Se ni ka Kutiseza Jehova ki Sifi?

Ka mo li Kandekezwi ki bo Ruth Danner

Boma ka lishea ne ba bulelanga kuli silimo sa 1933 ne li silimo sa matata a matuna: Ka silimo seo, Hitler naa bile mueteleli wa naha, papa naa bizize silimo seo kuli ki Silimo se si Kenile, mi hape ki sona silimo se ne ni pepilwe.

BASHEMI ba ka ne ba pila mwa tolopo ye bizwa Yutz, ye mwa sibaka mo ku kile kwa ezahala lika ze ñata kwamulaho ili sibaka se si bizwa Lorraine, mwa France, bukaufi ni museto wa France ni Germany. Bo ndate ni boma ne ba nyalani ka 1921; boma ne li Makatolika ba batuna mi bo ndate ne li Maprotestanti. Kaizelaa ka yo muhulu ya bizwa Helen naa pepilwe ka 1922, mi naa kolobelizwe a sa li mwanana mwa keleke ya Katolika kakuli bashemi ba ka ne ba lukisize cwalo.

Zazi le liñwi ka 1925, bo ndate ba amuhela buka ya Sijelemani ye bizwa The Harp of God (Harepa ya Mulimu). Ha ne ba balile buka yeo, ba kolwa kuli ba fumani niti. Ba ñolela liñolo bahatisi ba buka yeo mi bahatisi bao ba lukisa kuli ba kopane ni ma-Bibelforscher, ili bona Lipaki za Jehova ka mo ne ba zibahalela mwa Germany. Kapili-pili, bo ndate ba kalisa ku kutaza litaba ze nca ze ne ba itutile. Boma ne ba sa tabeli ku bona bo ndate ha ba eza cwalo. Ne ba bulelanga mwa puo ya Sijelemani kuli: “Mwa kona ku eza ze mu lata kaufela, kono mu si ke mwa ituta ni ma-Bibelforscher bale!” Nihakulicwalo, bo ndate ba zwelapili ku ituta, mi ka 1927 ba kolobezwa sina yo muñwi wa ma-Bibelforscher.

Bakeñisa kezo yeo, bokuku ba basali ba ba pepa boma ba kalisa ku susueza boma ku kauhana ni bo ndate. Zazi le liñwi ha ne lu li kwa Misa, muprisita a tobosa keleke ya Katolika kuli i “ambuke mupolofita wa buhata Danner.” Ha ne ba kutile ku zwa kwa Misa, bokuku ba basali ba posa bo ndate poto ya lipalisa ku zwelela fa ndu ya fahalimu. Poto ye bukiti yeo ya wela fa liheta la bo ndate; ne i ba shutile kwa toho. Ze ne ezahalile zeo ne li tahisize kuli boma ba nahanisise kuli: ‘Bulapeli bo bu fetula batu ku ba bisa babulai haki bo bunde.’ Kacwalo ba kalisa ku bala lihatiso za Lipaki za Jehova. Mwa nakonyana feela, ba kolwa kuli ba fumani niti, mi ba kolobezwa ka 1929.

Bashemi ba ka ne ba likile ka mo ba konela kaufela ku ni luta ni kaizelaa ka kuli Jehova u teñi luli. Ne ba lu balelanga makande a mwa Bibele kihona ba lu buza libaka batu ba ba bulezwi mwa Bibele ha ne ba ezize lika ze balilwe. Ka nako yeo, bo ndate ne ba hananga ku yo beleka kwa musebezi busihu kamba manzibwana, nihaike ku eza cwalo ne ku tahisa kuli ba si ke ba hola mali a mañata. Ne ba batanga ku fumana nako ya ku yanga kwa mikopano ya Sikreste, ya ku zwelanga mwa bukombwa, ni ya ku itutanga ni mañi ni mañi wa luna bana ba bona.

 Linako ze Taata ha ne li Tuha li Kalisa

Bashemi ba ka kamita ne ba amuhelanga hande baokameli ba maeto ni mizwale ni likaizeli ba fa Betele ya Switzerland ni France, ba ne ba lu talusezanga za matata o ne ba kopana ni ona balumeli sina luna ba kwa Germany, ili naha ye ne li feela likilomita li sikai ku zwa fa ndu ya luna. Mulonga wa ba Nazi ne u tutisa Lipaki za Jehova ni ku ba isa kwa minganda ya tukufazo ni ku ba amuha bana ba bona.

Na ni Helen ne lu itukiselize ku kopana ni manyando a naa tuha a lu tahela. Bashemi ba luna ne ba lu tusize ku peta mwa toho litimana za Bibele ze ne ka lu etelela. Fokuñwi ne ba bulelanga kuli: “Haiba mu sa zibi za ku eza, mu hupule manzwi a Liproverbia 3:5, 6. Haiba mu ikalelwa za miliko ya kwa sikolo, mu hupule manzwi a 1 Makorinte 10:13. Haiba mu isiwa kwahule ni luna, mu hupule manzwi a Liproverbia 18:10.” Ne ni itutile ku peta mwa toho Samu kauhanyo 23 ni kauhanyo 91 mi na fita fa ku sepa Jehova kuli kamita u ka ni sileleza.

Ka 1940, ba Nazi Germany ba hapa Alsace-Lorraine, mi puso ye nca yeo ne i tokwa kuli batu ba bahulu kaufela ba be masole ba kopano ya ba Nazi. Bo ndate ba hana, mi sikwata sa mapokola se si bizwa Gestapo sa ba bemba kuli si ka ba tama. Boma ni bona ha ne ba hananga ku luka litino za sisole, ba Gestapo ne ba ba bembanga.

Sikolo ne si bile muliko o mutuna ku na. Zazi ni zazi ne lu kalisanga ku ituta ka ku lapela tapelo ya Hitler, yona ya ku mu bubeka ka ku bulela kuli “Hitler u Yoye,” ni ku opela pina ya naha mazoho a bulyo inza otolozwi. Bashemi ba ka ne ba si ka ni luta ku sa bubeka Hitler, kono ne ba ni tusize ku luta lizwalo la ka. Kabakaleo, na muñi na keta ku sa bubeka ba Nazi. Baluti ne ba ni bakulanga ni ku ni bemba kuli ba ka ni zwisa sikolo. Nako ye ñwi ha ne ni na ni lilimo ze 7, ne ni yemisizwe fapilaa baluti kaufela ba 12 ba fa sikolo. Ne ba likile ku ni hapeleza ku bubeka Hitler. Nihakulicwalo, ne ni bonisize bundume ka tuso ya Jehova.

Muluti yo muñwi a lika ku ni bonisa kashambwe kuli mwendi ni ka cinca. Naa ni taluselize kuli ne ni li mwanaa sikolo yo munde, ni kuli naa ni lata hahulu, mane ni kuli naa ka ikutwa hahulu bumaswe ha ne ni ka lelekiwa kwa sikolo. Naa ize: “Ha u tokwi ku otolola lizoho la hao. U tokwa feela ku li nanula hanyinyani. Mi ha u tokwi ku bulela kuli, ‘Hitler u Yoye!’ Se u tokwa feela ki ku ipumisa kuli u sweli wa bulela ka mulomo.”

Ha ne ni bulelezi boma ze ne ba eza bo muluti ba ka, boma ba ni hupulisa taba ya mwa Bibele ya mikulwani ba Maheberu ba balalu ha ne ba li fapilaa siswaniso se ne si tomilwe ki mulena wa Babilona. Ba ni buza kuli: “Ne ba swanela ku ezañi?” Na alaba kuli: “Ku kubama.” Cwale boma ba li: “Kono ku cwañi kambe kuli ne ba kubami ni ku tama mihala ya likatulo za bona ka nako ye ne ba swanela ku kubama, kana ku eza cwalo neikaba hande? Cwale u ikatulele sa ku eza; u eze se u bona kuli si lukile.” Sina Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego, ne ni ikatulezi ku bonisa feela busepahali ku Jehova.—Dan. 3:1, 13-18.

Baluti ne ba ni zwisanga sikolo hañata ni ku ni bemba kuli ba ka ni kauhanya kwa bashemi ba ka. Ne ni ikalelwanga hahulu, kono bashemi ba ka ba zwelapili ku ni tiisa. Ha ne ni zwanga fa ndu ku ya kwa sikolo, boma ne ba lapelanga ni na, kuli ni silelezwe ki Jehova. Ne ni ziba kuli Jehova naa ka ni fa maata a ku zwelapili inze ni tiile mwa niti. (2 Makor. 4:7) Bo ndate ne ba ni bulelezi kuli haiba ni kataziwa hahulu, ha ni swaneli ku saba ku kuta kwa ndu. Ne ba ize: “Lwa ku lata. Kamita u ka ba mwanaa luna. Sa butokwa ki bulikani bwa hao ni Jehova.” Manzwi ao naa tiisize hahulu takazo ya ka ya ku zwelapili ku sepahala.—Jobo 27:5.

Ba Gestapo ne ba tahanga kwa ndu ya luna fa ni fa ku to bata lihatiso za Lipaki ni ku to buzaka lipuzo bashemi ba ka. Ne ba nganga boma ni ku ba conisa ka lihora ze ñata ni ku yo nga bo ndate ni kaizelaa ka kwa mibeleko ya bona. Ha ne ni zwanga kwa sikolo ne ni sa zibangi kuli ni ka yo fumana boma kwa ndu. Fokuñwi basali ba ne ba pila mabapa ni luna ne ba ni talusezanga kuli: “Bomaho ba ngilwe.” Hamulaho ne ni yanga mwa ndu ku yo ipata, inze ni ipuza kuli: ‘Esi mwendi ba sweli ba ba nyandisa? Kuli ni ka ba bona hape?’

Ku Tunulwa Mwa Naha

Ka la January 28, 1943, ba Gestapo ne ba lu zusize fa buloko ka 3:30hrs ya busihu. Ne ba bulezi  kuli haiba na ni bashemi ba ka ni kaizelaa ka ne lu ka lumela ku kena mwa kopano ya ba Nazi, ne lu si ke lwa tunulwa mwa naha. Ne ba lu file lihora ze talu kuli lu itukiseze ku funduka. Boma ne ba itukiselize kale kuli lu ka tunuha mi ne ba longile kale mwa mikotana litino za luna ni Bibele, kacwalo ne lu itusisize nako yeo kwa ku lapela ni kwa ku tiisana. Bo ndate ne ba lu hupulisize kuli “ha ku na se si kona ku lu kauhanya ni lilato la Mulimu.”—Maro. 8:35-39.

Ba Gestapo ba taha. Ha ni na ku libala Kaizeli wa musupali ya bizwa Anglade mwa naa lu laelelize inza enga-enga mioko. Ba Gestapo ba lu isa kwa sitishini sa litima sa kwa Metz. Hamulaho wa mazazi a malalu inze lu li mwa sitima, lwa esha mwa Kochlowice, kwa munganda o munyinyani mwa sibaka sa Auschwitz mwa Poland. Hamulaho wa likweli ze peli, ne lu tutiselizwe kwa Gliwice; sibaka seo ne li sa bulapeli kono sa cinciwa ku ba sibaka sa ku sebeleza teñi. Ba Nazi ne ba lu bulelezi kuli mañi ni mañi wa luna ha naa ka nyatela liñolo la kuli ha sa li Paki, ne ba ka lu lukulula ni ku lu kutiseza maluwo a luna. Bo ndate ni boma ne ba hanile, mi masole ne ba ize, “Ha mu na ku kuta habo mina.”

Mwa June ne lu tutiselizwe kwa Swietochlowice, ili kwa sibaka ko ne ni kalezi ku opa toho ye sa ni kataza. Ne ni kalile ku kula butuku mwa minwana ya ka, mi dokota a zwisa manala a ka a mañata ku si na ku ombalisa minwana ya ka ka milyani. Nto ye tabisa kikuli, musebezi wa ka wa ku lekelanga mapokola lika, hañata ne u tokwanga kuli ni ye kwa sintolo sa linkwa. Teñi koo ne ku na ni musali ya naa ni fanga lico.

Ka nako yeo, ne lu pila sina lubasi kwahule ni mapantiti ba bañwi. Kono ka October 1943 ne lu isizwe kwa tolongo ya kwa Ząbkowice. Luna ni batu ba bañwi ba ba bato eza 60, ili baana, basali, ni banana ne lu lobala fa mimbeta ye lundatami mwa ndu ya fahalimu bukaufi ni situwa. Masole ba Nazi ba ba bizwa SS ne ba bona teñi kuli lico ze ne lu ca ne li ze masila ni ze nunka ili ze maswe.

Niha ne ku na ni matata, ne lu si ka felelwa ki sepo. Ne lu balile mwa Tawala ya Mulibeleli ka za musebezi o mutuna wa ku kutaza o no ka eziwa hamulaho wa ndwa. Kacwalo ne lu ziba libaka ha ne lu nyanda ni kuli manyando a luna naa tuha a fela.

Lipiho ze ne lu utwa ka za masole ba ne ba nze ba atumela ne li bonisa kuli ba Nazi ne ba luza ndwa. Kwa makalelo a silimo sa 1945, ba SS ba ikela ku lu siya mwa tolongo. Ka February 19, lwa cauliswa ka ku hapelezwa ibata iba sibaka se si eza likilomita ze 240. Hamulaho wa lisunda zee ne, lwa esha mwa Steinfels, mwa Germany. Teñi moo mapokola ba isa mapantiti mwa mukoti mo  ne ku katiwa macwe. Batu ba bañata ne ba nahana kuli ne lu ka bulaiwa. Kono ka lizazi leo masole ba ne ba lwanisa Germany ba esha, ba SS ba baleha, mi manyando a luna a fela.

Ku Peta Milelo ya Ka

La May 5, 1945, hamulaho wa lilimo ze bato ba ze peli ni licika, lwa fita kwa ndu ya luna mwa Yutz, inze lu na ni masila ni linda. Ne lu si ka cinca litino za luna ku zwa February, kacwalo lwa li cisa. Ni sa hupula boma ha ba lu bulelela kuli: “Lizazi le, mu li nge ku ba la butokwa hahulu mwa bupilo bwa mina. Ha ku na ze lu na ni. Nihaiba litino ze lu tinile haki za luna. Kono kaufela luna ba bane lu kutile inze lu sepahala. Ha lu si ka tuhela ku sepahala.”

Hamulaho wa likweli ze talu za ku ba hande inze lu li mwa Switzerland, na kutela kwa sikolo, ku si na ku ikalelwa hape za ku lelekiwa. Ka nako ye, ne ni kona ku kopana ni mizwale ba luna ni ku kutaza ka tukuluho. La August 28, 1947, inze ni na ni lilimo ze 13, ne ni bonisize fapilaa nyangela buitamo bo ne ni ezize ku Jehova lilimo kwamulaho. Bo ndate ne ba ni kolobelize mwa nuka ye bizwa Moselle. Ne ni bata ku ba paina honafo feela, kono bo ndate ne ba ni susuelize kuli ni itute musebezi o muñwi wa mazoho pili. Kacwalo na ituta ku luka litino. Ka 1951 inze ni na ni lilimo ze 17, na ketiwa ku ba paina, kuli ni sebeleze mwa Thionville, bukaufi ni ko ne lu pila.

Ka silimo seo, ne ni fumanehile kwa mukopano o mutuna mwa tolopo ye bizwa Paris mi ne ni kupile ku kena musebezi wa bulumiwa. Ne ni sa li mwanana, kono Muzwale Nathan Knorr naa ize u ka buluka kupo ya ka “ku fitela kwapili.” Ka June 1952, ne ni amuhezi pizo ya ku yo kena kilasi ya bu 21 ya Sikolo sa Giliadi sa Bibele kwa South Lansing, mwa New York, U.S.A.

Sikolo sa Giliadi ni Bupilo Bwa Hamulaho

Sikolo seo ne si tabisize luli! Ne ni fumana taata ku bulela fapilaa nyangela nihaiba mwa puo ya ka. Kono cwale kwa sikolo ne ni na ni ku bulela Sikuwa. Nihakulicwalo baluti ba luna ne ba ni tusa ka lilato. Muzwale yo muñwi naa ni file libizo la Kaizeli Lumenyo kabakala mo ne ni menyezanga ha ni utwa maswabi.

Ka July 19, 1953, mukiti wa luna wa ku kwaza sikolo ne u bezi kwa Yankee Stadium mwa New York, mi ne ni lumilwe ku yo belekela kwa Paris hamoho ni bo Ida Candusso (ba ne ba tilo ba hasamulaho, bo Ida Seignobos). Ne ku sabisa ku kutaza kwa bafumi ba mwa Paris, kono ne ni konile ku ituta Bibele ni batu ba bañata ba ne ba ikokobeza. Bo Ida ne ba nyezwi mi ba ya kwa Africa ka 1956, kono na na siyala mwa Paris.

Ka 1960, na nyalwa ki muzwale wa fa Betele, mi lwa sebeza sina mapaina ba ba ipitezi mwa Chaumont ni mwa Vichy. Hamulaho wa lilimo ze ketalizoho, na yambula butuku bwa TB mi na tuhela bupaina. Ne ni ikutwile bumaswe bakeñisa kuli ku zwa kwa bwanana sikonkwani sa ka ne li ku ba mwa sebelezo ya nako kaufela ni ku zwelapili ku yona. Hamulaho wa nako ku zwa foo, bo muunaa ka ba ni siya ni ku yo nyala musali u sili. Mizwale ni likaizeli ne ba ni tusize mwa lilimo ze taata zeo mi Jehova naa zwezipili ku shimba mulwalo wa ka.—Samu 68:19.

Ka nako ye, ni pila mwa Louviers, kwa Normandy, bukaufi ni ofisi ya mutai wa France. Niha ni na ni makulanu, ni ya tabile ku bona Jehova mwa ni tuselize mwa bupilo bwa ka. Lituto ze ne ni lutilwe ha ne ni hula li sa ni tusa nihaiba kacenu ku zwelapili ku bonisa moya o munde. Bashemi ba ka ne ba ni lutile kuli Jehova ki mutu luli ye ni kona ku lata, ye ni kona ku taluseza litaba, ili ya alabanga litapelo za ka. Kaniti, ‘se ni ka kutiseza Jehova ki sifi, kwa lituso za hae kaufela ku na?’—Samu 116:12.

[Manzwi a fa likepe 6]

“Ni ya tabile ku bona Jehova mwa ni tuselize mwa bupilo bwa ka”

[Siswaniso se si fa likepe 5]

Ni siitusiso se ne ni itusisanga kwa ku isileleza kwa moya o silafezi inze ni na ni lilimo ze 6

[Siswaniso se si fa likepe 5]

Inze ni li ni balumiwa ni mapaina mwa Luxembourg mwa musebezi o ipitezi wa ku kutaza inze ni na ni lilimo ze 16

[Siswaniso se si fa likepe 5]

Inze ni li ni bo ndate ni boma kwa mukopano o mutuna ka 1953