya Nova Vulgata yali  no kwikatanya Abena Kristu ba mu mipepele yonse, abengi baleimona ukuti yali cipindami kuli bakapilibula ba Baibolo mu mipepele imbi abalefwaya ukuipilibwila iyabo, pantu Papa asosele ukuti Nova Vulgata e yo bakapilibula bonse bafwile ukukonka pa kupilibula amaBaibolo yonse. Mu Germany, baKatolika na ba Protestanti ba-ambile ukutintana pantu ba Protestanti nabo balefwaya ukuti Baibolo ya Nova Vulgata ipitulukwemo no kulembwa mu nshila balefwaya. Ba Protestanti balepeela baKatolika umulandu wa kuti balefwaya ukuti iyi Baibolo iipya ibe fye nga filya fine fyali Baibolo ya Nova Vulgata.

Nangu ca kuti te bengi abalanda iciLatini muno nshiku, Baibolo ya mu ciLatini yalyafwa abengi. Amashiwi babomfya mu mipepele iingi yafuma muli iyi Baibolo. Nangu ca kuti Icebo ca kwa Lesa calipilibwilwa mu ndimi ishingi, calitwalilila ukuba ica maka no kwalula imibele ya bantu abengi aba cumfwila kabili abafwaisha ukukonka ifyo cisambilisha.—AbaHebere 4:12.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 23]

Papa, John Paul II, alisuminishe Baibolo ya Nova Vulgata ukufuma. Iyabalilepo ukufuma mwali ne shina lya kwa Lesa, Iahveh

[Akabokoshi pe bula 21]

IFYO BAPILIBWILE KALE IFYO NA LELO TUKONKA

Muli Vetus Latina iyo bapilibwile ukufumya mu ciGriki, mwali amashiwi ayengi ayo babomfeshe ayabomfiwa na lelo. Limo ishiwi lya ciGriki ni di·a·theʹke, ilyo mu Cibemba bapilibula ukuti “Icipingo” nelyo “Icipangano.” (2 Abena Korinti 3:14) Ici e calenga ukuti abantu abengi baleita Amalembo ya ciHebere ati Icipangano ca Kale e lyo Amalembo ya mu ciGriki ukuti Icipangano Cipya.

[Akabokoshi pe bula 23]

IFUNDE BASHATEMWA

Mu mwaka wa 2001, akabungwe kapangilwe imyaka ine mu kubangilila, aka The Vatican for the Divine Worship of the Sacraments [akabungwe ka bashimapepo akatungulula ulukuta lya baKatolika], kalifumishe ifunde. Nomba Bakatolika abengi abasambilila ifya mapepo tabatemwa ili ifunde.

Ili ifunde lyatile, nangu ca kuti Baibolo ya baKatolika iya Nova Vulgata yalyalula amashiwi ayalembelwe muli Baibolo ya pa kubala, bakapilibula ba maBaibolo bonse balingile ukulakonka fye muli iyi ine pa kupilibula yambi. Bakapilibula nga bakonka ili ifunde, e lyo abakalamba ba mu Katolika bali no kusuminisha Baibolo iyapilibulwa ukufuma. Ili ifunde lyatile, mu ma Baibolo baKatolika bapilibula, “ishina lya kwa Lesa wa maka yonse ilyalembwa mu filembo fya ciHebere fine (YHWH) ifyo beta ati tetragrammaton” lifwile ukupilibulwa mwi “shiwi lyalingana no lulimi balepilibwilamo” Baibolo. Ishiwi lya kuti Dominus, nelyo “Shikulu,” ilisangwa muli Baibolo ya Nova Vulgata iyo bapilibwile umuku walenga bubili, e lyo balingile ukubomfya nangu ca kuti muli Nova Vulgata ya kubalilapo babomfeshe ishiwi lya kuti “Iahveh.” *

[Futunoti]

[Icikope pe bula 22]

Baibolo ya mu ciLatini iyapilibwile Alcuin, mu 800 C.E.

[Abatusuminishe]

From Paléographìe latine, by F. Steffens (www.archivi.beniculturali.it)

[Ifikope pe bula 22]

Baibolo baleita ati Sixtine Clementine Vulgate, iyafumine mu 1592

[Ifikope pe bula 23]

Ifyali pa Ukufuma 3:15, muli Nova Vulgata iya mu, 1979

[Abatusuminishe]

© 2008 Libreria Editrice Vaticana