Bisan sa Patay Na nga Lenguahe Buhi Gihapon ang Biblia

ANG nagligad nga mga siglo, mga katunga sang lenguahe sa kalibutan ang nadula. Nagakadula ang lenguahe kon wala na ini ginahambal sang mga tumandok. Amo nga ang Latin pirme ginatawag nga “isa ka patay nga lenguahe,” bisan pa ginatun-an ini sang madamo kag amo gihapon ang opisyal nga lenguahe sang Vatican City.

Ang Latin lenguahe man sang pila ka una kag kilala nga mga translator sang Biblia. Puede bala mangin “buhi” ini nga mga translation kag mapuslan sang mga bumalasa sang Biblia karon? Ang makawiwili nga kasaysayan sining mga translation makasabat sini nga pamangkot.

Ang Pinakadaan nga Translation sa Latin

Ang Latin amo ang una nga lenguahe sang Roma. Pero, Griego ang gingamit ni apostol Pablo sang nagsulat sia sa mga Cristiano sa sina nga siudad. * Indi ini problema kay ginahambal sang mga tawo sadto ining duha ka lenguahe. Madamo nga taga-Roma ang naghalin sa Asia Minor diin Griego ang ginahambal, gani ginsiling nga ang siudad nangin Griego man. Lainlain ang mga lenguahe sa mga lugar nga sakop sang Emperyo sang Roma, pero samtang nagalapad ang emperyo nagdamo man ang nagahambal sang Latin. Gani gin-translate ang Balaan nga Kasulatan halin sa Griego pakadto sa Latin. Mahimo nagsugod ini sang ikaduha nga siglo C.E. sa North Africa.

Ang nahuman nga mga translation nakilal-an nga Vetus Latina, ukon ang Daan nga Latin nga bersion. Wala na karon sing dumaan nga manuskrito sang Kasulatan nga puro Latin. Ang mga bahin sang Vetus Latina nga buhi gihapon, subong man ang mga bahin sini nga ginkutlo sang mga manunulat daw nagapakita nga ini nga bersion indi isa lang ka libro. Sa baylo, ginhimo ini sang lainlain nga mga translator sa lainlain nga lugar kag tion. Gani indi ini isa lang ka libro, kundi koleksion sang mga translation halin sa Griego.

Madamo ang nag-translate sing kinaugalingon sang mga bahin sang Kasulatan pakadto sa Latin, gani nagpagamo ini kag nagpalibog sa mga bumalasa. Sa hingapusan nga bahin sang ikap-at nga siglo C.E., nagsiling si Augustine nga “ang bisan sin-o nga may Griegong manuskrito kag naghunahuna nga may ihibalo sia, bisan daw ano man ini kadiutay, parte sa sining duha ka lenguahe, nagtilaw nga i-translate ini” sa Latin. Nagapati si Augustine kag ang iban pa nga nagdamo gid ang mga translation sadto, pero ginaduhaduhaan nila kon bala eksakto gid ini.

Ang Bersion ni Jerome

Ang tawo nga nagtinguha nga pauntaton ining kagamo parte sa mga translation amo si Jerome, nga kon kaisa nagaalagad subong sekretaryo sang obispo sang Roma nga si Damasus, sang 382 B.C.E. Gin-agda sang papa si Jerome nga liwaton ang translation sang Latin nga mga Ebanghelyo, kag natapos ini ni Jerome sa sulod sang pila lang ka tuig. Dason, ginliwat man niya ang translation nga Latin sang iban pa nga bahin sang Biblia.

Ang translation ni Jerome, nga sang ulihi gintawag nga Vulgate, madamo sing ginbasihan nga mga Biblia. Ginbase niya ang iya bersion  sang Salmo sa Septuagint, isa ka translation sa Griego sang Hebreong Kasulatan nga nakompleto sang ikaduha nga siglo B.C.E. Ginliwat niya ang mga Ebanghelyo, kag ginbadbad man niya ang daku nga bahin sang Hebreong Kasulatan halin sa orihinal nga Hebreo. Ang nabilin nga bahin sang Kasulatan posible nga gin-translate liwat sang iban. Sang ulihi, ang mga bahin sang Vetus Latina ginlakip man sa Vulgate ni Jerome.

Sang primero wala ginasapak ang ginhimo ni Jerome. Ginpakalain pa gani ini bisan ni Augustine. Pero, amat-amat ini nga nangin basihan sang isa lang ka tomo nga Biblia. Pirme ginakopya ang bersion ni Jerome, gani sang ikawalo kag ikasiam nga siglo, ginkay-o sang mga iskolar nga sanday Alcuin kag Theodulf ang mga sala sa pagkopya sa lenguahe kag teksto sini. Ang iban naman nagbahinbahin sini sa mga kapitulo, para mahapos pangitaon ang mga teksto. Sang naimbento na ang movable type nga imprintahan, ang bersion ni Jerome amo ang una nga Biblia nga gin-imprinta.

Sa Council of Trent sang 1546, una nga gintawag sang Iglesia Katolika ang bersion ni Jerome nga Vulgate. Gindeklarar sang konseho nga ining Biblia “matuod,” kag amo ini ang gamiton sang mga Katoliko. Nagmando man ang konseho nga liwaton ini kag ang pagliwat pagadumalahan sang pinasahi nga mga komite. Pero gintapos ini ni Papa Sixtus V bangod indi na sia makahulat sa iban kag daw nagasalig sia sa iya ikasarang. Ginaimprinta pa lang ang  edisyon nga sia ang nagliwat sang mapatay sia sang 1590. Ginsikway dayon sang mga kardinal ining bersion nga ginkabig nila nga madamo sing sala kag ginpamawi ang napanagtag na.

Ang bag-o nga bersion nga ginbalhag sang 1592 nga gindumalahan ni Papa Clement VIII nakilal-an sang ulihi nga Sixtine Clementine nga edisyon. Madugaydugay man ini nga nangin opisyal nga Biblia sang Iglesia Katolika. Ang Sixtine Clementine Vulgate nangin basihan man sang mga translation sang Katoliko sa iban nga lenguahe, subong sang Italyano nga translation ni Martini, nga natapos sang 1781.

Isa ka Moderno nga Biblia sa Latin

Sang ginkomparar ang mga manuskrito sa Biblia sang ika-20 nga siglo, nakita nga ang Vulgate kag ang iban pa nga bersion dapat gid liwaton. Amo nga sang 1965, ang Iglesia Katolika naghimo sing Commission for the New Vulgate kag gintugyan sa sini ang responsibilidad nga liwaton ang translation sa Latin suno sa bag-o na nga mga natun-an. Amo dayon ini ang gamiton sa misa sang Katoliko sa Latin.

Ang una nga seksion sang bag-o nga translation nahuman sang 1969, kag sang 1979, gin-aprobahan ni Pope John Paul II ang Nova Vulgata. Ang una nga edisyon may ngalan sang Dios, nga Iahveh, sa pila ka bersikulo lakip ang Exodo 3:15 kag 6:3. Sang 1986 nahuman ang ikaduha nga edisyon, pero subong ginsiling sang isa ka miembro sang komite, ini nga edisyon “naghinulsol . . . kag ginbalik ang Dominus [Ginuo] sa baylo sang Iahveh.”

Ang Nova Vulgata ginpakamalaut man bisan sang Katoliko nga mga iskolar kaangay sa natabo sang nagligad nga mga siglo sa Vulgate. Sang primero ginpatihan nga ini nga translation makapahiusa sa lainlain nga relihion nga nagapangangkon nga Cristiano, pero para sa madamo balagbag ini sa paghiusa sang mga translator nga may lainlain nga relihion,  ilabi na kay ginpanugda nga amo ini ang basihan pananglitan may problema sa pag-translate sa iban nga lenguahe. Sa Germany, ang Nova Vulgata amo ang rason sang pagbinaisay sang mga Protestante kag mga Katoliko parte sa kon ano nga translation sang Biblia ang pareho nga batunon sang mga Katoliko kag mga Protestante. Ginsumbong sang mga Protestante ang mga Katoliko nga ginapilit nila nga ang bag-o nga mga translation dapat magsunod sa Nova Vulgata.

Bisan pa nga diutay na lang ang nagahambal sing Latin, ang Latin nga Biblia may epekto sa minilyon ka bumalasa. Amo ini ang basihan sang mga tinaga nga ginagamit sang mga relihion sa madamo nga lenguahe. Pero bisan ano pa ini nga lenguahe, may gahom gihapon ang Pulong sang Dios sa pagpabag-o sang kabuhi sang minilyon ka tawo nga nagatinguha nga sundon ang bilidhon nga mga panudlo sini.—Hebreo 4:12.

[Nota]

[Blurb sa pahina 23]

Gin-aprobahan ni Pope John Paul II ang Nova Vulgata. Ginsambit sa una nga edisyon sini ang ngalan sang Dios nga Iahveh

[Kahon sa pahina 21]

MGA TRANSLATION NGA NANGIN BAHIN SANG MARAGTAS

Ang Vetus Latina, nga gin-translate sa Griego madamo sing mga tinaga nga nangin bahin sang maragtas. Ang isa sini amo ang Griegong tinaga nga di·a·theʹke ukon “katipan,” nga gin-translate subong testamentum, ukon “testamento.” (2 Corinto 3:14) Bangod sini, ginatawag sang madamo ang Hebreo kag Griegong Kasulatan subong Daan nga Testamento kag Bag-ong Testamento.

[Kahon sa pahina 23]

ISA KA KONTROBERSIAL NGA INSTRUKSION

Sang 2001, pagkatapos sang apat ka tuig nga pagtuon, ginbalhag sang Vatican Congregation for Divine Worship and the Discipline of the Sacraments ang Liturgiam authenticam (Authentic Liturgy) nga instruksion. Pero, ginpakamalaut ini sang Katoliko nga mga iskolar.

Suno sa sini nga instruksion, ang Nova Vulgata amo ang opisyal nga Biblia sang simbahan, gani dapat sa sini ibase ang iban nga translation sang Biblia bisan pa may mga bahin ini nga wala nagahisanto sa orihinal nga mga sinulatan. Batunon lamang sang Iglesia Katolika ang isa ka Biblia kon ginsunod ini. Suno sa sini nga instruksion sa Katoliko nga mga bersion, “ang ngalan sang labing gamhanan nga Dios nga mabasa sa Hebreo nga tetragrammaton (YHWH)” dapat i-translate “sa bisan ano nga lenguahe sa tinaga nga nagakahulugan” sing Dominus, ukon “Ginuo.” Amo ini ang ginhimo sa ikaduha nga edisyon sang Nova Vulgata, bisan pa nga ang nahauna nga edisyon sini naggamit sing “Iahveh.” *

[Nota]

[Retrato sa pahina 22]

Ang bersion ni Alcuin sang Latin nga Biblia, 800 C.E.

[Credit Line]

From Paléographìe latine, by F. Steffens (www.archivi.beniculturali.it)

[Mga Retrato sa pahina 22]

Ang Sistine-Clementine Vulgate, 1592

[Mga Retrato sa pahina 23]

ANG Exodo 3:15 sa Nova Vulgata, 1979

[Credit Line]

© 2008 Libreria Editrice Vaticana