«Junsúutuk utiaʼal mak chiʼ»

UPʼÉEL úuchben proverbioeʼ ku yaʼalik: «Wa u tʼaan máak bey plataeʼ, u makik u chiʼeʼ bey oroeʼ». Le libro Glosas de Sabiduría, tsʼíibtaʼab tumen Sem Tob (jóoʼsaʼab tumen Agustín García Calvo), ku yaʼalik baʼax u kʼáat yaʼal ich hebreo le tʼaanoʼobaʼ: «Wa u tʼaan máak ku tojoltik upʼéel siclo de plataeʼ, u makik u chiʼeʼ upʼéel talento de oro». Rey Salomoneʼ tu yaʼalaj: «Yaan junsúutuk utiaʼal u yúuchul tuláakal baʼax: [...] Yaan junsúutuk utiaʼal mak chiʼ, yaan junsúutuk utiaʼal tʼaan» (Ecl. 3:1, 7).

Baʼaleʼ ¿máakalmáak u súutukil utiaʼal u makik u chiʼ máak? Le tʼaan «mak chiʼ» bey xan le «maʼ u tʼaan» máakoʼ ku chíikpajal maas tiʼ cien utéenel ichil le Bibliaoʼ. Le tuʼuxoʼob ku chʼaʼachiʼitaʼaloʼ ku yeʼesikeʼ maʼalob maʼ u tʼaan máak wa ka u mak u chiʼ 1) utiaʼal u yeʼesik tsiikil, 2) utiaʼal u yeʼesik naʼatil, yéetel 3) utiaʼal u tuukul.

Utiaʼal u yeʼesaʼal tsiikil

U pʼáatal maʼ u tʼaan máakeʼ upʼéel bix u yeʼesik tsiikil. Profeta Habacukeʼ tu yaʼalaj: «Yuumtsileʼ tiʼ yaan tu kiliʼich [temploeʼ], ¡u mak u chiʼ tuláakal [...] yóokʼol kaab tu táan!» (Hab. 2:20). Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ «maʼalob u páaʼtaʼal x-maʼ tʼaanil u yáantaj Yuumtsil» (Lam. 3:26). Le profeta Sofonías xanoʼ tu yaʼalaj: «¡Mak a chiʼex tu táan Yuumtsil, tumen u kʼiinil Yuumtsileʼ táan u náatsʼal!» (Sof. 1:7).

Baʼaleʼ ¿bix jeʼel u tsʼaʼabal nojbeʼenil tiʼ Jéeoba wa maʼ u tʼaan máakeʼ? ¿Máasaʼ yaan kʼiineʼ mix baʼal ku páajtal u yaʼalik máak ken u yil bukaʼaj jaʼtsil le baʼaloʼob u beetmaj Jéeobaoʼ? ¿Máasaʼ le ken tuukulnakoʼon tiʼ le baʼaloʼobaʼ k-tsʼáaik nojbeʼenil tiʼ Jéeoba tu taamil k-puksiʼikʼal? Utéenjeakileʼ utúul salmistaeʼ tu yaʼalaj: «Kiʼikiʼtʼanteʼex, teʼex kʼiin yéetel [luna]. Kiʼikiʼtʼanteʼex, teʼex u jóopbanaj eekʼeʼex. ¡Kiʼikiʼtʼant, teech, u sen kaʼanalil kaʼan, bey xan teech, jaʼ le yanech tu yóokʼol le kaʼanoʼ! Kiʼikiʼtʼanteʼex u kʼaabaʼ Yuumtsil, tumen letiʼeʼ tʼaanajeʼ ka beetchaj tuláakal baʼal» (Sal. 148:3-5).

Maʼ chéen tiʼ Jéeoba unaj u yeʼesaʼal tsiikiliʼ, baʼaxeʼ tak tiʼ baʼaxoʼob ku yaʼalik. Jeʼex le ka tsʼok tʼaanaj Moisés yéetel le israelitaʼoboʼ, letiʼ  yéetel le sacerdoteʼoboʼ tu yaʼalajtiʼob maʼ u tʼaanoʼob, tu yaʼalaj: «Chʼenxikinteneʼexiʼ. Bejelaʼeʼ, tsʼoʼok a suuteʼex u kaajal Yuumtsil a [Dioseʼex]. Le oʼolal[eʼ], u najmal a wuʼuyajtʼantikeʼex». Le israelitaʼoboʼ jach unaj u chʼenxikintkoʼob baʼax kun aʼalbiltiʼob, lelaʼ unaj u beetaʼal tak tumen le paalaloʼob ken u muchʼubaʼob u yuʼuboʼob u xoʼokol u Ley Diosoʼ. Moiseseʼ tu yaʼalaj xan: «Unaj muchʼukbal tuláakal le kaajoʼ, jeʼel bix xiiboʼobeʼ, bey koʼoleloʼob, mejen paalal [...] tu yoʼolal u kanikoʼob u tsikoʼob Yuumtsil» (Deu. 27:9, 10; 31:11, 12).

Bejlaʼa xaneʼ, le máaxoʼob meyajtik Diosoʼ unaj u chʼenxikintkoʼob baʼax ku yaʼalaʼal teʼ muchʼtáambaloʼob yéetel teʼ asambleaʼoboʼ, lelaʼ upʼéel bix u yeʼesaʼal tsiikil. Uláakʼ bixeʼ letiʼe maʼ u tsikbal máak tu yorai le muchʼtáambaloʼoboʼ, tumen teʼ súutukoʼob jeʼeloʼ maʼ u yorai utiaʼal u yúuchul tsikbaliʼ.

Uláakʼ bix jeʼel k-eʼesik tsiikileʼ, letiʼe ka k-chʼenxikint le baʼax ku yaʼalik le máax yéetel k-tsikbaloʼ. Úuchjeakileʼ Jobeʼ tu yaʼalaj tiʼ le máaxoʼob bin xíimbaltikoʼ: «Kaʼambeseneʼexiʼ beyoʼ kin makik in chiʼ». Letiʼeʼ tu yaʼalaj maʼ kun tʼaan utiaʼal u jach uʼuyik baʼax kun aʼalbiltiʼ. Baʼaleʼ le ka kʼuch u súutukil u tʼaaneʼ tu yaʼalaj xan: «¡Mak a chiʼex tumen bin in kaʼaj tʼaan[!]» (Job 6:24; 13:13).

Utiaʼal u yeʼesaʼal naʼatil

Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ «le máax ku tukultik baʼax ku yaʼalikeʼ juntúul [máak yaan u naʼat]», yéetel ku yaʼalik xaneʼ «le máax uts u tuukuleʼ ku makik u chiʼ» (Pro. 10:19; 11:12). Tuukulnakoʼon tiʼ bix úuchik u yeʼesik naʼatil Jesús teʼ súutukoʼob maʼ tʼaanajoʼ. Ka líikʼ yaʼab máakoʼob tu contraeʼ «maʼ tʼaanajiʼ», tumen tu yilaj chéen kunel ka u beete (Mat. 26:63). Le ka bisaʼab tu táan Pilato xaneʼ «maʼ tu núukajtiʼ mix jumpʼéel tʼaaniʼ». Bey úuchik u yeʼesik naʼatiloʼ tumen u yojel le baʼaxoʼob tu beetoʼ ku yeʼeskoʼob jach máax letiʼ (Mat. 27:11-14).

Toʼon xaneʼ maʼalob maʼ k-tʼaan ken joʼopʼok u yaʼalaʼaltoʼon baʼal. Upʼéel proverbioeʼ ku yaʼalik: «[Chúukaʼan] óolaleʼ u chíikulal yaʼab naʼat; x-maʼ [chúukaʼan] óoleʼ u chíikulal x-maʼ naʼatil» (Pro. 14:29). Wa k-jáan núukik baʼax ku yaʼalaʼaltoʼoneʼ maʼ xaaneʼ jeʼel k-aʼalik baʼax maʼ unajeʼ. Maʼ xaaneʼ ken tsʼoʼokokeʼ, jeʼel tak u yaatal t-óol úuchik k-aʼalikeʼ.

Ken joʼopʼok k-tʼaan yéetel máaxoʼob maʼatech u meyajkoʼob Dioseʼ unaj k-kanáantik baʼax k-aʼalik. Le oʼolaleʼ wa ku joʼopʼol u yaʼalaʼaltoʼon baʼal ken jóoʼkoʼon kʼaʼaytajeʼ maas maʼalob maʼ k-núukik. Tsʼoʼoleʼ wa k-éet xookoʼob wa k-éet meyajoʼob ku káajal u yaʼalikoʼob baʼaloʼob kʼaastak utiaʼal u cheʼej máakeʼ, maas maʼalob maʼ k-núukik yéetel maʼ k-cheʼejtik, beyoʼ k-eʼesik maʼatech u lúubultoʼon utsil le baʼax ku yaʼalikoʼoboʼ (Efe. 5:3). Utúul salmistaeʼ tu yaʼalaj: «[Yaan] in kanáant[ik] baʼaxoʼob kin waʼalik kaʼalikil yaan loolob máaxoʼob tin táan» (Sal. 39:1).

«Le máax uts u tuukuleʼ» maʼatech u traicionartik u maasil (Pro. 11:12). Lelaʼ ku yeʼesiktoʼoneʼ mix utúul cristiano unaj u tsikbaltik  baʼax chéen tiʼ letiʼ tsikbaltaʼan tumen utúul sukuʼun. Le ancianoʼoboʼ maas unaj u beetkoʼob beyoʼ utiaʼal maʼ u sajaktal le sukuʼunoʼob u tsikbaltoʼob baʼaxoʼob ku yúuchultiʼoboʼ.

U pʼáatal maʼ u tʼaan máakeʼ jach maʼalob u yilaʼal. Sydney Smith, utúul máax ku tsʼíibtik libroʼob teʼ siglo 19 tu yaʼalaj yoʼolal utúul tiʼ le máaxoʼob u kʼaj óoloʼ: «Yaan horaeʼ ku chan xulik u tʼaan, teʼ súutukil beyoʼ ku yilik máak maas jatsʼuts u tsikbal tu yéetel». Le ken joʼopʼok u tsikbal máak yéetel wa máaxeʼ maʼ chéen utúul unaj u sen tʼaaniʼ. Le oʼolaleʼ, kʼaʼabéet xan u kanik u yuʼub máak baʼax ku yaʼalaʼaltiʼ tumen le máax yéetel ku tsikbaloʼ.

Rey Salomoneʼ tu yaʼalaj: «Le máax yaʼab u tʼaaneʼ, yaʼab u siʼipil; le máax ku tukultik baʼax ku yaʼalikeʼ juntúul j-ojel» (Pro. 10:19). Lelaʼ ku yeʼesikeʼ wa ku kanáantik máak maʼ u sen tʼaaneʼ maas maʼ ken u yaʼal baʼax maʼ unajiʼ. Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ «tak le máax mix baʼal u yojeloʼ ku [beetikuba] j-ojéelaj» wa «ku makik u chiʼ» (Pro. 17:28). Le oʼolaleʼ maʼalob ka k-kʼáat tiʼ Jéeoba ka u yáantoʼon k-kanáant baʼaxoʼob k-aʼalik (Sal. 141:3).

Le maʼ u tʼaan máakoʼ ku yáantaj utiaʼal u tuukul

Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ le máax bisik upʼéel toj kuxtaleʼ «ku tsʼáaik xan [tu] tuukul bul kʼiin, yéetel bul áakʼab» u ley Dios (Sal. 1:2). Le Biblia Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras ku sutik le versículo beyaʼ: «Bul kʼiin yéetel bul áakʼab ku mukul xokik u ley» Dios. ¿Baʼax súutukil maas maʼalob utiaʼal u xook máak? Koʼox ilik jujumpʼéeliʼ.

Utéenjeakileʼ Isaac, u hijo Abrameʼ, jóokʼ «xíimbal tiʼ okaʼan kʼiin [utiaʼal u tuukul, NM]» (Gén. 24:63). Isaaqueʼ tu yéeyaj upʼéel hora yéetel upʼéel tuʼux maʼalob utiaʼal ka tuukulnak. Rey David xaneʼ ken áakʼabchajak kaʼacheʼ ku jóoʼsik u súutukil utiaʼal u tuukul (Sal. 63:6). Jesús xaneʼ kex maʼ kʼeban wíinikeʼ, tu yilaj u jóoʼsik u súutukil utiaʼal u pʼáatal tu juunal utiaʼal u tuukul; letiʼeʼ ku bin teʼ puʼukoʼob yéetel teʼ x-tokoy luʼum utiaʼal u beetikoʼ (Mat. 14:23; Luc. 4:42; 5:16).

U jaajileʼ u yilik máak u pʼáatal tu juunal utiaʼal u tuukuleʼ jach yaʼab utsil ku taasik. Ku yáantaj utiaʼal u jach tuukul máak tiʼ baʼaxoʼob ku beetik utiaʼal u maas maʼalobkíintik u modos. Tsʼoʼoleʼ ku yáantaj utiaʼal ka yanak jeetsʼelil tiʼ máak. U jóoʼsik máak u súutukil utiaʼal u tuukuleʼ jeʼel u yáantaj utiaʼal u yeʼesik kabal óolaleʼ, yéetel ku yáantaj utiaʼal u tsʼáaik cuenta baʼaxoʼob maas kʼaʼanan ichil u kuxtal.

Baʼaleʼ kex ku taasik utsil maʼ u tʼaan máakeʼ, «yaan junsúutuk utiaʼal tʼaan» (Ecl. 3:7). Bejlaʼeʼ le máaxoʼob meyajtik Jéeobaoʼ táan u kʼaʼaytikoʼob le maʼalob péektsil «tiʼ tuláakal yóokʼol kaab[oʼ]» (Mat. 24:14). Jeʼex u bin u maas yaʼabtal le máaxoʼob ku kʼaʼaytajoʼoboʼ bey u bin u maas uʼuyaʼal le maʼalob péektsiloʼ (Miq. 2:12). Le oʼolaleʼ maʼ u xuʼulul a kʼaʼaytik u maʼalob péektsilil le Reinooʼ bey xan le baʼaloʼob maʼalobtak beetaʼan tumen Diosoʼ. Le táan a wilik beetkoʼ, maʼ u tuʼubultecheʼ yaan kʼiineʼ «u makik u chiʼ máakeʼ bey oroeʼ».

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 3]

Unaj k-chʼenxikintik baʼax ku yaʼalaʼal teʼ muchʼtáambaloʼob utiaʼal k-kaambaloʼ

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 4]

Wa ku joʼopʼol u yaʼalaʼaltoʼon baʼal ken jóoʼkoʼon kʼaʼaytajeʼ maas maʼalob maʼ k-núukik

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 5]

U pʼáatal maʼ u tʼaan máakeʼ ku yáantaj utiaʼal ka tuukulnak