¿Imaynatan Jehová Diosman kutichipusaq?

Willakun Ruth Danner

Mantaymi chansapi hinalla niq, 1933 wataqa sinchi millay watan karan, nispa; chay watapin Hitler runa kamachikuq kapuran, Papa nisqan niran chay wata hatun wata kananpaq, chay watapitaqmi ñoqapas nacerani.

TAYTA mamayqa Francia suyupin tiyaranku Lorena cheqaspa Yutz llaqtachanpi, Alemania suyuq qayllallanpiña. Mantayqa catolican karan papaytaq protestante. 1921 watapin casarakuranku, huk wata pasasqan qhepamantaq ñañay Helen naceran hinaspan Iglesia Católica nisqapi bautizachiranku.

1925 watapin papayman qosqaku El Arpa de Dios nisqa librota alemán simipi. Chay librota leeruspan papayqa reparasqa cheqaq yachachisqanta. Hinan chay libro ruwaqkunaman qelqaqtin Alemania suyumanta Jehová Diospa testigonkuna papayta maskhamuranku, chay tiempopiqa Bibelforscher nispan paykunata sutichaqku. Papayqa Bibliapi cheqaq yachachikuykunata yacharuspa hinan predicayta qallariran. Chayta rikuspan mamayqa papaypaq phiñakuran. Alemán simita k’aku-k’akuta rimaspan niran: “Ima munasqaykitapas ruway, ichaqa ¡ama chay Bibelforscher runakunawan huñukuychu!” nispa. Papayqa ñan decidekusqaña ruway munasqanta, chaymi 1927 watapi bautizakuran.

Chayta rikuspan mantaypa mamanqa papaymanta divorciakunanpaq mantayta mat’ipayayta qallariran. Huk kutinmi huk sacerdote misata ruwashaspa runakunata niran, aman huñunakunkichischu Danner runawanqa, llulla profetan payqa, nispa. Misa uyarisqanmanta hampuspan abuelayqa wasiq altosninmanta huk maceterowan papayman chanqayamuran. Rikrallanpin aswanpas hap’ichimuran manan umanpichu. Chayta rikuspan mantayqa kayta yuyaykusqa: “Runakunata wañuchinapaq kallpachaq religionqa manan cheqaq religionchu kanman”, nispa. Chaymantapachan Jehová Diospa testigonkunaq qelqankunata leeyta qallariran. Chaymi cheqaq yachachisqankuta reparaspa bautizakuran 1929 watapi.

Tayta mamayqa ñañaytawan ñoqatawanmi imaymananmanta yachachiwaqku Jehová Diosta cheqaq Diosta hina rikunaykupaq. Paykunaqa Bibliapi willakuykunatan leewaqku chaymantataq tapuwaqku: ¿imarayku paykuna chayta ruwaranku? nispa. Papayqa huñunakuyman, predicacionman rinanrayku, ñoqaykuwanpas estudiananraykun tiemponta allichakuran manaña tardekama nitaq chisinkunata llank’ananpaq, pisi qolqellataña ganakunan karan chaypas.

Sasa tiempokuna qallarisharan

Sapa kutillanmi qorpachaq kayku iñiq t’aqata watukuq umallikunata, Suiza, Francia suyukunamanta betelitakunatapas. Paykunan willawaqku tiyasqayku llaqtaq chimpallanpi Alemania suyumanta cristianomasinchiskuna sasachakuypi tarikusqankuta. Chay suyupi kamachikuqsi sinchi sasa llank’ana campokunaman paykunata apasharanku wawankumanta t’aqaspa.

 Chay sasa tiempokuna chayamunanpaqmi tayta mamayku allinta preparawaranku. Bibliaq nisqanman hina imatapas ruwanaykupaqmi yachachiwaqku textokunata umallaykupi hap’inaykupaq. Kaytan niwaqku: “Manaña imatapas ruwayta atispaqa yuyariychis Proverbios 3:5, 6 textota; escuelapi manchasqa kankichis chayqa 1 Corintios 10:13 textota; ñoqaykumanta t’aqasunkichis chaytaq Proverbios 18:10 textota”, nispa. Salmos 23, 91 capitulokunatan llapallanta umaypi hap’irani, tukuy sonqoywantaqmi Jehová Diospa yanapayninpi confiarani.

1940 watapin alemankuna tiyasqayku Alsacia-Lorena nisqa llaqtata hap’ikapuranku, Alemaniapi kamachikuqtaq llapa runakunata kamachiran partido nazi nisqapi yanapakunankupaq. Papayqa manan munaranchu yanapakuyta chaymi Gestapo nisqa amenazaran wasiykumanta apanankupaq. Mantaytapas amenazarankun soldadokunapaq uniformeta mana ruway munasqanmanta.

Escuelaypipas sinchi sasachakuykunapin tarikurani. Sapa tutamantanmi Hitler runapaq mañakunayku karan, “Heil Hitler” nispa ninayku karan, himno nacional nisqatapas paña makiykuta hoqarispan takinayku karan. Aman chaykunata ruwankichu nispa niwanankumantaqa wasiypin yanapawaranku allin concienciayoq kanaypaq, chaymi ñoqamantapuni chaykunata mana ruwaranichu. Profesorkunan ch’aqlawaqku amenazawaqkutaqmi escuelamanta qarqowanankupaq. Huk kutinmi qanchis watayoq kashaqtiy chunka iskayniyoq profesorkunaq ñawpaqenkupi sayarachiwaspa niwaranku “Heil Hitler” niy nispa, Jehová Diospa yanapayninwanmi ichaqa mana chayta ruwaranichu.

Huk profesoran munayllata urmachiwayta munaran. Paymi niwaran: “Qanqa allin estudianten kanki, munakuykin, chaymi mana munaymanchu escuelamanta qarqosqa kanaykita. Huk chikallanta makiykita hoqariy, ama ‘Heil Hitler’ niypaschu aswanpas yanqallata simiykita kuyurichiy”, nispa.

Chay profesoraq niwasqantan mantayman willarani, chaymi payqa yuyarichiwaran kinsa hebreo waynakuna Babilonia suyupi hatun imagen ruwasqankuman mana k’umuykusqankumanta. “¿Imata ruwanankupaqmi kamachiranku?” nispan tapuwaran. Chaymi ñoqaqa nirani: “Chay imagenman k’umuykunankupaqmi”, nispa. Chaymantan tapuwallarantaq: “¿Allinchu kanman karan chay rato usutankuta watakunankupaq k’umuykuy? Qan kikiyki qhawariy iman kanman allinkaq chayta, chaytataq ruway”, nispa. Chaymi Sadrac, Mesac, Abednego hina kayta munaspa tukuy sonqowan Diospa munayninta ruwarani (Dan. 3:1, 13-18).

Askha kutitan escuelamanta qarqowaranku amenazawaqkutaqmi tayta mamaymanta t’aqawanankupaq. Chaykunawanmi llakisqa karani, tayta mamaymi ichaqa kallpachawaqkupuni. Manaraq escuelaman ripushaqtiymi mantayqa sapa kuti ñoqawan kuska mañakuspa Jehová Diosta valekuq yanapaywananpaq. Ñoqaqa allintan yacharani iñiyniypi qaqata sayanaypaq Diospa yanapawananta (2 Cor. 4:7). Papaymi niwaq: “Imata ruwanaykipaqpas nishuta tanqasunkiku chayqa wasiman kutirikanpunki. Anchatan munakuykiku. Imaña kaqtinpas manan saqesaykikuchu. Yuyariy, qanmantan kanqa ima ruwanaykipas”, nispa. Chayta niwasqanmi kallpachawaran iñiyniypi qaqata sayanaypaq (Job 27:5).

Sapa kutillanmi Gestapo nisqa wasiykuta hamuspa Testigokunaq qelqankunata maskhayuqku, tayta mamaytapas imaymanatan tapuyuqku. Mayninpiqa mantaytan wasiykumanta aparuspa unayta hap’imuqku, chaytan ruwaqku papaywanpas ñañaywanpas. Escuelamanta hampuspaypas manan yacharanichu mantayta wasipi tarinayta mana tarinaytapas. Mayninpiqa huk wasimasiykun niwaq: “Mantaykitan aparunku”, nispa. Hinaspan wasiyman haykuruspa chaypi pakakuq kani. Ñoqallan tapukuq kani: imatachá mantayta ruwayshanku, kutimunqachu icha manachu, nispa.

Llaqtaykumanta apawanku

1943 watapi 28 enero killapin Gestapo nisqamanta runakuna puñushallaqtiykuraq wasiykuta hamuranku. Tayta mamayta ñañaytawanmi niranku: “Manachus partido nazi nisqapi yanapakunkichis chayqa huk llaqtamanmi apasaykichis”, nispa. Manapuni munaqtinkutaq kinsa horallapi alistakunaykupaq kamachiwaranku. Mamayqa yacharanñan chaykuna kananta chaymi listollataña churasqa mochilaykupi p’achaykuta huk Bibliatawan. Chaymi manaña imapas ruwana  kaqtin ñoqaykupura kallpachanakurayku Diosmantapas mañakurayku. Chaypin papay yuyarichiwaranku kay textoq nisqanta: “Diospa munakuyninmantaqa [manan pipas] t’aqawasunchischu”, nispa (Rom. 8:35-39).

Gestapo nisqamanta runakunan kutimuranku apawanankupaq. Manan kunankamapas qonqanichu Anglade sutiyoq kuraq iñiqmasiyku waqayuspa ñoqaykumanta despidekusqanta. Metz llaqtamanta lloqsiq trenmanmi apawaranku, chaymantataq kinsa p’unchay viajarayku Kochlowice nisqaman, chayqa tarikuran Polonia suyupi Auschwitz nisqa campopin. Iskay killa qhepamantaq Gliwice nisqa campoman apawaranku, chayqa karan religiosokunaq tiyanan hatunkaray wasin, chaytan tukuchipuranku sasa llank’anakuna ruwanankupaq campoman. Nazista runakunan niwaranku: “Diosta saqepuspa huk documentota firmaqtiykichisqa kacharipusaykichismi ima kaqniykichistapas kutichipusaykichismi”, nispa. Tayta mamaymi ichaqa mana munarankuchu, chaymi niwaranku: “Manan hayk’aqpas wasiykichistaqa kutipunkichisñachu”, nispa.

Junio killapin Swietochlowice nisqamanñataq apawaranku, chaypin uma nanay onqoyta tarirani, chaywanmi kunankamapas ñak’arini. Dedoykunamanmi infección haykuruwaran hinaspan doctorqa mana anestesiallawan silluykunata horqoyuwaq. Llank’anaymi aswanpas mana sinchi sasachu karan, guardiakunaq kamachiwasqallantan ruwaq kani. Sapa kutillanmi kachawaqku t’anta vendenanku tiendata, chaypin huk señora mikhunata haywariwaq.

Chay tiempokamaqa t’aqasqan karayku huk preso runakunamanta. 1943 watapi octubre killapitaq Ząbkowice nisqa campoman apawaranku, chaypiqa mikhuy waqaychana wasipin soqta chunka runakuna puñurayku, qharikuna, warmikuna, wawakunantin. SS nisqamanta guardiakunan millay asnashaq mikhunata qarachiwaqku.

Chhaynataña ñak’arisharayku chaypas yacharaykun chaykuna tukukunanta. Qhawaq revistapin leerayku guerraq tukusqan qhepaman Hallp’antinpi predicay kananta. Chayta yuyarispan yacharayku imarayku ñak’arisqaykuta chaykuna tukukunantapas.

Noticiakunapi alemankunaq awqankuna asuykamushasqankuta uyarispan yacharayku nazistakuna guerrapi atipachikushasqankuta. Chaymi 1945 wata qallarishaqtin SS nisqa t’aqapi guardiakuna campomanta horqowaranku. 19 p’unchay febrero killapitaq sinchi karuta (240 kilómetros) puririyta qallarirayku. Huk killa qhepamantaq Alemania suyupi Steinfels nisqa llaqtaman chayarayku, guardiakunataq chay llaqtapi kaq minaman uywata hinaraq winawaranku. Yaqa llapankun nisharanku kunanqa wañuchiwasunchá, nispa, chayllamanmi chayamuranku alemankunaq  awqankuna hinan SS nisqa guardiakuna ayqekuranku. Chhaynapin chay millay ñak’arisqayku tiempo tukupuran.

Imachus munasqayman aypani

Iskay wata kuskanmanta hinañan 1945 watapi 5 p’unchay mayo killapi Yutz llaqtapi wasiykuman kutipurayku, qhellillaña usaq tukusqallanña. Kinsa killa hinañan kaq p’achallayoq kasharayku chaymi wasiykuman chayapuspa hina chay p’achaykuta kanapurayku. Chaypin mantayqa niwaranku: “Sumaq p’unchayta hinan kay p’unchaytaqa yuyarinaykichis. Qhawariychis, manan imanchispas kanchu, kay churakusqanchis p’achapas manan ñoqanchispachu. Ichaqa tawantinchismi Diospaq hunt’aq karanchis tawantinchistaqmi kutinpunchispas”, nispa. Chay nisqantaqa yuyashallanin.

Suiza suyupi kinsa killa kasqayku qhepamanmi escuelaman kutipurani, ichaqa manañan manchakuranichu qarqowanankumanta. Kunanqa manañan pipas hark’awarankuchu huñunakunaykuta predicanaykutapas. 1947 watapi 28 p’unchay agosto killapin Jehová Diosman prometekusqayta hunt’arani bautizakuspa, papaymi bautizawaran Mosela sutiyoq mayupi 13 wataypi. Bautizakusqay qhepallamanmi precursora kayta munarani, papaymi ichaqa kallpachawaran imallatapas yachanaypaq, chaymi sirayta yacharani. 1951 watapitaq 17 watayoq kashaqtiy precursora kaspa Thionville llaqtapi yanapakurani.

Chay watapin Paris llaqtata rirani hatun huñunakuyman, chaypin qelqarani huk solicitudta misionera kanaypaq. Sinchi sipasllaraq kasqayraykun Nathan Knorr iñiqmasi kayta niwaran: “Qhepapaqña solicitudniykita waqaychapusayki, nispa. 1952 watapi junio killapitaq invitawaranku Escuela Bíblica de Galaad de la Watchtower, clase 21 nisqaman South Lansing (Nueva York) llaqtapi.

Galaadpi kasqay misionera kaspa llank’asqaypiwan

Askha runakuna ukhupi rimaytan anchata manchakuq kani, kunantaqmi ichaqa inglés simipi rimanay karan. ¡Mana hayk’aq qonqanapaqmi chayqa karan! Chaywanpas chay escuelapi yachachiqkunan tukuypi yanapawaranku. Hukninkun huk sutiwan sutichawaran p’enqakuspa asirikusqayta rikuspa.

1953 watapin 19 p’unchay julio killapi Nueva York llaqtapi, Estadio Yankee nisqapi graduakurani, chaypin Ida Candusso iñiqmasiytawan París llaqtaman kachawaranku. Sasaña karan chay llaqtapi qhapaq runakunaman predicay chaypas askha llamp’u sonqo runakunamanmi Bibliamanta yachachirani. 1956 watapin Ida casarakuran, África ladomantaq ripuran ñoqataq París llaqtallapi qhepakurani.

1960 watapin huk betelitawan casarakurani, chay qhepamantaq Chaumont, Vichy llaqtakunapi precursor especial kaspa llank’amurayku. Pisqa wata qhepallamanmi tuberculosis onqoy hap’iwaran hinaspan precursor kasqayta saqepurani. Ñoqaqa huch’uychaymantapachan tukuy tiempoywan Diosta serviyta munarani chaymi onqoruspayqa maytapuni llakikurani. Chay qhepamanmi qosaypas huk warmiwan pantaspa saqepuwaran, iñiqmasiykunaq yanapayninwanmi ichaqa chay sasachakuykunata atiparani. Jehová Diospas yanapawaranmi chay sasa kawsayniy tiempopi (Sal. 68:19).

Francia suyupi sucursalpa ladollanpin kunanqa tiyashani, Normandía llaqtapi kaq Louviers nisqa llaqtachapi. Manaña qhalichu kani chaypas ancha kusisqan kani Jehová Dios makinwan pusariwasqanmanta. Tayta mamaypa imayna uywawasqankun yanapawan mana pisipaspa ñawpaqllaman purinaypaq. Paykunan yanapawaranku Jehová Diosta cheqaq Diosta hina rikuspa munakunaypaq paywan rimanaypaqpas. “¿Imatan Señor Diosman kutichipusaq tukuy allinkunata ruwapuwasqanmanta?” (Sal. 116:12).

[6 paginapi willakuy]

“Ancha kusisqan kani Jehová Dios makinwan pusariwasqanmanta”

[5 paginapi foto]

Soqta wataypi, q’osñipaq mascarata hap’iyukuspa

[5 paginapi foto]

Luxemburgo llaqtapi 16 wataypi wakin misionerokunawan precursorkunawan ima hatun llank’ayta aparispa

[5 paginapi foto]

Huk hatun huñunakuypi tayta mamaywan kuska (1953)