San mi kan pai Yehovah baka?

Soleki fa Ruth Danner fruteri

Na wan dreigi fasi, mi mama ben gwenti taki dati a yari 1933 ben de wan yari fu rampu, fu di Hitler ben kon na a makti, a pawsu ben taki dati a yari dati na wan Santa Yari, èn mi gebore na ini a yari dati.

MI PAPA nanga mama ben e libi na ini a foto Yutz, na ini Lotharingen, wan prenspari presi na ini Fransikondre, krosibei fu a lanki nanga Doisrikondre. Na ini 1921, mi mama, di ben de wan fayafaya Lomsu, trow nanga mi papa, di ben de wan Protestantsma. Mi bigi sisa Helen, gebore na ini 1922, èn mi papa nanga mama dopu en leki wan beibi na ini a Lomsu Kerki.

Wan dei na ini 1925, mi papa kisi a buku The Harp of God na ini Doisritongo. Di a leisi a buku disi, a kisi na overtoigi taki a feni a tru bribi. A ben skrifi go na den sma di tyari a buku kon na doro, èn na so a kon miti nanga den Bibelforscher, soleki fa sma ben sabi Yehovah Kotoigi na ini Doisrikondre na a ten dati. Wantewante mi papa bigin fruteri sma den sani di a kon sabi. Mi mama no ben lobi a sani disi. A ben gwenti taki na wan moi fasi na ini Doisritongo: „Du ala san yu wani, ma no go nanga den Bibelforscher sma!” Ma mi papa ben teki en bosroiti kaba, èn na ini 1927 a teki dopu leki wan fu den.

Fu dati ede, mi granmama fu mi mama sei, pruberi fu meki mi mama broko a trow nanga mi papa. Wan dei na kerki, a priester warskow den sma fu en kerki fu „tan fara fu a falsi profeiti Danner”. Di mi granmama drai kon baka fu kerki a dei dati, a trowe wan bromkipatu fu a sodro fu wi oso, go na tapu mi papa. A hebi patu naki mi papa na en skowru, èn a misi en na en ede. A sani disi meki mi mama go denki: ’Wan kerki di e meki taki sma wani kiri trawan, noiti no kan bun.’ Na so a bigin leisi den buku fu Yehovah Kotoigi. Syatu baka dati, a kisi na overtoigi taki a feni a tru anbegi èn a teki dopu na ini 1929.

Mi papa nanga mama du ala san den man fu sorgu taki Yehovah de wan trutru sma gi mi nanga mi sisa. Den ben leisi Bijbel tori gi wi èn den ben aksi wi fu san ede son sma fu Bijbel ben handri na wan spesrutu fasi. Na a ten dati, mi papa weigri fu wroko na neti noso lati bakadina, aladi disi ben wani taki dati wi no ben o abi so furu moni gi na osofamiri. A ben wani abi ten gi den Kresten konmakandra, gi a preikiwroko, èn a ben wani abi ten fu studeri nanga en pikin.

Muilek ten ben kon

Nofo tron mi papa nanga mama ben kari opziener di e go na difrenti gemeente, kon na wi oso, èn den ben kari sosrefi sma fu Bethel fu Switserland nanga Fransikondre. Den ben fruteri wi o muilek den brada nanga sisa fu wi abi en  na ini Doisrikondre, di ben de wan tu kilometer nomo fu wi oso. A Nazi tirimakti ben seni Yehovah Kotoigi go na strafuman-kampu, èn den ben teki den pikin puru fu den papa nanga mama di de Kotoigi.

Mi papa nanga mama ben sreka mi nanga Helen gi den muilek situwâsi di ben kan miti wi na ini a ten di ben o kon. Den yepi wi fu hori Bijbeltekst na ede di ben o yepi wi. Den ben gwenti taigi wi: „Efu yu no sabi san fu du, prakseri a tekst fu Odo 3:5, 6. Efu yu frede gi den tesi na skoro, gebroiki 1 Korentesma 10:13. Efu den puru unu na wi, taki den wortu di skrifi na ini Odo 18:10.” Mi leri Psalm 23 nanga 91 na ede, èn mi kon kisi na overtoigi taki ala ten Yehovah ben o kibri mi.

Na ini 1940, Nazi Doisrikondre teki Elzas-Lotharingen abra, èn a nyun tirimakti disi ben wani taki ala bigisma ben musu go na ini a Nazi partèi. Mi papa ben weigri fu du dati, èn a Gestapo ben taki dati den ben o sroto en. Di mi mama no ben wani meki uniform gi den srudati, a Gestapo bigin tapu skreki gi en tu.

A ben kon muilek srefisrefi gi mi na skoro. Ibri dei a klas fu wi ben bigin nanga wan begi gi Hitler, wi ben musu taki a „Heil Hitler” odi, èn wi ben musu singi a singi fu a kondre aladi wi langa wi reti-anu. Na presi taki mi papa nanga mama taigi mi fu no taki a Hitler odi, den gi mi leri so taki mi konsensi ben kan wroko bun. Sobun, sondro fu wan sma taigi mi, mi bosroiti fu no taki na odi fu den Nazisma. Den sma di ben gi mi leri na skoro ben naki mi èn den ben taki dati den ben o puru mi fu skoro. Wan leisi di mi ben abi seibi yari, mi ben musu tanapu na fesi ala den 12 leriman fu a skoro. Den ben pruberi fu dwengi mi fu taki a Hitler odi. Awansi fa a no fa, mi tanapu kánkan fu di Yehovah yepi mi.

Wan skoromisi bigin taki sani fu kenki a denki fu mi. A ben taigi mi taki mi na wan bun studenti, taki a lobi mi trutru, èn taki a no ben wani si taki den puru mi fu skoro. A ben taki: „Yu no abi fu langa yu anu. Opo en pikinso nomo. Èn yu no abi fu taki ’Heil Hitler!’ Buweigi yu mofo nomo èn du leki yu e taki dati.”

Di mi taigi mi mama san a skoromisi ben e du, mi mama memre mi na a Bijbel tori fu den dri Hebrew yonguwan di ben de na fesi a popki di a kownu fu Babilon ben meki. A ben aksi mi: „San den ben musu du?” Mi piki en: „Den ben musu boigi gi a popki.” Ne a taki: „Efu na a momenti te den ben musu boigi gi a popki, den boigi fu tai den fetre fu den susu, yu denki taki dati ben o bun? Yusrefi bosroiti san yu o du; du san yu denki taki bun.” Neleki Sadrak, Meisak, nanga Abedneikow, mi bosroiti fu gi yesi na Yehovah wawan.​—Dan. 3:1, 13-18.

Den leriman puru mi wan tu leisi fu skoro èn den taigi mi taki den ben o puru mi na mi papa nanga mama. Mi ben frede srefisrefi, ma mi papa nanga mama ben tan gi mi deki-ati. Fosi mi go na skoro, mi mama ben begi nanga mi na oso èn a ben aksi Yehovah fu kibri mi. Mi ben sabi taki Yehovah ben o gi mi a krakti fu tanapu kánkan na ini a waarheid (2 Kor. 4:7). Mi papa ben taigi mi taki mi no ben abi fu frede fu kon na oso, efu a ben kon tumusi hebi gi mi na skoro. A ben taki: „Wi lobi yu. Yu na wi umapikin awansi san e pasa. Disi na wan tori fu yu nanga Yehovah.” Den wortu dati gi mi deki-ati fu hori misrefi na mi bosroiti fu tan du san reti.​—Yob 27:5.

A Gestapo ben kon doronomo na wi oso fu suku publikâsi fu Kotoigi èn fu poti wan lo aksi gi mi papa nanga mama. Den ben gwenti tyari mi mama gowe èn den ben hori en omeni yuru langa. Den ben gwenti go teki mi papa nanga mi sisa na a presi pe den ben wroko. Noiti mi ben sabi efu mi mama ben o de na oso, te mi komoto fu skoro. Son leisi, na uma di ben libi na wi sei, ben taigi mi: „Den teki yu mama tyari gowe.” Dan mi ben gwenti fu kibri na ini na oso, èn mi ben aksi misrefi: ’Den e meshandri en? Mi o si en baka?’

Den e tyari wi gowe

Tapu 28 yanuari 1943, a Gestapo kon wiki wi 3.30 mamanten. Den taigi wi taki efu mi papa, mi mama, mi sisa, èn sosrefi mi ben o go na ini a Nazi partèi, den no ben o tyari wi gowe. Den ben gi wi dri yuru fu sreka den sani fu wi. Mi mama ben sreka sani gi a situwâsi disi èn a ben  sreka den tas fu wi kaba pe a poti wan tu krosi nanga wan Bijbel na ini. Na so wi ben man gebroiki a ten dati fu begi èn fu gi makandra deki-ati. Mi papa ben memre wi taki „noti no sa man puru wi fu a lobi fu Gado”.​—Rom. 8:35-39.

A Gestapo ben drai kon baka na wi oso. Noiti mi o frigiti na owru sisa, Anglade, di ben wai anu gi wi aladi en ai ben furu nanga watra. A Gestapo ben tyari wi go na a loko station na Metz. Baka di wi rèi dri dei nanga loko, wi doro Kochlowice, wan tra kampu di ben de na ondro a tiri fu a Auschwitz strafuman-kampu na ini Polen. Tu mun baka dati, den tyari wi go na Gliwice, wan oso pe non ben e tan èn di den ben meki kon tron wan wroko kampu. Den Nazi ben taigi wi taki efu ibriwan fu wi poti wi nen na tapu wan dokumenti di e sori taki wi drai baka gi a bribi fu wi, dan den ben o meki wi gowe èn den ben o gi wi ala den sani fu wi baka. Mi papa nanga mama weigri fu du dati, èn den srudati taigi den: „Noiti unu o drai go baka na oso.”

Na ini yuni den tyari wi go na Swietochlowice, èn drape mi bigin kisi wan sortu ede-ati di e trobi mi te now ete. Mi ben kon kisi infektie na mi finga, èn wan datra puru wan tu fu mi finga-nangra sondro fu gi mi wan spoiti fu no firi a pen. Ma wan bun sani na taki mi ben musu du wan tu pikinpikin wroko gi den waktiman, èn dati ben meki taki mi ben go nofo tron na wan presi pe den e baka brede. Drape wan uma ben gwenti gi mi wan sani fu nyan.

Teleki a ten dati, wi ben tan leki osofamiri na makandra, aparti fu den tra strafuman. Na ini oktober 1943, den tyari wi go na wan kampu na Ząbkowice. Wi ben sribi na tapu bedi di ben de na tapu makandra èn na wan tapusei sodro, pe sowan 60 tra mansma, umasma, nanga pikin-nengre ben de. Den SS-srudati ben sorgu taki wi kisi doti nyanyan di pikinmoro wi no ben man nyan.

Aladi wi kisi fu du nanga den muilek situwâsi disi, toku wi ben tan horidoro. Wi ben leisi na ini The Watchtower fu a bigi preikiwroko di ben o du baka a feti. Fu dati ede, wi ben sabi fu san ede wi ben e nyan pina, èn wi ben sabi taki heri esi wan kaba ben o kon na a muilek situwâsi disi.

Di wi yere taki den srudati di ben feti teige den Nazi ben e kon moro krosibei, wi ben sabi taki den Nazi ben o lasi a feti. Na a bigin fu 1945, den SS-srudati bosroiti fu tapu a kampu fu wi. Tapu 9 februari, den dwengi wi fu waka sowan 240 kilometer. Baka fo wiki wi doro na ini Steinfels, na Doisrikondre, èn drape den meki den  strafuman go na ini wan mijn. Furu fu den strafuman ben denki taki den ben o kiri wi. Ma tapu a dei dati den SS-srudati ben lowe fu di den feanti fu den ben doro. Na so a muilek situwâsi pe wi ben de na ini, kon na wan kaba.

Mi doro den marki fu mi

Tapu 5 mei 1945, baka sowan tu nanga afu yari, wi doro oso na ini Yutz. Wi ben doti èn wi ben lai loso. Wi no ben kenki wi krosi sensi februari, èn fu dati ede wi bosroiti fu bron den owru krosi dati. Mi e memre ete taki mi mama ben taigi wi: „Meki disi de a moro moi dei fu yu libi. Wi no abi noti. Srefi den krosi di wi weri a no fu wi. Ma toku, wi ala fo horidoro èn wi kon baka na oso. Wi no meki noti pori a bribi fu wi.”

Na ini den dri mun baka dati di wi ben de na ini Switserland, mi kon kisi mi srefi baka, èn mi go baka na skoro, sondro fu frede taki den ben o puru mi baka. Now wi ben kan miti baka nanga den Kresten brada nanga sisa fu wi èn wi no ben abi fu preiki moro na wan kibri fasi. Tapu 28 augustus 1947, di mi ben abi 13 yari, mi teki dopu fu sori taki mi gi misrefi abra na Yehovah, wan pramisi di mi ben meki wan tu yari na fesi. Mi papa dopu mi na ini a Moselle-liba. Wantewante mi ben wani tron wan pionier, ma mi papa ben wani taki mi go leri fu du wan wroko fosi. Sobun, mi leri fu nai krosi. Na ini 1951, di mi ben abi 17 yari mi tron pionier, èn mi ben musu go dini na ini Thionville, di ben de krosibei.

A yari dati mi go na wan bigi konmakandra na ini Parijs, èn mi gi mi nen gi a zendelingwroko. Mi no ben abi a yari ete fu go na a zendelingskoro, ma Brada Nathan Knorr taigi mi taki a ben o hori a papira fu mi, gi bakaten. Na ini yuni 1952, mi kisi a kari fu go na a di fu 21 klas fu a Waktitoren Bijbelskoro Gilead na ini South Lansing, New York, Amerkankondre.

A Gileadskoro èn baka dati

Dati ben de wan tumusi moi sani fu ondrofeni! Nofo tron mi ben feni en muilek fu taki na fesi furu sma na ini mi eigi tongo. Èn now mi ben abi fu taki Ingrisitongo. Ma toku, den leriman ben horibaka gi mi na wan lobi-ati fasi. Wan brada ben kari mi ’Kownukondre Lafu’, fu di mi ben lafu te mi ben firi syen.

Tapu 19 yuli 1953, a programa di ben hori na a kaba fu a skoro, ben de na a Yankee Stadion na ini New York. Mi ben musu go dini na Parijs makandra nanga Ida Candusso (bakaten a trow Seignobos). A no ben makriki fu preiki gi den prenspari sma fu Parijs, ma mi ben man studeri Bijbel nanga wan tu fu den di ben abi sakafasi. Ida trow èn a go na Afrika na ini 1956, ma mi ben tan na ini Parijs.

Na ini 1960, mi trow nanga wan brada fu Bethel, èn wi go dini leki spesrutu pionier na ini den foto Chaumont nanga Vichy. Feifi yari baka dati, mi kon kisi tuberculosis èn mi no ben kan go doro nanga a pionierwroko. A sani disi ben hati mi srefisrefi, fu di sensi di mi ben pikin mi ben abi a marki fu go na ini a furuten diniwroko èn fu tan du dati. Wan pisi ten baka dati, mi masra gowe libi mi gi wan tra uma. Den Kresten brada nanga sisa fu mi horibaka gi mi èn den gi mi deki-ati na ini den muilek yari dati. Èn Yehovah ben tan tyari a lai fu mi.​—Ps. 68:19.

Now mi e libi na ini Louviers, Normandia, krosibei fu a bijkantoro fu Fransikondre. Aladi mi e siki, toku mi breiti fu si fa Yehovah yepi mi na ini mi libi. A kweki di mi kisi, yepi mi te na a dei fu tide fu tan abi a yoisti denki fu sani. Mi papa nanga mama leri mi taki Yehovah na wan trutru Sma di mi kan lobi, di mi kan taki nanga en, èn di e gi piki tapu den begi fu mi. Iya, „san mi sa pai Yehovah baka fu ala a bun di a du gi mi”?​—Ps. 116:12.

[Prenspari pisi na tapu bladzijde 6]

„Mi breiti fu si fa Yehovah yepi mi na ini mi libi”

[Prenki na tapu bladzijde 5]

Mi nanga wan gasmasker di mi ben abi siksi yari

[Prenki na tapu bladzijde 5]

Di mi ben abi 16 yari, makandra nanga wan tu zendeling nanga pionier na ini Luxemburg, pe wi ben go du wan spesrutu kotoigiwroko

[Prenki na tapu bladzijde 5]

Mi nanga mi papa nanga mama na wan kongres na ini 1953