Mabilay so Biblia Anggan Diad Inatey a Lenguahe

DIAD inlalabas na saray siglo, masulok a kapaldua ed saray lenguahe ed mundo so naandi la. Ompapatey so sakey a lenguahe no anggapo laray totoon satan so talagan lenguahe ra. Diad satan a pantalos, say Latin et kaslakan lan ibabagan “inatey a lenguahe,” anggaman siansia nin aaralen, tan sikatoy opisyal a lenguahe ed Vatican City.

Latin met so lenguahe na arum ed saray sankaunaan tan sankaabigan iran patalos na Biblia. Saratan kasin patalos ed lenguahen inatey la et nibaga nin “mabilay” natan, a makakaapekta ni’d saray makakabasa? Naebatan itan no naamtaan tayoy makapainteres ya istorya no panon ya apawala iratan a patalos.

Sankadaanan Iran Patalos ed Latin

Say Latin so orihinal a lenguahe ed Roma. Balet, sanen sinulat nen apostol Pablo iray Kristiano ed satan a syudad, Griego so inusar to. * Aliwa met itan a problema ed saman, ta sarag a salitaen na totoo ditan iyan duaran lenguahe. Lapud maslak a manaayam ed Roma et nanlapud parte na Asia a mansasalita nensaman na Griego, nibagan Griego lay magmamaliw a lenguahe na satan a syudad. Nandurumay lenguahe diad kada rehyon na Romanon Empiryo, balet legan ya onaawang tan ombibiskeg so empiryo, lalon ondarakel so totoon manguusar na Latin. Bilang resulta, say Griegon Masanton Kasulatan et impatalos ed Latin. Mapatnag a ginmapo iya nen komaduan siglo C.E. diad Amianen Aprika.

Saray apawalan nanduruman patalos et atawag a Vetus Latina, odino Daan a Latin a bersion. Natan et anggapo lay akeran kadaanan a manuskrito a nankargay kompleton patalos ed Latin na Kasulatan. Ipapatnag na saramay akeran parte na Vetus Latina, tan saramay inaon ed satan na kadaanan iran managsulat, ya aliwa itan a saksakey a libro. Imbes, mapatnag a pinawala iya na piga-pigaran managpatalos, a nagsi-nagsin nankimey ed nanduruman panaon tan pasen. Kanian say Vetus Latina et agnibagan saksakey a libro, noagta koleksion na saray patalos manlapud Griego.

Sayan nagsi-nagsin impangipatalos na saray parte na Kasulatan ed Latin et amalesay inkawetwet. Diad sampot na komapat a siglo C.E., panisiaan na Katolikon teologo a si Augustine ya “anggan siopan makabemben na Griegon manuskrito tan maniisip a walay amta to, anggano ngalngali anggapoy amta to ed sayan duaran lenguahe, et akibabalin nampatalos” ed Latin. Inisip nen Augustine tan saray arum ni ya agaylay karakel so nipaway a patalos tan nanduaruwaan da no susto iratan.

Say Bersion nen Jerome

Say analin amatunda ed sayan inkawetwet a resultay dakel a patalos et si Jerome, a no maminsan et manseserbin sekretaryo nen Damasus, ya arsobispo na Roma nen 382 C.E. Sikatoy ingganggan na arsobispo a rebisaen so patalos ed Latin na saray Ebanghelyo, tan diad pigaran taon labat et asumpal to itan. Insan to ginapoan a rebisaen so patalos ed Latin na arum niran libro ed Biblia.

 Say patalos nen Jerome, a diad saginonor et atawag a Vulgate et nibase’d nanduruman lapuan. Imbase nen Jerome so bersion toy Salmos ed Septuagint, sakey a Griegon patalos na Hebreon Kasulatan ya asumpal nen komaduan siglo B.C.E. Nirebisa to iray Ebanghelyo tan akapangipatalos met na baleg a kabiangan na Hebreon Kasulatan manlapud orihinal a Hebreo. Say nakekeraan nin kabiangan na Kasulatan et nayarin nirebisa na arum. Diad kaunoran, say arum a kabiangan na Vetus Latina et impilaktip la’d Vulgate nen Jerome.

Diad primero, ngalngali anggapoy malabay ed bersion nen Jerome. Anggan si Augustine ni ingen et binalaw to itan. Balet diad inlabas na panaon, impasen lanlamang itan a sankaabigan a patalos na interon Biblia a walad saksakey a libro. Nen komawalo tan komasiam a siglo, saray iskolar a di Alcuin tan Theodulf et ginmapon angorehi ed saray lingo’d patalos nen Jerome a resulta na aminpigapigan impangopya. Kineteg itan na arum ed saray kapitulo pian mas mainomay a konsultaen so Kasulatan. Sanen naimbento imay imprintaan a mano-manon nilira iray letra, say bersion nen Jerome so sankaunaan a Biblian inimprinta ditan.

Sanen aporma imay Council of Trent nen 1546, diman pirprimeron tinawag a Vulgate na Katolikon Simbaan so bersion nen Jerome. Indeklara da ya “autentiko” iyan Biblia tan ginawa ran pinagka-reperensya na Katolisismo. Kabansag na satan, imparebisa da met itan. Walaray espisyal a komitin nepeg komon a mangasikaso ed satan a kimey, balet lapud si Papa Sixtus V et agla makaalagar tan mapatnag ya alablabas so kompiyansa to’d abilidar to, inuleyan to la itan a sinumpal. Ingen, nen 1590, sanen kagapo-gapo ni labat na pangiimprinta ed samay nirebisa ton edisyon, sikatoy inatey. Tampol ya impulisay na saray kardinal iyan bersion ya impasen dan napnoy lingo tan binawi da iramay nibunog la.

 Walay balon bersion a nipaway nen 1592 sanen si Clemente VIII lay papa tan atawag itan diad saginonor bilang Sixtine Clementine ya edisyon. Abayag a satan so opisyal a bersion na Katolikon Simbaan. Say Sixtine Clementine a Vulgate so nagmaliw met a basiyan na saray Katolikon patalos ed nanduruman lenguahe, a singa say patalos nen Antonio Martini ed Italyano ya asumpal nen 1781.

Sakey a Modernon Biblia ed Latin

Kasabi koma-20 a siglo, say Vulgate et maal-alwar ya inkompara ed arum a manuskrito tan adiskobrin dakel iray lingo to, kanian kaukolan a rebisaen, a singa met ed arum a bersion. Lapud satan, amorma so Katolikon Simbaan na Komisyon Parad Balon Vulgate nen 1965 tan imparebisa da ed sayan komisyon so Vulgate unong ed sankabaloan iran impormasyon. Sano nasumpal la, satan so usaren na saray Katoliko diad misa ra ed Latin.

Say unonan seksion na sayan balon patalos et impaway nen 1969, tan nen 1979 et inaprobaan nen Papa John Paul II so Nova Vulgata. Diad unonan edisyon na satan et walaray pigaran bersikulo a karga toy masanton ngaran a Iahveh, kaiba lay Exodo 3:15 tan 6:3. Insan, unong ed impangibaga na sakey a membro na komite, say komaduan opisyal ya edisyon ya impaway nen 1986 et “ababawian . . . [kanian] impawil so Dominus [‘Katawan’] ya insalat ed Iahveh.”

Singa met ed samay Vulgate a krinitiko diad imbeneg iran siglo, say Nova Vulgata et krinitiko met na anggan saray Katolikon iskolar. Anggaman inggagala itan pian napankakasakey so nanduruman relihyon a mankuan a Kristiano, impasen na arum a guloen labat na satan iray pantotongtong ed baetan na saray relihyon,  lautla ta satan so improponi ran magmaliw a pinagka-estandarte na saray kaplesan a patalos. Diad Germany, say Nova Vulgata et baleg a kontrobersiya ed baetan na saray Protestanti tan Katoliko no nipaakar ed panagrebisa ed sakey a patalos na Biblia a parehas dan awaten. Inyakusa na saray Protestanti ya ipipilit kuno na saray Katoliko a sayan balon patalos et nepeg a mitunosan ed Nova Vulgata.

Anggano agla masyadon nanausar so Latin natan, say Latin a Biblia et makakaimpluensya nin siansia ed minilyon a managbasa, diad direkta man a paraan odino andi. Baleg so impluensya na satan ed saray nagmaliw a relihyoson termino ed dakel a lenguahe. Balet, antokaman nin lenguahe so pangipatalosan ed Salita na Dios, agnababawasan so biskeg na satan, ya uumanen toy bilay na minilyon a matulotulok tan manseseet a manbilay unong ed saray makanakanan bangat na satan.​—Hebreos 4:12.

[Paimano ed leksab]

[Blurb ed pahina 23]

Inaprobaan nen Papa John Paul II so Nova Vulgata. Say primeron edisyon na satan et karga toy masanton ngaran a Iahveh

[Kahon ed pahina 23]

KRINITIKON INSTRUKSION

Nen 2001, kayari na apat taon ya impankimey na Kongregasyon na Vatican Parad Madibinon Panagdayew tan Estandarte na Saray Sakramento, satan so angipalapag na instruksion ya atawag a Liturgiam authenticam (Autentikon Liturhiya). Krinitiko itan a maong na dakel a Katolikon iskolar.

Unong ed sayan instruksion, lapud say Nova Vulgata so opisyal ya edisyon na simbaan, nepeg a satan so usaren a pinagka-estandarte parad amin a patalos na Biblia, anggano sinalatan na satan so walad orihinal iran manuskrito. Awaten labat na Katolikon simbaan so sakey a patalos na Biblia no tuloken da itan a direksion. Inkuan na sayan instruksion a diad saray Katolikon bersion, “say ngaran na makapanyarin-amin a Dios a nisulat ed Hebreon tetragrammaton (YHWH)” et nepeg ya ipatalos ed “anggan anton lenguahe diad salitan mankabaliksan” na Dominus, odino “Katawan,” a singa impangipatalos na komaduan edisyon na Nova Vulgata, anggano say inusar na samay unonan edisyon et “Iahveh.” *

[Paimano ed leksab]

[Litrato ed pahina 22]

Latin a Biblia a bersion nen Alcuin, 800 C.E.

[Credit Line]

Manlapud Paléographìe latine, nen F. Steffens (www.archivi.beniculturali.it)

[Saray litrato ed pahina 22]

Say Sixtine-Clementine a Vulgate, 1592

[Saray litrato ed pahina 23]

Exodo 3:15, Nova Vulgata, 1979

[Credit Line]

© 2008 Libreria Editrice Vaticana